ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
32
М
.
М
.
Камалов
,
юридик
фанлар
номзоди
,
доцент
,
ТДЮУ
проректори
КОРПОРАТИВ
БОШҚАРУВ
ТИЗИМИДА
ИЖРОИЯ
ОРГАНИНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
ҲОЛАТИГА
УМУМИЙ
ТАВСИФ
Аннотация
:
мақолада
акциядорлик
жамиятларининг
корпоратив
бошқарувида
ижроия
органининг
тутган
ўрни
,
уларнинг
ҳуқуқий
ҳолати
таҳлил
этилади
.
Муаллиф
бу
борадаги
миллий
ва
хорижий
қонунчиликни
таҳлил
этиш
,
миллий
ва
хорижий
олимларнинг
фикрларини
ўрганиш
асосида
ижроия
органининг
ҳуқуқий
ҳолатини
очиб
беришга
ҳаракат
қилади
.
Мақолада
амалга
оширилган
таҳлиллар
натижасида
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Акциядорлик
жамиятлари
ва
акциядорларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонунига
қўшимча
ва
ўзгартириш
киритишга
оид
таклифлар
илгари
сурилади
.
Калит
сўзлар
:
акциядорлик
жамияти
,
корпоратив
бошқарув
,
ижроия
орган
,
директор
,
жамият
бошқаруви
,
инвестор
,
акциядор
,
мол
-
мулк
,
ҳуқуқ
ва
мажбурият
Аннотация
:
статье
анализируется
роль
исполнительного
органа
в
корпоративном
управлении
акционерных
обществ
и
их
правовой
статус
.
Автор
пытается
раскрыть
правовой
статус
исполнительного
органа
на
основе
анализа
национального
и
иностранного
законодательства
,
изучения
мнения
национальных
и
зарубежных
ученых
.
В
результате
проведенного
анализа
в
статье
предложены
предложения
о
внесении
изменений
и
дополнений
в
Закон
Республики
Узбекистан
«
Об
акционерных
обществах
и
защите
прав
акционеров
».
Ключевые
слова
:
акционерное
общество
,
корпоративное
управление
,
исполнительный
орган
,
директор
,
управление
обществом
,
инвестор
,
акционер
,
собственность
,
права
и
обязательство
Annotation:
the article analyzes the role of the execu-
tive div in the corporate governance of joint-stock com-
panies and their legal status. The author tries to disclose
the legal status of the executive div on the basis of an
analysis of national and foreign legislation, the study of the
opinions of national and foreign scientists. As a result of
the analysis, the article proposes proposals on introducing
amendments and additions to the Law of the Republic of
Uzbekistan “On Joint Stock Companies and Protection of
Shareholder Rights”
Key words:
joint stock company, corporate manage-
ment, executive div, director, management of the com-
pany, investor, shareholder, property, rights and obliga-
tions.
Акциядорлик
жамият
(
АЖ
)
ларида
корпоратив
бошқарувни
ташкил
этиш
ва
бошқарув
органлари
фаолиятини
амалга
ошириш
мамлакатнинг
иқтисодий
ривожланишида
алоҳида
ўрин
тутади
.
Бошқарувнинг
қандай
ташкил
этилганлигига
қараб
АЖ
фаолияти
самарадорлигига
баҳо
бериш
мумкин
.
Жамиятнинг
бошқаруви
фаолият
олиб
боришда
фойдали
механизмларнинг
яратилганлиги
,
ижроия
органларнинг
муайян
қарорлар
қабул
қилишдаги
ваколатлари
,
қабул
қилинган
қарорларни
ижро
қилиш
таомиллари
ва
тезкорлиги
корпоратив
бошқарувнинг
мақбул
тизими
яратилганлигидан
далолат
беради
.
Бунда
асосий
юк
жамиятнинг
ижроия
органлари
зиммасига
тушади
.
АЖ
ижроия
органлари
жамиятнинг
кундалик
фаолиятига
раҳбарлик
қилиш
билан
аҳамиятли
ҳисобланади
ва
жамият
бошқарувининг
уч
поғонали
тизимига
хос
бўлган
бўғин
сифатида
тавсифланади
.
Агар
жамият
бошқарувининг
дастлабки
бўғини
–
акциядорларнинг
умумий
йиғилиши
ҳисобланса
ва
у
жамият
ҳаётига
оид
йирик
ҳамда
стратегик
масалаларни
ҳал
этса
,
ижроия
орган
унинг
қарорларини
ҳаётга
татбиқ
этиш
ва
айни
пайтда
АЖ
бошқарувидаги
иккинчи
бўғин
органи
кузатув
кенгашининг
қарорлари
бажарилишини
ҳам
таъминлайди
.
Шу
сабабли
ижроия
орган
АЖнинг
кундалик
фаолиятини
ташкил
этадиган
,
амалга
оширадиган
ҳамда
таъминлайдиган
орган
ҳисобланади
ва
кўп
жиҳатдан
АЖнинг
муваффақиятли
иқтисодий
фаолияти
ижроия
органнинг
самарали
ишлашига
боғлиқдир
.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Акциядорлик
жамиятлари
ва
акциядорларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонуни
(
кейинги
ўринларда
АЖ
тўғрисидаги
қонун
)
нинг
79-
моддаси
биринчи
қисмига
кўра
жамиятнинг
кундалик
фаолиятига
раҳбарлик
қилиш
ваколати
жамиятнинг
уставида
белгиланадиган
директор
ёки
жамият
бошқаруви
томонидан
амалга
оширилади
.
Жамият
кундалик
фаолиятига
раҳбарлик
қилиш
–
бошқарувнинг
энг
муҳим
ва
асосий
бўғинларидан
бири
ҳисобланади
.
Чунки
бошқарув
тушунчаси
юридик
шахсга
нисбатан
бошқариладиган
объектга
оид
фаолият
учун
олдиндан
белгиланган
мақсад
ва
вазифага
эришиш
учун
мўлжал
маъносини
англатади
[10, 72-
бет
].
Бу
қоида
АЖни
бошқаришнинг
моҳиятига
яқин
ҳисобланади
.
АЖ
тўғрисидаги
қонунда
“
бошқарув
”
атамаси
асосий
бошқарув
органларига
нисбатан
қўлланилган
,
бироқ
ушбу
тушунчанинг
моҳияти
қонунда
ифодаланмаган
.
Шундай
бўлсада
,
АЖни
бошқариш
–
бу
бошқарув
органининг
акциядорлар
ёки
қонун
чиқарувчи
томонидан
қўйилган
мақсадга
эришиш
учун
мўлжал
,
йўналиш
сифатида
талқин
этилиши
мумкин
.
Шу
жиҳатдан
корпоратив
бошқарув
жараёни
деганда
,
хўжалик
жамиятлари
органларининг
аниқ
бошқарув
қарорларини
ишлаб
чиқиш
(
тайёрлаш
ва
қабул
қилиш
),
уларнинг
ижро
этилиши
(
реализация
)
ва
бажарилишини
текшириш
бўйича
фаолияти
тушунилади
.
Бунда
“
жараён
”
ўзининг
ички
мантиқий
ва
тузилмавий
бирлигигига
эга
бўлган
фаолият
,
навбатма
–
навбат
ҳаракатлар
тизим
”
ни
англатади
[12, 140-
бет
].
Шу
жиҳатдан
“
АЖни
бошқариш
”
тушунчасини
АЖни
даромад
олиш
ва
қонунчилик
томонидан
белгиланган
мажбуриятларини
бажариш
мақсади
учун
қарорлар
ишлаб
чиқиш
,
қабул
қилиш
ва
реализация
қилиш
тизими
сифатида
тавсифлаш
ҳам
мумкин
.
Бунда
АЖнинг
тижорат
ташкилоти
сифатидаги
мақсади
–
бу
фойда
олиш
ҳисобланади
.
АЖнинг
мажбурияти
деганда
давлат
олдида
солиқ
тўлаш
,
турли
фондлар
учун
бадаллар
тўлаш
,
иш
ҳақини
тўлаш
,
шартномалар
ёки
норматив
ҳужжатларидан
келиб
чиқадиган
мажбуриятлари
тушунилади
.
АЖни
бошқарув
,
бунда
ижроия
органларининг
тутган
ўрни
ва
уларга
қўйиладиган
талабларни
талқин
этиш
ҳамда
жамиятга
раҳбарлик
қилишга
нисбатан
талабларни
шакллантиришда
АЖни
бошқарув
принципларига
риоя
этиш
салоҳияти
аҳамият
касб
этади
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
33
Ўз
вақтида
М
.
М
.
Сперанский
АЖни
бошқарувининг
қуйидаги
принципларини
санаб
ўтган
эди
[18, 420-
бет
]:
1)
ишончли
ва
қатъий
негизлар
тамойили
;
2)
бошқарув
тизимининг
замон
руҳи
билан
уйғунлиги
;
3)
бошқарув
объектининг
субъектга
нисбатан
устуворлиги
;
4)
ўз
-
ўзини
бошқаришнинг
мавжудлиги
.
С
.
Д
.
Могилевский
АЖни
бошқарувининг
асосий
принципларига
қўйидагиларни
киритади
[11, 169-170
бетлар
]:
-
бошқарувнинг
марказлашганлиги
принципи
;
-
номарказлашув
принципи
;
-
фаолиятни
мувофиқлаштириш
принципи
;
-
қонунийлик
принципи
;
-
акциядорларнинг
бошқарув
органларининг
ишида
иштирок
этиш
принципи
;
-
корпоратив
бошқарувни
ахборот
жиҳатидан
таъминлаш
принципи
.
Таъкидлаш
лозимки
,
корпоратив
бошқарув
тамойиллари
Европа
,
Шимолий
Америка
,
Осиё
ва
Океаниянинг
30
та
мамлакатини
бирлаштирадиган
Иқтисодий
ҳамкорлик
ва
ривожланиш
ташкилоти
(
рус
тилида
ОЭСР
)
томонидан
ишлаб
чиқилган
[15].
Бунда
ОЭСР
мутахассислари
корпоратив
бошқарув
принципларига
қуйидагиларни
киритишади
:
-
корпоратив
бошқарувда
структурасида
акциядорлар
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
;
-
акциядорлар
,
кичик
ва
хорижий
акциядорларни
ҳам
қамраб
олган
ҳолда
бир
хилда
муносабатни
таъминлаш
;
-
барча
акциядорларга
ўзларининг
ҳуқуқлари
бузилганда
самарали
ҳимояни
олишда
бир
хилдаги
имкониятлар
;
-
корпоратив
бошқарув
структурасида
назарда
тутилган
манфаатдорлар
шахсларнинг
ҳуқуқларни
тан
олиш
;
-
бойлик
ва
иш
ўринларини
яратиш
ҳамда
корхонанинг
молиявий
ривожланиши
барқарорлигини
таъминлашда
корпорация
ва
манфаатдор
шахслар
ўртасидаги
фаол
ҳамкорликни
рағбатлантириш
;
-
корпорацияга
алоқадор
бўлган
барча
масалалар
бўйича
,
молиявий
ҳолати
,
мулкни
реализация
қилиш
ва
компанияни
бошқарув
фаолиятини
ҳам
қамраб
олган
ҳолда
ўз
вақтида
ва
аниқ
ахборотни
таъминлаш
;
-
корпоратив
бошқарув
тузилмасида
компанияни
стратегик
бошқарувни
,
ҳайъат
томонидан
маъмурият
томонидан
самарали
контролни
,
шунингдек
ҳайъатнинг
компания
ва
акциядорлар
олдидаги
ҳисобдорлигини
таъминлаш
[7, 98-
бет
].
“
Бошқарув
”
тушунчасини
тадқиқ
этар
экан
,
мутахассислар
корпоратив
бошқарув
функцияларини
ҳам
ажратадилар
.
Хусусан
,
Т
.
В
.
Кашанина
бошқарув
функцияларига
қуйидагиларни
киритади
:
режалаштириши
,
яъни
фаолият
дастурини
ишлаб
чиқиш
,
ташкилотчилик
(
бошқарув
структурасини
ишлаб
чиқиш
),
белгиланган
вазифаларни
бажаришда
ходимларни
ҳаракатини
рағбатлантириша
сифатида
мотивация
,
мувофиқлаштириш
,
контроль
,
янги
технологияларни
жорий
этиш
билан
боғлиқ
инновация
функцияси
,
маркетинг
функцияси
[8, 446-
бет
].
Айрим
тадқиқотчилар
умумий
ва
махсус
функциялардан
ташқари
ёрдамчи
бошқарув
функцияларини
ҳам
ажратишади
[4, 246-
бет
] .
Ушбу
функциялар
фақат
бошқарув
аппаратининг
ишини
таъминлашга
хизмат
қилади
ва
кўплаб
АЖлари
бошқарув
органлари
фаолияти
учун
хосдир
.
АЖ
ижроия
органлари
ҳам
ўз
фаолиятини
юқорида
санаб
ўтилган
принциплар
асосан
амалга
ошириш
ҳамда
жамиятнинг
кундалик
фаолиятига
раҳбарлик
қилишда
белгиланган
мақсад
жамиятнинг
даромад
кўриши
ва
қонунчиликда
назарда
тутилган
вазифаларни
бажаришига
эришиши
талаб
этилади
.
Хусусий
ҳуқуқ
фанида
юридик
шахс
органи
–
бу
бошқа
субъектлар
билан
муносабатларда
юридик
шахс
манфаатларини
махсус
ваколатларсиз
ифодалаш
ҳуқуқига
эга
бўлган
жисмоний
шахс
(
якка
бошчиликдаги
орган
)
ёки
жисмоний
шахслар
гуруҳи
(
коллегиал
орган
),
эканлиги
шубҳага
остига
олинмайди
[13, 45-
бет
].
Шу
жиҳатдан
миллий
қонунчилик
ҳам
жамият
ижроия
органининг
асосан
икки
тури
мавжуд
бўлишини
белгилайди
.
Бунда
ЎзРнинг
АЖ
тўғрисидаги
қонуни
жамият
ижроия
органларини
якка
бошчиликдаги
ва
коллегиал
органларга
ажратгани
ҳолда
,
уларнинг
номланишига
нисбатан
“
директор
”
ва
“
жамият
бошқарув
”
атамаларини
қўллайди
.
Қолаверса
,
ушбу
қонунда
жамият
ижроия
органининг
ваколатлари
шартнома
бўйича
тижорат
ташкилотига
(
ишончли
бошқарувчига
)
берилиши
мумкинлиги
ҳам
назарда
тутилган
(
АЖ
тўғрисидаги
қонуннинг
79-
моддаси
биринчи
-
иккинчи
қисмлари
).
Бу
эса
ўз
навбатида
,
хусусий
ҳуқуқ
назарияси
,
корпоратив
ҳуқуқ
,
қонун
ижодкорлиги
ва
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётида
атамаларни
турлича
талқин
этилишига
олиб
келади
.
Чунки
,
АЖ
ижроия
органларининг
номини
уларнинг
моҳияти
ва
ташкил
этилиш
ҳамда
фаолият
олиб
бориш
усулидан
,
қарор
қабул
қилишда
эрк
-
ироданинг
шакллантириш
тартибидан
келиб
чиқиб
тўғри
номлаш
ёки
ҳеч
бўлмаганда
ижроия
органларнинг
яккабошчилик
ва
коллегиал
органларга
бўлиниши
хусусида
қонунда
муайян
ишора
киритиб
кетилиши
муҳим
ўрин
тутади
.
Бундай
тартиб
РФ
(
АЖ
тўғрисидаги
қонуннинг
69-
моддаси
биринчи
қисми
),
Қозоғистон
(
АЖ
тўғрисидаги
қонуннинг
59-
моддаси
)
ва
бошқа
айрим
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
.
Фикримизча
,
фуқаролик
ҳуқуқи
ва
корпоратив
ҳуқуқ
фанларида
шаклланган
назарий
қоидалар
ҳамда
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётидан
келиб
чиқиб
,
АЖ
тўғрисидаги
қонунига
жамият
ижроия
органлари
яккабошчилик
ва
коллегиал
органларга
бўлиниши
қайд
этилиши
лозим
ва
бу
қоида
қонуннинг
79-
моддаси
биринчи
қисмига
қўйидаги
тарзда
ифодаланиши
мақсадга
мувофиқдир
:
Жамиятнинг
кундалик
фаолиятига
раҳбарлик
қилиш
ваколати
жамиятнинг
уставида
белгиланадиган
якка
бошчиликдаги
орган
(
бош
директор
,
директор
)
ёки
коллегиал
орган
(
жамият
бошқаруви
)
томонидан
амалга
оширилади
.
Агар
жамиятнинг
кундалик
фаолиятига
раҳбарлик
бошқарув
томонидан
амалга
ошириладиган
бўлса
,
жамият
уставида
бошқарув
раҳбарининг
(
бошқарув
раисининг
)
ваколати
ҳам
белгиланган
бўлиши
лозим
.
АЖ
ижроия
органнинг
қонунчиликда
берилган
тартиб
бўйича
дастлабки
шакли
–
директор
,
яъни
яккабошчиликдаги
орган
ҳисобланади
.
Директор
қоида
тариқасида
жамиятнинг
кундалик
фаолиятига
раҳбарлик
қилади
.
Бунда
директор
сифатида
жамиятни
бошқара
олиш
қобилиятига
эга
бўлган
шахс
тайинланиши
ва
унинг
асосий
фаолияти
жамиятнинг
иқтисодий
жиҳатдан
ривожланишига
қаратилиш
талаб
этилади
.
Юридик
адабиётларда
ижроия
органининг
,
хусусан
директорнинг
АЖни
бошқаришнинг
мақоми
ва
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
34
жамиятнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
амалга
оширишдаги
унинг
ҳуқуқий
ҳолати
борасида
бир
қатор
фикрлар
билдирилган
.
Хусусан
,
Н
.
Н
.
Пахомованинг
ёзишича
,
яккабошчиликдаги
ижроия
органнинг
ҳаракатлари
вакилликка
эмас
,
ушбу
ҳаракатни
юридик
шахснинг
“
ҳаракати
”
сифатида
эътироқ
этувчи
қонун
презумпциясига
асосланади
[14].
Айни
пайтда
адабиётлар
бошқа
нуқтаи
назарлар
ҳам
мавжуд
бўлиб
,
унга
кўра
яккабошчиликдаги
идроия
органи
юридик
шахснинг
қонуний
вакили
ҳисобланади
.
Масалан
,
Г
.
В
.
Цепов
юридик
шахс
органининг
ҳаракатларида
вакилликларнинг
барча
белгилари
мавжуд
:
битим
бир
шахс
(
вакил
)
томонидан
бошқа
шахс
(
ваколат
берувчи
)
номидан
амалга
оширилади
,
битим
бўйича
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларнинг
вужудга
келиш
,
ўзгариши
ва
бекор
бўлиши
ваколат
берувчида
юзага
келади
.
Вакиллик
бошқанинг
манфаатларини
ифодалаш
мақсадида
тузилади
ва
объектив
эҳтиёж
сифатида
баҳоланади
.
Шу
боис
яккабошчиликдаги
орган
функцияларини
бажараётган
шахснинг
ҳаракатларини
вакилликнинг
алоҳида
тури
сифатида
баҳолаш
лозим
[19, 89-93
бетлар
].
Айнан
шунга
ўхшаш
нуқтаи
назарда
А
.
Я
.
Ганжиев
ҳам
билдиради
ва
қуйидаги
таъкидлайди
:
юридик
шахс
органини
унинг
вакили
сифатида
қараш
қуйидаги
сабабларга
кўра
асослидир
:
устав
бўйича
вакиллик
–
бу
қонун
ва
юридик
шахснинг
таъсис
ҳужжати
қоидалариасосида
ҳамда
ўз
белгилари
кўра
қонуний
вакилликка
ўхшаш
вакилликнинг
алоҳида
тури
(
қонуний
ва
ихтиёрий
вакиллик
билан
бирга
).
У
қуйидаги
ўзига
хосликларга
эга
:
ваколат
берувчи
сифатида
юридик
шахс
муомалага
лаёқатли
бўлгани
ҳолда
унинг
номидан
ҳаракат
қиладиган
вакилнинг
жалб
этилиши
.
юридик
шахс
сифатида
ушбу
ҳуқуқ
субъектнинг
табиатига
асосланади
[6, 110-117
бетлар
].
Фикримизча
,
АЖ
директорининг
унинг
номидан
иш
олиб
бориши
ва
ҳаракат
қилишини
,
жамиятнинг
ташқи
ҳуқуқий
муносабатларида
уни
ифодалашини
вакиллик
билан
боғлаш
орқали
талқин
этиш
бугунги
замонавий
ҳуқуқий
қарашлар
ҳамда
механизмларнинг
универсаллашуви
шароитида
унчалик
ҳам
тўғри
бўлмас
эди
.
Чунки
АЖ
аъзоликка
асосланган
хўжалик
жамият
бўлиб
,
уни
бошқариш
уч
поғонали
тизимга
асосланар
экан
,
бошқарувчилар
мақоми
ва
улар
фаолиятининг
ҳуқуқий
тавсифи
ҳуқуқий
мақомнинг
махсус
ва
универсаллиги
қоришмасидан
келиб
чиқиши
зарур
.
Шу
жиҳатдан
АЖ
директорининг
яккабошчиликдаги
бошқарув
органи
сифатидаги
мақоми
аввало
унинг
жамият
кундалик
фаолиятига
раҳбарлиги
билан
боғланиши
лозим
.
Жамиятнинг
ташқи
муносабатларида
директорни
унинг
номидан
ҳаракат
қилиши
эмас
вакиллик
ёки
бошқа
ҳуқуқий
атама
билан
аталиши
ёки
боғланиши
эса
у
қадар
муҳим
аҳамият
касб
этмайди
.
Бинобарин
ҳуқуқий
тартибга
солиш
ҳамда
ваколатларни
белгилаш
нуқтаи
назаридан
директорнинг
бошқарув
органини
ифодаловчи
шахс
сифатидаги
ҳуқуқ
ва
мажбуриялари
,
жавобгарлиги
ва
ҳисобдорлиги
қонун
ҳужжатлари
ҳамда
жамиятнинг
таъсис
ҳужжатларида
назарда
тутилган
ҳисобланади
.
Шу
сабабли
директор
махсус
ваколатлар
берилган
ҳамда
“
кундалик
фаолиятга
раҳбарлик
”
деб
номланадиган
комплекс
тусдаги
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
мажмуи
эгаси
бўлган
шахс
сифатида
ташқи
ҳуқуқий
муносабатларда
жамиятни
ифода
этадиган
унинг
алоҳида
бўғини
сифатида
талқин
этилиши
мақсадга
мувофиқдир
.
А
.
В
.
Богдановнинг
фикрига
кўра
АЖнинг
яккабошчиликдаги
ижроия
органини
тузиш
учун
зарурий
шароит
сифатида
қуйидагилар
аҳамиятлидир
:
АЖ
яккабошчиликдаги
ижроия
органи
функциялари
топширилаётган
мазкур
орган
ваколатларини
амалга
оширишга
розилиги
ҳақидаги
шахснинг
эркини
ифода
этиши
;
ваколатлари
органннинг
АЖ
яккабошчиликдаги
ижроия
органни
тузиш
ҳақидаги
қарори
;
АЖ
ва
яккабошчиликдаги
ижроия
органнинг
функцияларини
амалга
оширадиган
шахс
ўртасида
шартнома
тузилиши
[5, 16-
бет
].
Амалиётда
яккабошчиликдаги
ижроия
органни
тайинлаш
борасида
ўзига
хос
қоидалар
шакллантирилган
.
Масалан
,
Ўбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
томонидан
2014
йил
26
августда
№
1246
давлат
реестр
рақами
билан
рўйхатга
олинган
Акциядорлик
жамияти
“UZBAT A.O.”
қўшма
корхонаси
уставининг
30.2-
бандига
кўра
бош
директор
УЗБАТнинг
Кузатув
кенгаши
томонидан
мазкур
уставнинг
16.4.
бандидаги
қоидаларни
инобатга
олган
ҳолда
тайинланади
.
Бош
директор
лавозимига
қўйиладиган
номзодларни
кўриб
чиқиш
ва
тасдиқлаш
бўйича
Кузатув
кенгаши
қарорлари
мажлисда
қатнашувчи
ва
овоз
берувчи
Кузатув
кенгаши
аъзоларининг
оддий
кўпчилик
овози
билан
қабул
қилинади
.
Жамият
ижроия
органи
раҳбарларига
нисбатан
белгиланадиган
талаблар
аввало
корпоратив
бошқарувнинг
йўналиши
ва
мақсадидан
келиб
чиқади
.
Чунки
ижроия
органи
аввало
жамият
учун
фойдали
ва
иқтисодий
даромад
олиб
келадиган
фаолият
юритиши
унинг
дастлабки
вазифаси
саналади
.
Шу
сабабли
ижроия
органи
раҳбари
–
директор
,
ижрочи
директор
ёки
шартномаси
асосида
ижроия
органига
раҳбарлик
қиладиган
ташкилот
жамият
аъзолари
,
яъни
унда
улуш
киритган
шахслар
–
инвесторларнинг
манфаатларини
таъминлаши
талаб
этилади
.
Маълумки
,
инвестор
тушунчаси
ўз
маблағларини
,
қарзга
олинган
ва
жалб
этилган
маблағларни
,
мулкий
бойликларни
ва
уларга
доир
ҳуқуқларни
,
шунингдек
интеллектуал
мулкка
доир
ҳуқуқларни
инвестиция
фаолияти
объектларига
инвестициялашни
амалга
оширувчи
субъект
сифатида
тушунилади
(
Ўзбекистон
Республикасининг
1998
йил
24
декабрдаги
719-I-
сон
“
Инвестиция
фаолияти
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
2-
моддаси
).
Шу
нуқтаи
назардан
АЖ
акцияларининг
эгаси
бўлган
ёки
унинг
акцияларини
сотиб
олган
шахс
жамият
аъзоси
бўлиши
билан
бирга
инвестор
ҳам
ҳисобланади
ва
жамиятнинг
ижроия
органларининг
,
аввало
,
уларнинг
манфаатлари
йўлида
ҳаракат
қилиш
лозим
бўлади
.
АЖ
тўғрисидаги
қонунчилик
акция
эгаларини
бошқарувчилардан
ҳимоя
қилувчи
чораларни
белгиламайди
ва
шу
боис
акциядорлар
бошқарувчи
бўлишга
ҳаракат
қиладилар
.
Бундай
вазиятларда
менежерлар
ва
акциядорлар
ўртасидаги
конфликт
(
тўқнашув
)
алоҳида
аҳамият
касб
этмайди
,
чунки
йирик
акциядорларда
менежерларни
назорат
қилиш
имконияти
мавжуд
.
Шунга
қарамасдан
,
компанияни
юқори
марказлашган
бошқарув
мажоритар
ёки
миноритар
акциядорлар
ўртасидаги
низо
юзага
келишига
сабаб
бўлади
[16].
Шлейфер
ва
Вишний
каби
олимларнинг
таъкидлашича
,
корпоратив
бошқарувнинг
яхши
шаклланган
тизимлари
инвесторларни
ҳуқуқий
ҳимоя
қилишнинг
мавжуд
комбинацияларига
ва
бошқарувнинг
муайян
йўналтирилган
шаклига
асосланади
.
АҚШ
ва
Буюк
Британия
тизимлари
инвесторлар
учун
нисбатан
кучли
даражадаги
юридик
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
35
ҳимояни
назарда
тутса
,
немец
ва
япон
тизимлари
нисбатан
кучсиз
ҳуқуқий
ҳимоя
тизими
,
бироқ
акцияларнинг
нисбатан
аниқ
йўналтирилганлиги
билан
характераланади
.
Шлейфер
ва
Вишний
ушбу
мамлакатлардаги
корпоратив
бошқарув
тизимлари
борасида
мунозарани
давом
эттиришади
ва
уларнинг
барчаси
ҳам
муайян
ижобий
жиҳатларга
эга
деган
хулосага
келишади
[3].
Раджан
ва
Зингалеснинг
фикрича
,
гарчи
ўзароликка
асосланган
корпоратив
бошқарув
тизими
инвесторларнинг
ҳимояси
мавжуд
эмаслиги
билан
боғлиқ
айрим
муаммоларни
бартараф
эта
олсада
,
компаниянинг
узоқ
муддат
мобайнида
сармояни
жалб
эта
олиши
ва
уни
самарали
тақсимлаш
учун
бозор
тизими
мақбулроқ
саналади
.
Чунки
бозор
тизими
фақат
шаффофлиги
ва
инвесторларнинг
ишончли
ҳимояси
жиҳатидан
самарали
саналади
[2, 559-
бет
].
Брэдли
,
Шипани
,
Сундарам
ва
Уолш
каби
муаллифлар
АҚШда
кузатиладиган
шартномали
бошқарув
тизими
нисбатан
эгилувчанликни
таъминлайди
ва
ўз
навбатида
,
кескин
ўзгаришларга
яхши
мослашиш
имконини
беради
[1].
Инвесторларнинг
манфаатларини
янада
кучли
ҳуқуқий
ҳимоя
қилишга
йўналтирилган
ривожланиш
кўплаб
мамлакатларда
корпоратив
бошқарув
тизимининг
такомиллашувига
олиб
келади
ва
иқтисодий
ривожланишга
катта
ҳисса
қўшади
.
Дж
.
Коффининг
ёзишича
,
корпоратив
эволюция
нисбатан
кам
қаршилик
йўлидан
ривожланади
ва
корпоратив
ҳуқуқда
эволюция
олдиндан
кўра
олиш
қийин
бўлган
кўплаб
қаршиликларга
дуч
келади
[9,
641-
бет
].
Бир
қатор
муаллифларнинг
таъкидлашича
,
назорат
қилувчи
акциядорлар
акцияларга
эгалик
қилиш
диққат
марказида
бўладиган
назоратнинг
хусусий
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
учун
курашадилар
.
Миноритар
акциядорларни
ҳимоя
қилишга
қаратилган
қонунларни
яхшилашга
уриниш
назоратнинг
мазкур
хусусий
манфаатларига
хавф
солади
.
Бинобарин
,
назорат
қилувчи
акциядорлар
иқтисодиётга
таъсир
ўтказадиган
кишилар
ҳисобланади
ва
шу
сабабли
миноритар
акциядорларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилишга
йўналтирилган
ҳуқуқий
тизимларнинг
яқинлашуви
қийин
кечади
.
Миноритар
акциядорларнинг
манфаатларини
таъминлашга
қаратилган
қонунлар
назорат
қилувчи
акциядорларнинг
манфаатларига
таъсир
кўрсатади
ва
шу
боис
улар
ўз
йўқотишлари
учун
компенсация
талаб
этади
[16].
Фикримизча
,
корпоратив
бошқарув
фақат
назорат
қилувчи
акциядорларнинг
манфаатларига
йўналтирилган
бўлмаслиги
лозим
.
Ўз
навбатида
,
жамият
ижроия
органларининг
фаолияти
ҳам
уч
хилдаги
манфаат
:
йирик
(
назорат
қилувчи
)
акциядорлар
манфаати
;
миноритар
акциядорлар
манфаати
ва
жамият
манфаатининг
мувозанатини
таъминлашга
қаратилиши
зарур
.
Шу
сабабли
директор
,
ижрочи
директор
ёки
жамиятни
бошқарувчи
ишончли
бошқарувчи
,
энг
аввало
,
иқтисодий
бошқарув
соҳасидаги
билимларга
эга
бўлиши
талаб
этилади
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1. Bradley M., C.A.Schipani, A.Sundaram, and J. P.
Walsh. The Purposes and Accountability of the Corpora-
tion in Contemporary Society: Corporate Governance at a
Crossroads. Law and Contemporary.
2. Rajan R.G., L.Zingales. Financial Dependence and
Growth // American Economic Review.
№
88. (1998). –
Р
.559 – 586.
3.
Шлейфер
А
.
и
Вишни
Р
.
Обзор
корпоративного
управления
// Journal of Finance. –
№
52 (1997). –
С
.737
– 783.
4.
Агеев
А
.
Б
.
Создание
современной
системы
корпоративного
управления
в
акционерных
обществах
:
вопросы
теории
и
практики
. –
М
.:
Волтерс
Клувер
,
2010. –
С
. 246.
5.
Богданов
А
.
В
.
Гражданско
-
правовой
статус
управляющей
организации
как
единоличного
исполни
-
тельного
органа
акционерного
общества
:
автореф
.
дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
.; 2012. – 16
с
.
6.
Ганижев
А
.
Я
.
Проблема
правового
статуса
ор
-
гана
юридического
лица
и
пути
ее
разрешения
в
рос
-
сийском
гражданском
законодательстве
//
Журнал
рос
-
сийского
права
. – 2010. –
№
7. –
С
.110–117.
Доступ
из
СПС
«
КонсультантПлюс
».
7.
Дмитриев
Е
.
О
.,
Зинченко
Л
.
А
.
Правовая
харак
-
теристика
органов
управления
акционерных
обществ
в
России
//
Вестник
Омского
университета
.
Серия
«
Пра
-
во
». – 2012. –
№
3 (32). –
С
. 98.
8.
Кашанина
Т
.
В
.
Корпоративное
право
:
учебное
пособие
. –
М
. :
Юрайт
-
Издат
, 2010. –
С
. 446–447.
9.
Коффи
Дж
.
Будущее
как
история
:
перспективы
глобальной
конвергенции
в
корпоративном
управле
-
нии
и
его
последствия
Law Review. –
№
93 (1999). –
С
.
641-708.
10.
Лозовский
Л
.
Ш
.,
Райзенберг
Б
.
А
.,
Стародубцева
Е
.
Б
.
Современный
экономический
словарь
. –
М
. :
Ин
-
фра
-
М
, 2010. –
С
. 72.
11.
Могилевский
С
.
Д
.,
Самойлов
И
.
А
.
Корпорации
в
России
.
Правовой
статус
и
основы
деятельности
:
учебное
пособие
. –
М
.:
Дело
, 2007. –
С
. 169-170.
12.
Могилевский
С
.
Д
.
Правовые
основы
деятельно
-
сти
акционерных
обществ
:
учебно
-
практическое
посо
-
бие
. –
М
. :
Дело
, 2004. –
С
. 140
13.
Невзгодина
Е
.
Л
.
Гражданско
-
правовое
предста
-
вительство
и
правовой
статус
органов
и
работников
юридического
лица
,
руководителей
представительств
и
филиалов
//
Вестник
Омского
университета
.
Серия
«
Право
». – 2007 –
№
1 (10). –
С
. 45.
14.
Пахомова
Н
.
Н
.
Положение
единоличного
ис
-
полнительного
органа
в
системе
органов
юридическо
-
го
лица
//
Арбитражный
и
гражданский
процесс
. – 2007.
–
№
3. –
Доступ
из
СПС
«
КонсультантПлюс
».
15.
По
материалам
сайта
16.
Порта
Р
.,
Лопес
-
де
-
Силанес
Ф
.
А
.
Шлейфер
и
Р
.
Вишни
. «
Право
и
фанансы
» // «Journal of Political
Economy», 106 (1998),
стр
.1113-1155.
17.
Порта
Р
.,
Лопес
-
де
-
Силанес
Ф
.
и
А
.
Шлейфера
.
Корпоративная
собственность
во
всем
мире
, Journal of
Finance. –
№
54 (1999). –
С
. 471 – 517.
18.
Сперанский
М
.
М
.
Проекты
и
записки
. –
М
.,
Л
1961. –
С
.420.
19.
Цепов
Г
.
В
.
Понятие
органа
юридического
лица
по
российскому
законодательству
//
Правоведение
. –
1998. –
№
3. –
С
. 89–93.
20. Problems. –
№
62 (1999). –
Р
.9-86.
