ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
29
М
.
М
.
Камалов
ТДЮУ
мустақил
тадқиқотчиси
АКЦИЯДОРЛИК
ЖАМИЯТИНИ
ЯККАБОШЧИЛИК
ВА
КОЛЛЕГИАЛ
АСОСДА
БОШҚАРИШНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
АСОСЛАРИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Аннотация
:
мақолада
акциядорлик
жамиятининг
ижроия
органларини
ташкил
этишнинг
яккабошчилик
ва
коллегиал
усули
тадқиқ
этилади
.
Муаллиф
ҳуқуқшунос
олимларнинг
фикрлари
ҳамда
хорижий
мамлакатлар
қонунчилигини
таҳлил
этиш
асосида
акциядорлик
жамиятларининг
ижроия
органлари
тизими
,
улар
фаолиятининг
ўзига
хос
жиҳатларини
очиб
беради
.
Амалга
оширилган
таҳлиллар
натижасида
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Акциядорлик
жамиятлари
ва
акциядорларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
қонунига
қўшимча
ва
ўзгартириш
киритиш
юзасидан
таклифлар
асослантирилади
.
Калит
сўзлар
:
юридик
шахс
,
акциядорлик
жамиятлари
,
ижроия
органи
,
директор
,
жамият
бошқаруви
,
ишончли
бошқарувчи
,
кузатув
кенгаши
,
яккабошчиликдаги
ижроия
органи
,
коллегиал
ижроия
органи
.
Аннотация
:
в
статье
исследуются
коллегиальные
и
единоличные
методы
организации
исполнительного
органа
акционерных
обществ
.
Автор
расскрыл
своеобразные
особенности
системы
исполнительного
органа
акционерных
обществ
исследовав
законодательство
зарубежных
стран
а
также
различные
взгляды
правоведов
.
В
качестве
результата
исследования
автор
выдвенул
дополнения
и
изменения
к
закону
Республики
Узбекистан
“
Об
акционерных
обществах
и
защите
прав
акционеров
”.
Ключевые
слова
:
юридическое
лицо
,
акционерные
общества
,
исполнительный
орган
,
директор
,
управление
общества
,
наблюдательный
совет
,
орган
единоличного
управления
,
орган
коллегиального
управления
.
Annotation
: the article explores the collegial and
individual methods of organization of the executive div of
joint-stock companies. The author revealed special
peculiarities of the executive div system of joint-stock
companies by studying the legislation of foreign countries
and also the different views of lawyers. As a result of the
study, the author offered the additions and changes to the
law of the Republic of Uzbekistan "On joint-stock
companies and protection of shareholders' rights".
Keywords:
legal entity, joint-stock companies,
executive div, director, management of the company,
supervisory board, div of one-man management,
collegial management div.
Иқтисодиётни
бошқариш
ва
бизнесни
юритишнинг
замонавий
шаклларидан
бири
улушларни
йириклаштириш
ва
уларни
ҳиссалар
кўринишидаги
акцияларга
ажратган
ҳолда
хўжалик
фаолиятини
олиб
бориш
ҳисобланади
.
Акциядорлик
жамиятлари
(
АЖ
)
ҳам
бизнеснинг
йирик
шакли
сифатида
нафақат
улуш
эгаларининг
мол
-
мулклари
ва
маблағларини
самарали
бошқариш
ва
иқтисодий
фойда
олишни
назарда
тутади
,
балки
иқтисодий
муомалада
бошқа
субъектлар
билан
ҳуқуқий
алоқаларга
киришиш
йўли
билан
бозор
рақобати
шароитида
иш
олиб
боради
.
Мазкур
шароитда
АЖларни
бошқариш
,
унинг
кундалик
фаолиятига
раҳбарлик
қилиш
–
жамиятнинг
ижроия
органи
томонидан
амалга
оширилади
.
Амалдаги
қонунчиликда
АЖ
ижроия
органининг
уч
хил
кўриниши
назарда
тутилган
бўлиб
,
улар
қуйидагичадир
:
1)
директор
;
2)
жамият
бошқаруви
;
3)
ишончли
бошқарувчи
(
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Акциядорлик
жамиятлари
ва
акциядорларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
79-
моддаси
).
Директор
жамиятни
яккабошчилик
асосида
бошқарувчи
институт
ҳисобланади
.
У
жамиятнинг
кундалик
фаолиятига
раҳбарлик
қилиш
баробарида
юқори
турувчи
орган
–
умумий
йиғилиш
ва
муайян
масалалар
бўйича
кузатув
кенгаши
олдида
ҳисобдор
саналади
.
В
.
В
.
Шапка
ва
Ф
.
А
.
Бобровларнинг
фикрича
,
АЖнинг
якка
бошчиликдаги
ижроия
органи
у
мансуб
бўлган
юридик
шахснинг
ҳуқуқий
мақоми
элементларидан
фарқ
қиладиган
элементларга
эга
.
Яккабошчилик
ижроия
органининг
ҳуқуқий
мақомини
бир
органининг
бошқаси
билан
ва
бевосита
жамият
билан
ўзаро
боғлиқлигини
ифодаловчи
комплекс
категория
сифатида
ифодалаш
мумкин
[9, -
С
. 54].
В
.
И
.
Хныкин
ёзишича
,
АЖ
бошқарувнинг
якка
бошчилик
асосида
органи
(
директор
,
бош
директор
)
жамият
фаолиятига
жорий
раҳбарликни
амалга
оширувчи
ва
директорлар
кенгаши
(
кузатув
кенгаши
)
ва
акциядорларнинг
умумий
йиғилиши
олдида
ҳисобдор
бўлган
,
шартномавий
,
тўлов
ва
меҳнат
интизоми
,
шунингдек
ўзининг
айбли
ҳаракатлари
(
ҳаракатсизлиги
)
учун
жамиятга
етказган
зарари
учун
шахсий
жавобгарлик
зиммасига
юкланган
бошқарув
органидир
[8, - 20
с
.].
Фикримизча
,
директор
яккабошчилик
асосида
жамиятнинг
кундалик
бошқарувини
амалга
ошириш
ваколати
юклатилган
шахс
сифатида
унинг
фаолияти
юзасидан
барча
қарорларни
бевосита
амалга
оширувчи
ва
айни
пайтда
ушбу
қарорлар
амалга
оширилишини
назорат
этувчи
АЖ
таркибий
тузилмаси
ҳисобланади
.
АЖнинг
яккабошчиликдаги
ижроия
органи
қандай
номлар
(
бош
директор
,
директор
,
президент
)
билан
аталмасин
унинг
ҳуқуқий
мақоми
ўзгармайди
ва
у
жамиятнинг
кундалик
фаолиятини
бошқаришга
қаратилган
ваколатлар
билан
таъминланган
жисмоний
шахс
ҳамда
АЖнинг
бошқаруви
бўлиб
қолади
.
Шу
ўринда
АЖнинг
яккабошчилик
асосидаги
ижроия
органининг
қандай
ном
билан
аталиши
борасида
қонунчиликда
муайян
чеклаш
мавжуд
эмаслигини
,
қонунда
фақат
“
раҳбарлик
қилиш
ваколати
жамиятнинг
уставида
белгиланадиган
директор
”
томонидан
амалга
оширилиши
хусусидаги
норма
белгиланган
бўлиб
,
бу
ҳолат
АЖ
“
директорини
”
бошқа
номлар
билан
аташни
истисно
этмайди
.
Шу
боис
АЖ
умумий
йиғилиши
қарори
билан
билан
ундаги
“
директор
”
лавозими
турлича
аталаши
мумкин
[6, -
С
.
127].
Директор
энг
аввало
жамиятнинг
кундалик
фаолиятига
раҳбарликни
якка
ўзи
амалга
ошириши
билан
ажралиб
туради
.
Шу
сабабли
адабиётларнинг
АЖ
директори
хусусида
фикр
юритилганда
уни
жамиятнинг
яккабошчилик
асосидаги
органи
экани
қайд
этилади
.
С
.
М
.
Алтухова
юридик
шахснинг
яккабошчилик
асосида
ижроия
органи
табиати
хусусида
фикр
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
30
юритиб
,
қуйидаги
мулоҳазаларни
билдиради
:
бир
томондан
директор
(
бош
директор
)
муайян
мустақилликка
эга
бўлган
ҳолда
умумий
қоида
сифатида
бошқа
органлари
–
умумий
йиғилиш
,
директорлар
кенгашининг
эрк
-
иродасини
бажаради
,
уларга
бўйсунади
ва
уларнинг
назорати
остида
бўлади
.
Бошқа
томондан
эса
,
брача
учинчи
шахслар
нуқтаи
назарридан
директор
,
бош
директор
жамиятни
ташқи
муносабатларда
ифода
этади
,
фақат
у
битимлар
туза
олади
ва
унинг
ҳаракатлари
сабабли
жамият
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларга
эга
бўлади
[3, -
С
.
171].
Мантиқий
нуқтаи
назардан
қараганда
,
ушбу
фикр
асослидай
кўринади
,
бироқ
директорнинг
жамият
кундалик
фаолиятига
раҳбарликни
амалга
ошириши
,
ўзига
хос
жорий
қарорларни
қабул
қилиши
,
жамият
фаолиятини
доимий
назорат
қилиши
ҳамда
унинг
молиявий
-
иқтисодий
самарадорлиги
юзасидан
одатдаги
иқтисодий
ҳамда
юридик
раҳбарликни
олиб
бориши
каби
унинг
АЖ
бошқарув
органи
сифатидаги
моҳиятини
элементлари
ҳам
мавжудлигини
эътиборга
олиш
зарур
.
Бу
эса
директор
фаолиятининг
кўп
қиррали
эканлиги
, “
кундалик
фаолиятга
раҳбарлик
”
чегараси
ва
унинг
мазмунини
бирор
бир
ҳужжат
(
ҳаттоки
,
АЖ
уставида
ёки
директор
йўриқномаси
)
да
тўлиқ
ифодалашнинг
имкони
йўқлиги
(
барча
ҳуқуқий
ҳужжатларда
директор
ваколатлари
ва
унинг
мажбуриятлари
санаб
ўтилган
ҳолда
,
сўнгги
банди
“
қонун
ҳужжатларида
тақиқланмаган
бошқа
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларга
эга
”
деб
кўрсатилиши
фикримизнинг
далилидир
)
ни
англатади
ҳамда
директор
яккабошчи
орган
сифатида
чиқарган
қарорлари
юзасидан
бевосита
ўзи
масъул
эканлигини
билдиради
.
А
.
В
.
Богдановнинг
фикрича
,
юридик
шахс
органининг
фуқаролик
ҳуқуқий
статуси
(
мақоми
)
унинг
юридик
шахснинг
фаолиятидаги
ролини
ва
юридик
шахс
органининг
бошқа
органлар
ва
юридик
шахс
билан
ички
муносабатларини
белгилайди
.
Акциядорлик
жамияти
яккабошчилик
ижроия
органининг
фуқаролик
-
ҳуқуқий
мақоми
яккабошчиликдаги
ижроия
органнинг
бошқа
органлари
ва
акциядорлик
жамияти
билан
ўзаро
боғлиқлигини
ифодалайдиган
комплекс
категория
бўлиб
,
ўзида
қуйидаги
элементларни
қамраб
олади
:
акциядорлик
жамияти
яккабошчилик
ижроия
органини
ташкил
этишнинг
юридик
-
фактик
асоси
;
акциядорлик
жамияти
яккабошчилик
ижроия
органининг
ваколатлари
;
акциядорлик
жамияти
яккабошчилик
ижроия
органининг
ваколатларини
тугатиш
ва
қайта
тиклаш
асослари
;
акциядорлик
жамияти
яккабошчилик
ижроия
органининг
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлиги
.
Акциядорлик
жамияти
яккабошчилик
ижроия
органининг
бошқарув
ташкилоти
сифатида
фуқаролик
-
ҳуқуқий
статуси
кўрсатиб
ўтилган
барча
элементларни
қамраб
олади
[4, - 11
с
. ].
АЖ
яккабошчилик
органи
–
директорининг
ҳуқуқий
мақоми
комплекс
категория
эканлиги
хусусидаги
фикрга
қўшилиш
мумкин
.
Бироқ
бу
ўринда
директорнинг
мақоми
унинг
юридик
шахс
органи
сифатида
ҳолатидан
келиб
чиқади
ва
унинг
хатти
-
ҳаракатлари
жамият
манфаатларига
йўналтирилган
бўлиши
лозим
.
Бу
ўринда
А
.
В
.
Богданов
элементлар
кўпроқ
назарий
аҳамият
касб
этади
ва
амалда
яккабошчилик
органи
–
директорни
лавозимга
тайинлаш
тартиби
ва
шартлари
,
унинг
ваколатлари
,
жавобгарлиги
масаласи
қонунчиликда
ҳамда
у
билан
тузиладиган
шартномада
акс
этади
.
Директорнинг
жамият
бошқарув
органи
сифатидаги
мақоми
унинг
ваколатлари
доираси
ҳамда
жамият
номидан
амалга
ошириши
мумкин
бўлган
юридик
ва
фактик
ҳаракатлари
ҳажмига
боғлиқдир
.
Масалан
,
жамиятни
бошқаришни
алоҳида
ва
яхлит
бутунликда
оладиган
бўлсак
ижроия
органи
(
хусусан
,
директор
)
мутлақ
ваколатлар
эгаси
эмас
,
балки
юқори
бошқарув
органи
–
умумий
йиғилиш
ва
ташкилий
бошқарув
органи
–
кузатув
кенгаши
билан
ҳисобдордир
ва
унинг
ваколати
кундалик
фаолиятга
раҳбарлик
доираси
билан
чекланади
.
Шу
сабабли
ижроия
органни
жамиятнинг
кундалик
фаолиятига
раҳбарлик
қилувчи
орган
сифатида
тавсифлаш
ва
унинг
жамият
бошқарувидаги
умумий
ролини
ҳам
айнан
шу
мезондан
келиб
чиқиб
баҳолаш
мақсадга
мувофиқдир
.
АЖ
ижроия
органининг
навбатидаги
кўриниши
–
жамият
бошқаруви
ҳисобланади
.
АЖ
тўғрисидаги
қонуннинг
74-
моддаси
биринчи
қисмига
кўра
,
агар
жамиятнинг
кундалик
фаолиятига
раҳбарлик
бошқарув
томонидан
амалга
ошириладиган
бўлса
,
жамият
уставида
бошқарув
раҳбарининг
(
бошқарув
раисининг
)
ваколати
ҳам
белгиланган
бўлиши
лозим
.
Бошқарув
раиси
коллегиал
органнинг
раҳбари
сифатида
жамият
кундалик
фаолиятини
раҳбарликни
амалга
оширади
.
Бунда
бошқарув
раисининг
ваколатлари
жамият
уставида
белгиланади
ҳамда
бошқарув
раисининг
жамият
бошқарувидан
мустақил
қандай
ҳаракатларни
амалга
ошира
олиши
назарда
тутилади
.
Е
.
О
.
Дмитриев
ва
Л
.
А
.
Зинченколарнинг
фикрича
,
жамият
уставида
бир
вақтнинг
ўзида
яккабошчилик
ва
коллегиал
ижроия
органи
мавжуд
бўлиши
назарда
тутилган
ҳолларда
,
коллегиал
органнинг
ваколатлари
аниқлаб
қўйилиши
лозим
.
Бу
ҳолатда
жамиятнинг
яккабошчиликдаги
ижроия
органи
функциясини
амалга
ошира
ётган
шахс
жамиятниг
коллегиал
ижроия
органи
раиси
функцияларини
ҳам
бажаради
[5, -
С
. 98.].
S.Sheikh
ва
W.M.Rees
нинг
фикрича
,
корпоратив
бошқарувнинг
молиявий
жиҳатлари
бўйича
комитет
(
Лондон
)
компаниянинг
кўп
ҳолларда
битта
шахс
бўладиган
бошқарув
раиси
ва
бош
ижрочи
директорининг
ўрнига
катта
аҳамият
беради
.
Бунда
бошқарув
раисининг
роли
корпоратив
бошқарув
тизимида
асосий
ўрин
тутади
.
Чунки
,
бошқарув
раисининг
вазифаси
–
бошқарув
фаолияти
учун
барча
жавобгарликни
ўз
зиммасига
олишдан
иборат
.
Шу
сабабли
комитет
ваколатларнинг
номақбул
тақсимотини
четлаб
ўтиш
учун
бошқарув
раиси
ролини
асосий
ижро
органи
даражасигача
кўтаришни
таклиф
этади
.
Бироқ
бу
таклиф
унчалик
ҳам
муваффаққиятли
эмас
,
бинобарин
бошқарув
раиси
ва
бош
ижрочи
дерикторнинг
ўрин
ва
мажбуриятларини
чеклаб
қўйиш
тўғрисидаги
ғоя
ҳам
мавжуд
бўлиб
,
бу
ҳолат
бошқарув
раиси
томонидан
ваколатларни
суиистеъмол
қилинишининг
олдини
олишга
хизмат
қилади
[2].
Фикримизча
,
бу
ўринда
АЖларда
бошқарув
раиси
ва
ижрочи
директорларнинг
вазифаларини
жамият
уставида
аниқ
белгиланиши
мақсадга
мувофиқдир
.
Бу
ҳолатга
амалиёт
мисол
келтирадиган
бўлсак
,
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлигида
2015
йил
9
июлда
1402
рақами
билан
рўйхатга
олинган
“
Ўзбекэнерго
”
АК
уставининг
“9.4.-
банди
жамиятнинг
ижроия
органи
–
бошқарув
”
га
бағишланган
бўлиб
,
унга
кўра
,
жамиятнинг
ижроия
органи
Бошқарув
бўлиб
,
у
Жамият
ишини
ташкил
қилади
ва
Жамият
Кузатув
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
31
кенгашига
жамият
фаолиятининг
якунлари
тугрисидаги
йиллик
хисоботни
тақдим
этади
.
Бошқарув
жамиятнинг
барча
фаолияти
учун
жавобгардир
.
Жамият
Кузатув
кенгаши
аъзолари
Бошқарув
аъзолари
бўла
олмайдилар
.
Жамият
Бошқаруви
5
аъзодан
,
шу
жумладан
Раис
ва
унинг
4
ўринбосаридан
иборат
бўлиб
,
улар
лавозимларга
Ўзбекистон
Республикасининг
Вазирлар
Маҳкамаси
томонидан
тасдиқланадилар
.
Жамият
ижро
органининг
раҳбарини
тайинлаш
тўғрисидаги
қарор
,
одатда
,
хорижий
менежерлар
ҳам
иштирок
этиши
мумкин
бўлган
танлов
асосида
қабул
қилинади
.
Бошқарув
ишига
Раис
раҳбарлик
қилади
ва
ўз
ваколатлари
доирасида
ишончномасиз
жамият
номидан
иш
кўришга
ҳақлидир
.
Бошқарув
Раисининг
ўринбосарлари
ўз
ваколатлари
доирасида
ишончнома
асосида
жамият
номидан
иш
кўришга
ҳақлидирлар
.
Кўриниб
турибдики
,
бу
ҳолатда
“
Ўзбекэнерго
”
АЖ
жамият
бошқаруви
5
кишидан
иборат
коллегиал
органни
ифодалайди
ва
бошқарув
раиси
билан
бирга
унинг
4
та
ўринбосари
ҳам
жамият
номидан
ўз
ваколатлари
доирасида
ишончномасиз
иш
кўришга
ҳақлидир
.
Бошқача
айтганда
,
ўринбосарлар
(
жамият
фаолиятининг
муайян
йўналишлари
бўйича
ижрочи
директорлар
)
бошқарув
раиси
каби
ишончнома
олмасдан
жамиятнинг
ташқи
муносабатларида
унинг
эркини
ифода
этади
.
Шу
билан
бирга
, “
Ўзбекэнерго
”
АК
устави
бошқарув
раиси
ва
унинг
ўринбосарлари
фаолиятининг
чегаралари
ҳамда
раис
ҳамда
ўринбосарлар
ваколатларининг
доираси
белгиланганки
,
бу
ҳолат
турли
хилдаги
ҳуқуқбузарлик
ва
суиистеъмолчиликларга
олиб
келиши
мумкин
.
Масалан
,
жамиятнинг
4
та
ўринборсаридан
бири
жамият
номидан
муайян
битимни
тузиши
мумкин
ва
шу
орқали
жамиятга
катта
зарар
келтириш
мумкин
бўлса
,
иккинчиси
ўзбошимчалик
билан
жамиятга
тегишли
мол
-
мулкни
тасарруф
этишга
оид
ҳаракатларни
амалга
ошириши
мумкин
.
Шу
сабабли
ушбу
муаммонинг
ечимини
топиш
учун
жамият
уставига
бошқарув
раиси
ва
унинг
ўринбосарлари
ваколатлари
доирасини
аниқ
белгилаш
лозим
.
Таъкидлаш
лозимки
,
амалдаги
қонунчиликда
юридик
шахс
номидан
ишончномасиз
фаолият
юритиш
ваколатига
айнан
кимлар
эгалиги
масаласи
аниқ
белгиланмаган
. “
Юридик
шахс
органлари
” –
деб
номланган
ФКнинг
45-
моддасида
қайси
орган
ёки
мансабдор
шахс
унинг
номидан
ишончномасиз
ҳаракат
қилиши
назарда
тутилмаган
.
АЖ
тўғрисидаги
қонунда
эса
, 79-
моддаси
олтинчи
қисмида
ҳамда
80-
моддаси
учинчи
қисмида
жамият
номидан
ишончномасиз
иш
юритиш
хусусидаги
қоида
белгиланган
ва
бундай
ваколат
директор
(
бошқарув
раиси
)
ҳамда
жамиятнинг
бошқаруви
ўз
ваколат
доирасида
қабул
қилган
қарорларга
мувофиқ
берилган
.
Бироқ
ушбу
ҳужжатларда
ҳам
жамият
номидан
бир
вақтнинг
ўзида
бир
нечта
шахс
ишончномасиза
иш
олиб
бориши
назарда
тутилганмаган
.
Бундан
фарқли
равишда
юқоридаги
мисолда
(“
Ўзбекэнерго
”
АК
устави
)
жамият
номидан
бир
вақтнинг
ўзида
5
та
шахс
ишончномасиз
иш
олиб
боришга
ҳақли
эканлиги
кузатиладики
,
бу
ҳолат
қонун
ҳужжатлари
ҳамда
жамиятнинг
локал
ҳужжатлари
ўртасида
кескин
фарқ
борлиги
кўзга
ташланади
.
Айтиш
лозимки
,
АЖларни
бошқаришда
бошқарув
раиси
билан
ижрочиларнинг
кўп
бўлиши
тенденцияси
Германия
ҳуқуқ
тизимига
хос
бўлган
жиҳат
бўлиб
,
Германияда
нафақат
бошқарув
раисига
бўйсунадиган
директор
,
балки
коллегиал
орган
сифатида
бир
-
биридан
мустақил
бўлган
директорлар
корпуси
мавжуд
ва
улар
фақат
умумий
йиғилиш
ҳамда
кузатув
кенгаши
олдида
ҳисобдорлар
.
Бу
ҳолатда
Россия
Федерацияси
қонунчилигига
эътибор
қаратадиган
бўлсак
,
юридик
шахс
номидан
ишончномасиз
ҳаракат
қилиш
ваколати
бир
вақтнинг
ўзида
бир
нечта
шахсларга
тегишли
бўлишлиги
белгиланганлигини
кузатишимиз
мумкин
.
Жумладан
,
РФнинг
ГКнинг
53-
моддаси
1-
қисми
учинчи
хатбошисига
кўра
,
таъсис
ҳужжатларида
юридик
шахс
номидан
биргаликда
ёки
бир
-
биридан
мустақил
ҳаракат
қилиш
ваколати
бир
нечта
шахсларга
тегишлилиги
назарда
тутилиши
мумкин
.
Бу
ҳақдаги
маълумотлар
юридик
шахсларнинг
ягона
давлат
реестрига
киритилади
.
Ушбу
ҳолатга
изоҳ
берар
экан
,
Е
.
А
.
Суханов
қуйидаги
фикрларни
билдиради
:
бир
нечта
директорларга
эга
бўлиш
таклифи
илгари
суришда
,
Германия
тажрибасига
асосланиш
лозим
.
Германиялик
кўплаб
мутахассислар
компанияларда
битта
директор
фаолият
юритишига
ажабланиб
муносабат
билдиришади
.
Чунки
,
қўшма
корхоналарда
ҳар
бир
томон
ўз
директорига
эга
бўлиши
мумкин
.
Германия
ҳуқуқи
бунга
йўл
қўяди
ва
директорлар
ваколатини
турлича
белгилашга
имконият
яратади
[7, -
С
. 8-13.].
Фикримизча
,
юридик
шахс
номидан
биргаликда
ёки
бир
-
биридан
мустақил
ҳаракат
қилишга
оид
норма
Ўзбекистон
қонунчилигида
ҳам
ўз
ифодасини
топиши
мақсадга
мувофиқдир
.
Бу
ҳолат
юқорида
таъкидланганидек
,
қонун
нормалари
ва
ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
ўртасидаги
тафовутни
бартараф
этишга
хизмат
қилади
.
Шу
сабабли
ФКнинг
45-
моддаси
иккинчи
қисм
сифатида
қуйидаги
нормани
киритиш
мақсадга
мувофиқдир
:
таъсис
ҳужжатларида
юридик
шахс
номидан
биргаликда
ёки
бир
-
биридан
мустақил
ҳаракат
қилиш
ваколати
бир
нечта
шахсларга
тегишлилиги
назарда
тутилиши
мумкин
.
Бу
ҳақдаги
маълумотлар
юридик
шахсларнинг
ягона
давлат
реестрига
киритилади
.
Коллегиал
ижроия
органи
сифатида
жамият
бошқаруви
яккабошчилик
органи
ҳисобланган
жамият
директори
билан
бир
хилдаги
вазифаларни
бажарсада
,
уларни
амалга
оширишдаги
ҳаракатлари
бўйича
фарқ
қилади
.
Жумладан
,
бошқарув
раиси
кундалик
раҳбарлик
ва
ижроия
органга
тегишли
бўлган
ваколатларни
якка
ўзи
ҳал
қила
олмаса
ва
ўз
фаолиятини
мажлислар
асосида
баённома
тузиш
йўли
билан
олиб
борса
(
АЖ
тўғрисидаги
қонуннинг
80-
моддаси
иккинчи
қисми
),
бундан
фарқли
равишда
жамият
директори
ўз
ваколати
доирасида
барча
қарорларни
якка
ўзи
қабул
қилади
.
Агар
директор
–
жисмоний
шахс
сифатида
жамият
органи
ҳисобланса
,
бошқарув
раиси
бундай
орган
ҳисобланмайди
ва
бу
ҳолатда
ижроия
органи
фақат
жамият
бошқаруви
ҳисобланади
.
Шу
сабабли
бошқарув
раисининг
ваколатлари
уставда
ижроия
органнинг
ваколатларидан
алоҳида
ҳолда
кўрсатилиши
лозим
(
АЖ
тўғрисидаги
қонуннинг
79-
моддаси
биринчи
қисми
).
Таъкидлаш
лозимки
,
Ўзбекистоннинг
амалдаги
АЖ
тўғрисидаги
қонунида
коллегиал
ижроия
органи
бўлган
жамият
бошқарувининг
ҳуқуқий
ҳолати
,
унинг
жамият
бошқарувидаги
ўрни
ҳамда
яккабошчиликдаги
ижроия
органи
бўлган
директорлик
бошқарувидан
фарқ
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
32
қилувчи
жиҳатлари
ҳамда
жамият
бошқаруви
аъзолари
ва
бошқарув
раиси
ўртасидаги
муносабатлар
белгиланмаган
.
Бу
эса
ўз
навбатида
,
Ўзбекистон
қонунчилигида
АЖ
ижроия
органлари
тизимининг
тўлиқ
шакллантирилмаганлигидан
ҳамда
амалда
директор
ва
жамият
бошқаруви
асосидаги
ижроия
органларининг
аралаш
шаклллари
қўлланилаётганлигидан
далолат
беради
.
Ҳар
қандай
ҳолатда
ҳам
Ўзбекистоннинг
АЖ
тўғрисидаги
қонунчилиги
“
яккабошчиликдаги
”
ва
“
коллегиал
”
ижроия
органини
бир
-
биридан
ажратмайди
ва
ҳаттоки
,
бундай
атама
ҳам
қонунчиликда
қўлланилмайди
.
Ҳуқуқни
қўллаш
амалиётида
эса
қонунчиликдан
фарқли
равишда
“
яккабошчилик
ижроия
органи
” (
бош
директор
ёки
директор
)
ва
“
коллегиал
ижроия
органи
”
(
жамият
бошқаруви
)
хусусидаги
ҳолатлар
ўз
ифодасини
топади
.
Хусусан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлигида
2016
йил
5
мартда
рўйхатга
олинган
“
Ўздонмаҳсулот
”
акциядорлик
компанияси
уставининг
9.2.-
бандига
кўра
,
компанияни
бошқариш
акциядорларнинг
умумий
йиғилиши
,
кузатув
кенгаши
ҳамда
бошқарув
томонидан
амалга
оширилади
.
Бошқарув
–
компаниянинг
жорий
фаолиятига
раҳбарликни
амалга
оширувчи
коллегиал
ижро
органи
,
акциядорлар
умумий
йиғилиши
ва
кузатув
кенгашининг
ваколатларига
киритилган
масалалар
бундан
мустасно
.
Ушбу
уставнинг
12.3.-
бандига
кўра
,
компания
бошқарув
аъзоларининг
сони
3 (
уч
)
кишидан
иборат
.
Бошқарув
раҳбари
бошқарув
раиси
ҳисобланади
.
Айнан
шундай
бошқарув
“
Ўзбекистон
темир
йўллари
”
акциядорлик
жамиятининг
устави
(“
Ўзбекистон
темир
йўллари
”
АЖ
ягона
акциядорининг
2016
йил
30
сентябрдаги
10-
сон
қари
билан
тасдиқланган
)
да
ҳам
кузатилади
. “
Ўзбекистон
темир
йўллари
”
АЖ
уставинтиннг
42-
бандига
кўра
,
жамият
бошқаруви
жамиятнинг
ижро
этувчи
органи
ҳисобланади
,
у
6
кишидан
иборат
.
Ушбу
уставнинг
53-
бандига
белгиланишича
,
жамиятнинг
жорий
фаолиятига
раҳбарлик
жамиятнинг
коллегиал
ижро
этувчи
органи
-
бошқарув
томонидан
амалга
оширилади
.
Коллегиал
ижроия
орган
асосидаги
бошқарув
яна
бир
акциядорлик
жамияти
– “
Ўзагролизинг
”
АЖда
ҳам
кузатилади
.
Хусусан
,
Тошкент
шаҳар
Шайхонтохур
тумани
Ҳокимлиги
ҳузуридаги
Тадбиркорлик
субъектларига
давлат
хизматлари
кўрсатиш
“
Ягона
дарча
”
маркази
томонидан
2016
йил
14
декабрда
2-09-
000205
рақами
билан
рўйхатга
олинган
“
Ўзагролизинг
”
АЖ
уставининг
112-
бандига
мувофиқ
,
жамиятнинг
кундалик
фаолиятига
раҳбарлик
5
кишидан
иборат
коллегиал
ижроия
орган
–
бошқарув
томонидан
амалга
оширилади
.
Хорижий
мамлакатлар
акциядорлик
жамиятлари
коллегиал
ижроия
органи
сифатида
жамият
бошқарувини
амалга
ошириш
ўзига
хосдир
.
Бу
борадаги
қоидаларни
таҳлил
қилишар
экан
,
германиялик
мутахассислар
M.Schulz, O.Wasmeier
қуйидаги
фикрларни
билдиришади
:
АЖнинг
бошқаруви
бир
ёки
бир
нечта
шахслардан
иборат
бўлади
.
Йирик
компаниялар
(
корпорациянинг
акция
капитали
3
млн
.
евродан
ортиқ
бўлган
)
да
бошқарув
,
агар
уставларда
бошқача
ҳолат
белгиланмаган
бўлса
камида
икки
кишидан
иборат
бўлади
.
Албатта
,
амалда
корпорациянинг
миқдори
ва
мураккаблигидан
келиб
чиқиб
,
жамият
бошқарувида
кўпчилик
бўлиши
мумкин
.
Бунда
кузатув
кенгашининг
аъзоси
бошқарув
таркибига
киришига
йўл
қўйилмайди
[1].
Фикримизча
,
амалдаги
қонунчилик
ва
амалиёт
ўртасидаги
мазкур
тавофутдан
келиб
чиқиб
,
АЖ
тўғрисидаги
қонунга
жамият
бошқаруви
коллегиал
ижроия
органи
эканлиги
қоида
назарда
тутилиши
ҳамда
“79-
модда
.
Яккабошчиликдаги
ижроия
органи
”,
“80-
модда
.
Коллегиал
ижроия
органи
”
–
деб
номланиши
зарур
ва
ундаги
нормалар
ҳам
шу
асосда
шакллантирилиш
лозим
.
Бу
ҳолат
жамият
ижроия
органнинг
мазкур
икки
кўриниши
фаолиятининг
ҳуқуқий
асосларини
белгилашда
уларнинг
ўзига
хослигини
ҳисобга
олиш
ҳамда
уларни
фаолиятини
ташкил
этиш
ва
амалга
ошириш
самарадорлигини
оширишга
хизмат
қилади
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Schulz M., Wasmeier O., The Law of Business
Organizations
,
DOI 10.1007/978-3-642-17793-4_2, ©
Springer-Verlag Berlin Heidelberg 2012.
2.
Sheikh S., Rees W.M. Corporate governance and
corporate control: self regulation or statutory codification?
// International Company and Commercial Law Review .
1992. Delivery Details April 7, 2017.
3.
Алтухова
С
.
М
.
Правовой
статус
единоличного
исполнительного
органа
юридического
лица
//
Вестн
.
Волгогр
.
гос
.
ун
-
та
.
Сер
. 5,
Юриспруд
. 2011.
№
2 (15). –
С
. 171.
4.
Богданов
А
.
В
.
Гражданско
-
правовой
статус
управляющей
организации
как
единоличного
исполни
-
тельного
органа
акционерного
общества
:
автореф
.
дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
.: 2012. – 11
с
.
5.
Дмитриев
Е
.
О
.,
Зинченко
Л
.
А
.
Правовая
ха
-
рактеристика
органов
управления
акционерных
об
-
ществ
в
России
//
Вестник
Омского
университета
.
Се
-
рия
«
Право
». 2012.
№
3 (32).
С
. 98.
6.
Павлова
М
.
В
.
Актуальные
проблемы
законо
-
дательного
регулирования
правового
статуса
едино
-
личного
исполнительного
органа
хозяйственного
об
-
щества
//
Вестник
Международного
института
экономики
и
права
. 2011. -
№
2 (3). –
С
. 127.
7.
Суханов
,
Е
.
А
.
Корпоративное
соглашение
–
это
бомба
под
весь
наш
оборот
//
Закон
. – 2014. –
№
7.
–
С
. 8–13.
8.
Хныкин
В
.
И
.
Гражданско
-
правовая
ответ
-
ственность
органов
управления
акционерных
обществ
по
законодательству
Российской
Федерации
:
автореф
.
дис
. …
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
.: 2005. – 20
с
.
9.
Шапка
В
.
В
.,
Бобров
Ф
.
А
.
Элементы
правового
статуса
единоличного
исполнительного
органа
акцио
-
нерного
общества
в
конституционно
-
правовом
и
граж
-
данско
-
правовом
аспектах
//
Евразийская
адвокатура
.
2015. –
№
5 (18). –
С
. 54.
