ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
70
К
.
Х
.
Дастамов
ТДЮИ
стажёр
-
тадқиқотчи
-
изланувчи
КОЛЛИЗИОН
БОҒЛОВЧИЛАР
ЧЕТ
ЭЛ
ҲУҚУҚИ
НОРМАЛАРИНИ
ҚЎЛЛАШ
АСОСИ
СИФАТИДА
Халқаро
кўламда
юзага
келадиган
муносабатларни
коллизион
нормалар
воситасида
тартибга
солиш
айрим
ҳолларда
чет
эл
мамлакатининг
моддий
ҳуқуқ
нормаларини
ўзга
давлат
ҳудудида
қўллашни
тақозо
этади
.
Таъкидлаш
лозимки
,
мазкур
ҳолат
ҳуқуқий
тартибга
солиш
учун
ноодатий
ва
ноанъанавий
бўлиб
, “
ўзга
ҳуқуқни
қабул
қилувчи
”
давлатнинг
ҳуқуқни
қўлловчи
органлари
учун
муайян
маънода
баъзи
бир
қийинчиликларни
туғдиради
.
Шу
нуқтаи
назардан
,
ҳар
бир
мамлакат
ўз
қонунчилигида
чет
эл
ҳуқуқини
тегишли
муносабатларни
мазмунан
тартибга
солишдаги
иштирокининг
даражасини
аниқлаштириши
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Давлатимиз
раҳбари
И
.
А
.
Каримов
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
2010
йил
12
ноябрь
куни
бўлиб
ўтган
қўшма
мажлисидаги
маърузасида
ҳам
д
e
м
o
кр
a
тик
б
o
з
o
р
исл
o
ҳ
o
тл
a
рини
в
a
иқтис
o
диётни
либ
e
р
a
лл
a
штиришни
ян
a
д
a
чуқурл
a
штириш
масалаларига
тўхталиб
ўтиб
мамлакатимизни
демократик
янгилашнинг
бугунги
босқичидаги
муҳим
йўналишларидан
бири
,
бу
–
м
a
вжуд
қ
o
нунл
a
римизнинг
кўпчилигини
ул
a
рни
қўлл
a
ш
a
м
a
лиёти
в
a
м
a
мл
a
к
a
тимизд
a
б
o
з
o
р
мун
o
с
a
б
a
тл
a
ри
рив
o
жл
a
нишининг
ҳ
o
зирги
д
a
врд
a
ги
янги
р
ea
л
ҳ
o
л
a
тид
a
н
к
e
либ
чиқиб
,
жиддий
қ
a
йт
a
кўриб
чиқиш
з
a
рурлигини
алоҳида
таъкидладилар
.
Бинобарин
,
халқаро
кўламдаги
муносабатларни
шиддат
билан
ривожланиши
,
икки
ва
кўп
томонлама
халқаро
шартномаларда
“
эгилувчан
”
тартибга
солишнинг
назарда
тутилиши
чет
эл
ҳуқуқи
нормасини
қўллаш
билан
боғлиқ
масалаларни
илмий
тадқиқ
этиш
долзарб
аҳамиятга
эгалигидан
далолат
беради
.
Шу
жиҳатдан
олганда
,
чет
эл
ҳуқуқи
нормаларини
қўллаш
асоси
сифатида
коллизион
нормаларни
ўзига
хос
хусусиятларини
,
уни
қўллаш
асосларини
тадқиқ
этиш
ва
ўрганиш
лозимдир
.
Аввало
,
коллизион
ҳуқуқ
атамасининг
ўзи
бир
қанча
ажралиб
турувчи
томонлари
эга
бўлади
.
Биринчидан
,
давлат
ҳудудида
амалда
бўладиган
коллизион
нормалар
мажмуи
ушбу
давлат
коллизион
ҳуқуқини
вужудга
келтиради
.
Иккинчидан
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
асослари
–
бу
коллизион
-
ҳуқуқий
нормалар
бўлганлиги
сабабли
,
умумий
ҳуқуқ
мамлакатларида
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
коллизион
ҳуқуқ
ёки
конфликт
ҳуқуқи
деб
номланиши
қабул
қилинган
.
Учинчидан
,
коллизион
ҳуқуқ
–
бу
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
умумий
қисми
бўлиб
,
коллизион
нормаларнинг
тушунчаси
ва
тузилиши
,
коллизион
боғловчиларнинг
асосий
турлари
ҳамда
коллизион
нормаларни
қўллаш
муаммолари
каби
масалаларни
ўрганади
.
В
.
А
.
Канашевскийнинг
таъкидлашича
: “
Коллизион
норма
–
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
хусусий
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
қўлланиладиган
миллий
ҳуқуқни
кўрсатиб
берувчи
нормалардир
”
1
.
Моддий
ҳуқуқ
нормаларидан
фарқли
равишда
,
коллизион
нормалар
мақсади
маълум
бир
жойга
хос
1
Қаранг
:
Канашевский
В
.
А
.
Международное
частное
право
//
Учебник
. 2-
е
изд
.
М
., 2009. –
С
.88.
бўлган
ҳудудий
муносабатларни
аниқлашни
ўз
ичига
олади
,
лекин
коллизион
нормаларнинг
лойиҳасини
тайёрлашда
асосий
тамойиллар
давлат
ва
ушбу
давлат
ҳуқуқи
тартибга
солиши
лозим
бўлган
ҳуқуқий
муносабат
билан
боғлиқ
тамойиллар
ҳисобланади
2
.
Ҳорижий
адабиётларда
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
коллизион
нормаларни
қўлаш
процесси
2
та
босқични
ўз
ичига
олиши
тўғрисида
айтиб
ўтилган
.
Хусусан
,
б
иринчи
босқичда
коллизион
норма
қўлланилишида
қайси
мамлакат
ҳуқуқига
ҳавола
этилиши
аниқланади
.
Ушбу
босқичда
ўзаролик
,
юридик
тушунчаларни
таснифлаш
,
қарама
-
қарши
томонга
ҳавола
этиш
,
қонунни
айланиб
ўтиш
каби
масалалар
ҳал
қилинади
.
Иккинчи
босқич
коллизион
нормаларга
ҳавола
этадиган
моддий
ҳуқуқни
қўллашдан
иборатдир
3
.
Шу
билан
бирга
,
агарда
қўлланиладиган
ҳуқуқ
чет
элга
тегишли
бўлса
,
у
ҳолда
унинг
мазмунини
аниқлаш
ҳамда
оммавий
тартиб
тўғрисидаги
изоҳ
ва
ўта
императив
нормаларни
қўллаш
имконияти
масалалари
ҳал
қилинади
.
Хорижий
адабиётларда
одатда
коллизион
тартибга
солиш
қуйидаги
босқичларга
ажратилади
:
1)
судга
тааллуқли
масалаларни
ҳал
қилиш
; 2)
ҳуқуққа
қўллашда
коллизион
нормалар
асосларни
аниқлаш
;
3)
имтиёзли
ҳуқуқни
қўллаш
кабилар
4
.
Коллизион
нормалар
тушунчасининг
квалификацияси
айрим
ҳолларда
турли
миллий
-
ҳуқуқий
тизимлардаги
ушбу
тушунчаларни
аниқлашда
фарқлар
натижасида
вужудга
келувчи
“
квалификациялар
конфликти
”
(“
сир
тутилган
коллизиялар
”)
ни
мураккаблаштиради
.
“
Квалификациялар
конфликти
”
ни
бартараф
этиш
–
қўлланиладиган
ҳуқуқни
белгилайдиган
тегишли
коллизион
нормаларни
аниқлашнинг
дастлабки
шартидир
5
.
Ўзбекистон
Республикаси
ФКнинг
VI
бўлимида
белгиланган
коллизион
нормалар
,
фақатгина
фуқаролик
-
ҳуқуқий
характерга
эга
бўлган
муносабатларни
тартибга
солувчи
ҳуқуқни
белгилаш
(“
танлаш
”)
учун
қўлланади
.
Ушбу
мулкий
ва
улар
билан
боғлиқ
шахсий
номулкий
муносабатлар
улар
воситасида
тартибга
солинадиган
муносабатлар
иштирокчиларининг
тенглигини
эътироф
этиш
,
мулкнинг
дахлсизлигини
,
шартноманинг
эркинлигини
,
шахсий
ишларга
бирор
кимсанинг
ўзбошимчалик
билан
аралашишига
йўл
қўйилмаслигини
,
фуқаролик
ҳуқуқларининг
тўсиқларсиз
амалга
оширилиши
заруратини
,
бузилган
ҳуқуқларни
тиклаш
ва
уларнинг
суд
ёрдамидаги
ҳимоясини
таъминлашга
(
ФКнинг
1-
моддаси
)
асосланган
ҳамда
уларнинг
мажмуи
фуқаролик
ҳуқуқи
предметини
ташкил
қилади
.
Оммавий
ҳуқуқнинг
таъсир
кучи
миллий
ҳудуд
чегаралари
билан
чекланиб
қолган
бир
вақтда
,
ушбу
норма
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доктринасида
мустаҳкамланиб
қолган
,
бир
давлат
ҳудудида
маълум
шароитлардагина
бошқа
давлатнинг
фақатгина
хусусий
ҳуқуқи
қўлланиши
мумкин
деган
тасаввурларга
мос
келади
.
2
Толстых
В
.
Л
.
Международное
частное
право
.
Коллизионное
регулирование
.
СПб
.:
Юрид
.
центр
Пресс
. 2004. –
С
. 62, 71.
3
Международное
частное
право
.
Современные
проблем
ы
//
Отв
.
ред
.
М
.
М
.
Богуславский
. –
М
.:
Теис
. 1994. –
С
.450
4
Jaffy A. Introduction to the Conflict of Laws, L., Butterworth&Co
(Publishers) Ltd. 1988. –P.1.
5
Международное
частное
право
//
Учебник
. 3-
е
изд
.
М
.,
В
.
Клювер
, 2011. –
С
.21.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
71
Бундан
ташқари
,
ФКнинг
1158-
моддасининг
учинчи
қисми
,
қўлланувчи
ҳуқуқни
аниқлашга
йўл
қўювчи
махсус
коллизион
норма
Ўзбекистон
Республикасининг
халқаро
шартномаларида
ҳам
,
Фуқаролик
кодексида
ҳам
,
Ўзбекистон
Республикасининг
бошқа
фуқаролик
қонунчилик
актларида
ҳам
мавжуд
бўлмаган
ҳолларда
амалда
бўладиган
умумий
қоидани
назарда
тутади
.
Чет
эл
элементи
билан
муракаблашган
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларга
энг
узвий
боғлиқ
бўлган
давлат
қонунига
ҳавола
қилиш
миллий
фуқаролик
қонунчилигида
биринчи
маротаба
белгиланди
(lex
causae).
Аммо
англо
-
американ
ва
континентал
европа
ҳуқуқида
коллизион
боғловчининг
ушбу
тури
ниҳоятда
кенг
тарқалган
.
Коллизион
норма
тушунчаларига
баҳо
бериш
қўлланиши
лозим
бўлган
чет
эл
ҳуқуқи
нуқтаи
назаридан
унинг
“
координаталари
тизимида
”
амалга
оширилиши
мумкин
(lex causae).
Таъкидлаш
лозимки
,
коллизион
қоидаларни
қўллаш
амалда
улар
ёрдамида
белгиланган
ваколатли
чет
эл
ҳуқуқининг
алоҳида
нормалари
миллий
ҳуқуқнинг
асосий
принциплари
билан
жиддий
тафовутга
киришишига
олиб
келиши
мумкин
.
Шунингдек
,
коллизион
норма
унинг
таъсири
натижасида
бўлиши
мумкин
бўлган
оқибатларни
келтириб
чиқармаган
ҳолда
,
у
ёки
бу
ҳуқуқ
-
тартиботга
фақатгина
расман
боғлайди
.
Шу
маънода
, “
чет
эл
ҳуқуқига
ҳавола
қилиш
–
мавҳумликка
сакрашдир
”
1
.
Коллизион
нормалар
(
ҳавола
қилувчи
) -
тартибга
солишнинг
коллизион
йўлини
амалга
ошириш
воситасида
ҳуқуқни
танлаш
йўли
билан
коллизион
муаммолар
бартарф
қилинади
.
Улар
муносабат
иштирокчиларининг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
тўғридан
тўғри
аниқлашни
ўз
ичига
олмайди
,
балки
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
аниқланиши
лозим
бўлган
ушбу
давлат
ҳуқуқига
ҳавола
қилади
.
Юқоридагиларга
асосан
,
коллизион
нормаларнинг
бир
қатор
ўзига
хос
хусусиятларини
санаб
ўтишимиз
мумкиндир
.
Жумладан
,
биринчидан
,
оддий
нормалар
(
моддий
нормалар
)
дан
фарқли
равишда
,
коллизион
нормаларда
томонларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
тўғрисидаги
маълумотлар
мавжуд
бўлмайди
ва
турли
хил
ҳавола
этувчи
нормалар
ҳисобланади
.
Миллий
доктрина
“
коллизион
нормалар
ушбу
моддий
-
ҳуқуқий
нормалар
билан
биргаликда
фуқаролик
муомаласи
иштирокчилари
учун
ҳозирги
хулқ
-
атвор
қоидаларини
ҳосил
қилади
ва
ҳавола
қилади
”
деган
тушунчага
асосланади
2
.
Лекин
ушбу
ҳолат
коллизион
нормаларга
ҳавола
қилиши
мумкин
бўлган
барча
ички
моддий
-
ҳуқуқий
нормаларни
ўз
ичига
олувчи
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
таркибида
деган
маънони
бермайди
,
модомики
ушбу
ҳолатда
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
чегараси
асосланмаган
ҳолда
чалкаштириб
юборилган
бўлади
.
Иккинчидан
,
ушбу
ҳолатда
агар
коллизион
норма
чет
эл
элементли
муносабатларни
тартибга
солишга
ҳавола
қилса
,
у
ушбу
чет
эл
ҳуқуқини
қўллашга
рухсат
беради
.
Қўлланиладиган
миллий
ҳуқуқ
коллизион
нормалар
асосида
аниқланади
.
Шу
билан
бирга
давлат
судлари
доимо
тегишли
миллий
қонунчилик
ва
халқаро
шартномалардан
иборат
бўлган
коллизион
нормаларга
таянади
.
Учинчидан
,
коллизион
норма
у
ёки
бу
муносабатларни
тартибга
солишни
талаб
қиладиган
икки
миллий
ҳуқуқий
тизимлар
ўртасидаги
конфликтларни
бартараф
этади
.
Шунинг
учун
халқаро
1
Раапе
Л
.
Международное
частное
право
. –
М
., 1960. –
С
.96.
2
Лунц
Л
.
А
.
Курс
международное
частное
право
В
3-
х
т
. –
М
.:
Спарк
. 2002. –
С
.171.
шартномалар
қоидаларига
ҳавола
қиладиган
коллизион
нормалар
(
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
жиҳатидан
)
тан
олинмайди
(
агар
халқаро
шартномаларда
бошқа
ҳолатлар
назарда
тутилмаган
бўлса
).
Бундай
ҳолатда
ҳам
миллий
қонунчилик
ва
халқаро
шартномалар
ўртасида
коллизиялар
вужудга
келади
,
лекин
халқаро
ва
ички
қонунчилик
ҳуқуқи
муносабат
тамойилларининг
ўзаро
нисбатидан
келиб
чиққан
ҳолда
ҳал
қилади
.
