ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
45
мазмун
ва
шаклга
эгадир
.
Алдашнинг
мазмуни
–
бу
бирор
нарса
,
воқеа
,
ҳодиса
ҳақида
ҳақиқатга
тўғри
келмайдиган
маълумотлардир
.
Мазмунига
кўра
алдашнинг
кўринишлари
турли
-
тумандир
ва
уларни
турларга
бўлиш
мумкин
.
Юридик
адабиётларда
алдашни
ташқи
,
яъни
объектив
ва
ички
(
сабаб
,
мақсад
ва
ҳ
.
к
.)
факторларга
бўладилар
1
.
Проф
.
О
.
Ғ
.
Зокированинг
фикрича
,
алдаш
, –
биринчи
навбатда
қасддан
ҳақиқатни
бузиб
кўрсатиш
бўлиб
,
маълум
фактларни
,
шароитларни
,
воқеаларни
бузиб
кўрсатиш
,
ҳақиқатни
яшириш
ёки
ёлғон
маълумотларни
хабар
қилишга
айтилади
.
Агар
олдиндан
ўйлаб
,
ҳақиқатни
бузиб
айтиш
фактни
содир
этилгани
исботланмаса
,
ёки
шахс
хабар
қилган
маълумотлар
ёлғон
эмас
деб
топилса
,
алдаш
бўлмайди
2
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
вояга
етмаган
шахсларни
ғайриижтимоий
хатти
-
ҳаракатларга
жалб
этиш
деганда
вояга
етмаган
шахсга
нисбатан
алдаш
,
ишончни
суиистеъмол
қилиш
,
жисмоний
ёхуд
рухий
зўрлик
ишлатиш
ёки
унинг
онгида
ғараз
ниятларни
уйғотиш
,
хусусан
ўч
олиш
,
ҳасад
қилиш
,
рашк
қилиш
ҳис
-
туйғуси
пайдо
бўлишига
туртки
бериш
орқали
юқоридаги
хатти
-
ҳаракатларга
ёҳуд
жиноятга
жалб
этиш
тушунилади
.
1
Ўша
жойда
. –
Б
. 117.
2
Зокирова
О
.
Ғ
.
Фирибгарлик
учун
жиноий
жавобгарлик
.
ТДЮИ
, –
Т
., 2007. –
Б
. 22.
Ш
.
Д
.
Ҳайдаров
ТДЮИ
тадқиқотчиси
КАСБ
ЮЗАСИДАН
ЎЗ
ВАЗИФАЛАРИНИ
ЛОЗИМ
ДАРАЖАДА
БАЖАРМАСЛИК
ЖИНОЯТИНИНГ
СУБЪЕКТИВ
ТОМОНИ
Жиноят
субъектив
белгилари
тизимида
субъектив
томон
алоҳида
аҳамиятга
эга
.
Жиноятнинг
субъектив
томони
деганда
,
шахснинг
жиноят
содир
этиш
билан
бевосита
боғлиқ
бўлган
руҳий
фаолияти
тушунилади
.
Жиноятнинг
объектив
томони
унинг
фактик
мазмунини
белгиласа
,
субъектив
томон
жиноий
қилмишнинг
руҳий
мазмунини
белгилайди
,
яъни
айбдорнинг
руҳиятида
кечувчи
жараёнларни
тавсифлайди
.
Субъектив
томоннинг
мазмунини
бевосита
ҳиссий
идрок
этиш
мумкин
эмас
,
уни
фақат
содир
этилган
жиноятнинг
барча
объектив
ҳолатларини
атрофлича
таҳлил
қилиш
ва
уларга
баҳо
бериш
йўли
билан
аниқлаш
мумкин
.
Жиноят
субъектив
томонининг
мазмуни
айб
,
мотив
ва
мақсад
каби
юридик
белгилар
ёрдамида
ёритилади
.
Мазкур
белгилар
бир
-
бири
билан
узвий
боғлиқ
ва
бир
-
бирини
тақозо
этиб
,
ҳар
бири
алоҳида
мустақил
мазмунга
эга
ҳисобланади
.
Айрим
олимлар
айб
ва
уни
тавсифловчи
юридик
белгиларни
асоссиз
равишда
бир
-
бирига
қарама
-
қарши
қўяр
эканлар
,
жиноятнинг
субъектив
томонини
айб
билан
айнийлаштирадилар
.
Уларнинг
фикрича
,
айб
мотив
ва
мақсадни
ҳам
ўз
ичига
олади
3
.
Баъзи
бир
муаллифлар
жиноятнинг
субъектив
томонига
жиноий
жавобгарликнинг
умумий
асоси
саналган
айбнинг
таркибий
қисми
сифатидагина
қарайдилар
.
Уларнинг
фикрича
,
айб
ҳар
қандай
жиноятнинг
яхлит
тавсифи
ҳисобланади
4
.
Жиноят
субъектив
томонининг
санаб
ўтилган
белгиларидан
ҳар
бирининг
юридик
аҳамияти
турлича
бўлади
.
Айб
,
шахснинг
ўзи
содир
этаётган
ижтимоий
хавфли
қилмишга
бўлган
руҳий
муносабати
сифатида
,
жиноят
субъектив
томонининг
ўзаги
ҳисобланади
.
П
.
Б
.
Бакунов
ёзганидек
, “
айб
–
бу
шахснинг
ўзи
содир
этаётган
ижтимоий
хавфли
қилмиш
ва
унинг
ижтимоий
хавфли
оқибатларига
руҳий
муносабатини
кўрсатувчи
,
қасд
ёки
эҳтиётсизлик
шаклида
ифодаланувчи
жиноятнинг
ажралмас
белгисидир
”
5
.
Ҳ
.
Р
.
Очилов
“
айб
–
жиноят
қонуни
билан
таъқиқланган
ижтимоий
хавфли
қилмишни
содир
этган
шахснинг
ўзи
содир
этган
ижтимоий
хавфли
қилмишга
ва
унинг
оқибатлариаг
бўлган
ички
руҳий
муносабати
тушунилади
”
6
,
деб
эътироф
этади
.
Айб
–
ҳар
қандай
жиноятнинг
муқаррар
белгиси
,
лекин
у
айбдор
нима
учун
жиноят
содир
этди
,
деган
саволга
жавоб
бермайди
.
Бу
саволларга
жиноят
3
Дагель
П
.
С
.,
Котов
Д
.
П
.
Субъективная
сторона
преступления
и
ее
установление
. –
Воронеж
, 1974.;
Российское
уголовное
право
:
Курс
лекций
.
Т
.
1.
Преступление
. –
М
., 2001. – 385–386-
б
.
4
Злобин
Г
.
А
.
Виновное
вменение
в
историческом
аспекте
.
Уголовное
право
в
борьбе
с
преступностью
. –
М
., 1981. – 23-
б
.;
Демидов
Ю
.
А
.
Социальная
ценность
и
оценка
в
уголовном
праве
. – 114-
б
.
5
Бакунов
П
.
Айб
–
жиноят
субъектив
томонининг
зарурий
белгиси
сифатида
. –
Тошкент
:
Адолат
, 2006. -
Б
. 58-60.
6
Очилов
Ҳ
.
Р
.
Саволлар
ва
жавоблар
.
Жиноят
ҳуқуқи
(
Умумий
қисм
).
Ўқув
-
услубий
қўлланма
. –
Тошкент
:
Янги
аср
авлоди
,
2009. –
Б
. 33.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
46
субъектив
томонининг
муқаррар
эмас
,
балки
факультатив
белгилари
саналган
мотив
ва
мақсад
жавоб
беради
.
Улар
ЖК
Махсус
қисмининг
кўпгина
нормаларида
жавобгарликни
оғирлаштирувчи
белгилар
вазифасини
бажаради
ва
шу
туфайли
ҳам
содир
этилган
жиноят
учун
жазонинг
кучайтирилишига
сабаб
бўлади
.
Айб
касб
юзасидан
ўз
вазифаларини
лозим
даражада
бажармаслик
оқибатида
содир
этилувчи
инсон
ҳаёти
ва
соғлиғи
учун
хавфли
жиноятларда
муҳим
юридик
аҳамият
касб
этади
.
У
жиноий
жавобгарлик
асосининг
таркибий
қисми
сифатида
жиноий
қилмишни
айбсиз
ижтимоий
хавфли
оқибатлардан
ажратиш
имкониятини
беради
.
У
объектив
белгиларига
кўра
ўхшаш
бўлган
жиноят
таркибларини
бир
-
биридан
ажратади
.
Масалан
,
ЎзР
ЖКнинг
97
ва
102-
моддасида
назарда
тутилган
жиноятлар
бир
-
биридан
фақат
айб
шаклига
кўра
фарқ
қилади
.
Ҳар
қандай
жиноятнинг
субъектив
томони
жиноий
жавобгарликни
асослаш
учун
ҳам
,
жиноятни
квалификация
қилиш
ва
жазо
тайинлаш
учун
ҳам
улкан
аҳамиятга
эгадир
1
.
Айни
шу
сабабли
амалдаги
қонунчиликда
ҳам
,
олий
суд
органларининг
раҳбарий
кўрсатмаларида
ҳам
жиноятнинг
субъектив
томони
мазмунини
:
айб
шакли
,
қасднинг
мазмуни
ва
йўналиши
,
жиноятнинг
мотивлари
ва
мақсадларини
синчиклаб
текшириш
зарурлигини
судларга
кўп
карра
уқтирганлар
.
ЖК
116-
моддасида
назарда
тутилган
жиноятлар
,
яъни
шахснинг
ўз
касбига
нисбатан
бепарволиги
ёки
инсофсизлик
билан
муносабатда
бўлиши
туфайли
касб
юзасидан
ўз
вазифаларини
бажармаслиги
ёки
лозим
даражада
бажармаслиги
ҳамда
қонун
ёки
махсус
қоидаларга
мувофиқ
касалга
ёрдам
кўрсатиши
шарт
бўлган
шахснинг
узрли
сабабсиз
шундай
ёрдам
кўрсатмаслиги
эҳтиётсизлик
(
ўз
-
ўзига
ишониш
ёки
бепарволик
)
ёки
эгри
қасд
билан
содир
этилиши
мумкин
.
Қуйида
эҳтиётсизлик
ва
эгри
қасд
ҳамда
улар
ўртасидаги
фарқли
жиҳатларига
қисқача
тўхталиб
ўтамиз
.
ЖК
21-
моддаси
тўртинчи
қисмига
асосан
,
агар
шахс
ўз
қилмишининг
ижтимоий
хавфли
хусусиятини
англаган
,
унинг
ижтимоий
хавфли
оқибатларига
кўзи
етган
ва
уларнинг
юз
беришига
онгли
равишда
йўл
қўйган
бўлса
,
бундай
жиноят
эгри
қасддан
содир
этилган
деб
топилади
.
Шу
ўринда
эгри
қасд
ва
эҳтиётсизлик
ўртасидаги
асосий
фарқ
нимада
,
деган
ҳақли
савол
туғилади
.
Қасддан
содир
этиладиган
жиноятлардан
фарқли
ўлароқ
,
эҳтиётсизлик
орқасида
содир
этиладиган
жиноятлар
фақат
моддий
таркибли
бўлади
,
яъни
тегишли
моддаларнинг
1
Бу
ҳақда
батафсил
қаранг
:
Ахроров
Б
.
Ж
.,
Абдуқодиров
Ш
.
Ё
.
Жиноят
субъектив
томонининг
зарурий
белгиси
сифатида
айб
ва
унинг
белгилари
. //
Жиноят
проццесида
айбга
иқрорлик
битими
мавзусидаги
илмий
-
назарий
анжуман
материаллари
.
–
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2006. –
Б
. 73-83.;
Бакунов
П
.
Айб
–
жиноят
субъектив
томонининг
зарурий
белгиси
сифатида
. –
Тошкент
:
Адолат
, 2006. -
Б
. 58-60.;
Бакунов
П
.
Б
.,
Мирзаев
У
.
М
.
Айбнинг
жиноий
-
ҳуқуқий
тавсифи
//
Жиноят
проццесида
айбга
иқрорлик
битими
мавзусидаги
илмий
-
назарий
анжуман
материаллари
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2006.
–
Б
.87-91.;
Юсупжонов
О
.
Айб
ва
унинг
шаклларига
оид
ҳуқуқий
нормалар
ифодаси
//
Ҳуқуқ
ва
бурч
. –
Тошкент
, 2008. –
№
5. –
Б
. 48-49.;
Усмонов
А
.
Эҳтиётсизлик
туфайли
содир
этилган
айб
шаклини
тартибга
солиш
муаммолари
//
Фалсафа
ва
ҳуқуқ
. –
Тошкент
, 2007. –
№
3. –
Б
. 57-59.
диспозицияларида
айбдор
ҳаракатларининг
натижаси
саналган
ижтимоий
хавфли
оқибатлар
назарда
тутилади
2
.
А
.
С
.
Якубовнинг
қайд
этишича
, “
шахс
қилмишида
жиноий
эҳтиётсизликнинг
белгиларини
аниқилаш
қуйидагилардан
иборатдир
:
ўз
хулқ
-
атворининг
оқибатларининг
келиб
чиқишига
олиб
келиши
мумкинлигига
илгаридан
кўзи
етмаслиги
билан
;
шахснинг
мазкур
оқибатларининг
келиб
чиқишига
кўзи
етиши
,
унинг
бурчи
эканлиги
билан
;
шахснинг
мазкур
оқибатларнинг
келиб
чиқшига
кўзи
етиш
имконининг
мавжудлиги
билан
изоҳланади
”
3
.
ЎзР
ЖК
22-
моддасининг
биринчи
қисмида
эҳтиётсизлик
орқасида
содир
этиладиган
жиноятларнинг
турлари
белгиланган
,
яъни
ўз
-
ўзига
ишониш
ёки
бепарволик
орқасида
содир
этилган
ижтимоий
хавфли
қилмиш
эҳтиётсизлик
орқасида
содир
этилган
жиноят
деб
топилиши
назарда
тутилган
.
ЎзР
ЖК
22-
моддасининг
иккинчи
қисмига
мувофиқ
,
агар
жиноятни
содир
этган
шахс
ўз
хулқ
-
атвори
қонунда
назарда
тутилган
ижтимоий
хавфли
оқибатлар
келтириб
чиқариши
мумкинлигига
кўзи
ета
туриб
,
эҳтиёткорлик
чора
-
тадбирларига
онгли
равишда
риоя
этмаган
ҳолда
бундай
оқибатлар
келиб
чиқмаслигига
асоссиз
равишда
умид
қилган
бўлса
,
бундай
жиноят
ўз
-
ўзига
ишониш
оқибатида
содир
этилган
деб
топилади
.
ЎзР
ЖК
22-
моддасининг
учинчи
қисмига
мувофиқ
,
агар
жиноят
содир
этган
шахс
ўз
хулқ
-
атвори
қонунда
назарда
тутилган
ижтимоий
хавфли
оқибатлар
келтириб
чиқариши
мумкинлигига
кўзи
етмаса
-
да
,
лекин
кўзи
етиши
лозим
ва
мумкин
бўлса
,
бундай
жиноят
бепарволик
орқасида
содир
этилган
деб
топилади
.
Ш
.
Ё
.
Абдуқодировнинг
таъкидлашича
, “
шубҳасиз
эҳтиётсизлик
орқасида
содир
этиладиган
жиноятлар
шахсларнинг
ўз
вазифаларига
совуққонлик
билан
бўлган
муносабатлари
натижасида
ижтимоий
манфаатларга
бўлган
лоқайд
муносабатлар
ва
бошқалар
туфайли
содир
бўлади
”
4
.
Бепарволик
–
шахс
ўз
қилмишининг
ижтимоий
хавфли
оқибатларига
кўзи
етмайдиган
айбнинг
бирдан
-
бир
шакли
5
.
Аммо
шахс
ўз
қилмишининг
ижтимоий
хавфли
оқибатларига
кўзи
етмаганлиги
бундай
оқибатлар
юз
беришига
руҳий
муносабат
умуман
мавжуд
эмаслигини
англатмайди
,
балки
мазкур
муносабатнинг
алоҳида
шаклини
ўзида
ифодалайди
.
Эҳтиётсизлик
орқасида
содир
этиладиган
мазкур
айб
турининг
моҳияти
шу
билан
белгиланадики
,
шахс
ўзи
содир
этаётган
ҳаракатларнинг
ижтимоий
хавфли
оқибатларини
олдиндан
кўра
билиш
имкониятига
эга
бўлган
ҳолда
,
мазкур
оқибатларнинг
олдини
олиш
мақсадида
зарурий
ҳаракатларни
бажариш
учун
лозим
даражада
эътиборлилик
ва
эҳтиёткорлик
чораларини
кўрмайди
,
амалда
мавжуд
имкониятни
воқеликка
айлантирмайди
6
.
2
Мухторов
Н
.
И
.
Жиноят
қонунида
айбнинг
эҳтиётсизлик
шакли
муаммолари
:
Юрид
.
фан
.
номз
. ...
дисс
.
автореф
. –
Тошкент
, 2009. –
Б
. 7.
3
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексига
шарҳлар
. –
Тошкент
:
Адолат
, 1997. –
Б
.42.
4
Абдуқодиров
Ш
.
Ё
.
Айбнинг
эҳтиётсизлик
шакли
ва
унинг
белгилари
.
Ўқув
қўлланма
.–
Тошкент
:
ТДЮИ
2005.–
Б
.9.
5
Лунеев
В
.
В
.
Субъективное
вменение
. –
М
., 2000. – 41-
б
.
6
Нерсесян
В
.
А
.
Ответственность
за
неосторожные
преступ
-
ления
. –
СПб
.:
Юридический
Центр
Пресс
, 2002. –
С
. 204-205.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
47
Эҳтиётсизлик
орқасида
содир
этиладиган
айбнинг
бир
тури
бўлган
бепарволик
ўз
-
ўзига
ишонишга
маълум
даражада
ўхшашдир
.
Жиноий
эҳтиётсизликнинг
иккала
тури
ҳам
шу
билан
тавсифланадики
,
айбдор
ўз
хулқ
-
атвори
қонунда
назарда
тутилган
ижтимоий
хавфли
оқибатлар
келтириб
чиқариши
мумкинлигига
кўзи
етмасада
,
лекин
кўзи
етиши
лозим
ва
мумкин
бўлади
.
Фарқ
фақат
шунда
намоён
бўладики
,
ўз
-
ўзига
ишонишда
шахс
ўз
хулқ
-
атвори
қонунда
назарда
тутилган
ижтимоий
хавфли
оқибатлар
келтириб
чиқариши
мумкинлигига
кўзи
етади
ва
шу
туфайли
ҳам
ўз
ҳаракатлари
хавфли
эканлигини
англайди
.
Бепарволикда
эса
шахс
ижтимоий
хавфли
оқибатлар
келиб
чиқиши
мумкинлигига
умуман
кўзи
етмайди
,
бинобарин
,
хатти
-
ҳаракатлари
потенциал
хавфли
эканлигини
ҳам
англамайди
.
Ўз
хулқ
-
атвори
қонунда
назарда
тутилган
ижтимоий
хавфли
оқибатлар
келтириб
чиқариши
мумкинлигига
кўзи
етишнинг
ўзи
ўз
-
ўзига
ишонишнинг
ақлий
элементи
,
эҳтиёткорлик
чора
-
тадбирларига
онгли
равишда
риоя
этмаган
ҳолда
бундай
оқибатлар
келиб
чиқмаслигига
асоссиз
равишда
умид
қилиш
эса
–
руҳий
элементи
ҳисобланади
1
.
Ушбу
ҳолат
шу
билан
изоҳланадики
,
оқибатлардан
ажратиб
олинган
ҳаракатлар
ўз
-
ўзича
,
одатда
,
жиноят
-
ҳуқуқий
мазмун
касб
этмайди
.
Айни
вақтда
,
ўз
-
ўзига
ишониб
иш
кўраётган
шахс
юз
бериши
мумкин
бўлган
оқибатларнинг
жамият
учун
салбий
аҳамиятини
ҳар
доим
англайди
ва
айни
шу
сабабли
мазкур
оқибатларнинг
олдини
олишга
ҳаракат
қилади
2
.
Бинобарин
,
ўз
-
ўзига
ишонишда
айбдор
ўз
ҳаракати
жамият
учун
хавфли
эканлигини
тушунади
.
Аммо
ўз
-
ўзига
ишониш
ақлий
элементга
кўра
эгри
қасдга
маълум
даражада
ўхшаб
кетади
.
Бироқ
,
эгри
қасдда
айбдор
ижтимоий
хавфли
оқибатлар
юз
бериши
мумкинлигига
амалда
кўзи
етса
,
ўз
-
ўзига
ишонишда
бундай
имконият
мавҳум
хусусият
касб
этади
3
.
Шундай
қилиб
,
субъект
(
касбий
мажбуриятларга
эга
шахс
)
бундай
ҳаракатлар
ижтимоий
хавфли
оқибатларга
олиб
келиши
мумкинлигига
кўзи
етади
,
лекин
айни
ҳолда
улар
юз
бермаслигига
умид
қилади
.
У
,
ўз
фикрига
кўра
,
жиноий
натижа
юз
беришининг
олдини
олиши
лозим
бўлган
омилларни
баҳолашга
енгилтаклик
билан
ёндашади
.
Натижада
мазкур
омиллар
ижтимоий
хавфли
оқибатлар
юз
беришининг
олдини
олишга
қодир
бўлмайди
4
.
Н
.
И
.
Мухторов
таъкидлаганидек
, “
Калтабинлик
,
ижтимоий
хавфли
оқибатларнинг
олдини
олишга
қаратилган
ҳисобга
олишнинг
асоссизлиги
жиноий
ўз
-
ўзига
ишонишнинг
асосий
белгиси
ҳисобланади
.
Шахс
бу
ҳолатларнинг
ҳаракатчан
ролини
унутиши
сабабли
,
биринчидан
,
ўз
мақсадидан
қайтмайди
,
иккинчидан
,
уни
амалга
ошириш
учун
ижтимоий
хавфли
воситаларни
танлайди
”
5
.
1
Рарог
А
.
И
.
Уголовное
право
России
.
Части
Общая
и
Осо
-
бенная
. –
М
., 2005. – 97-
б
.
2
Российское
уголовное
право
:
Учеьник
в
2
т
.
Т
. 1.
Общая
часть
/
Под
ред
.
Л
.
Н
.
Иногамовой
-
Хегай
,
В
.
С
.
Комиссарова
,
А
.
И
.
Рарога
. - 2-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.:
Изд
-
во
Проспект
,
2007. – 175-
б
.
3
Иванов
Е
.
Т
.,
Мазуков
С
.
Х
.
Субъективная
сторона
преступления
. –
Ростов
-
на
-
Дону
, 1999. – 29-
б
.
4
Павлов
А
.
И
.
Субъект
преступления
. –
М
., 2007. – 17–18-
б
.
5
Мухторов
Н
.
И
.
Жиноят
қонунида
айбнинг
эҳтиётсизлик
шакли
муаммолари
:
Юрид
.
фан
.
номз
. ...
дисс
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2008. –
Б
. 32.
Ходимларнинг
жиноят
содир
этишга
эгри
қасдидан
ўз
-
ўзига
ишонишнинг
фарқи
асосан
руҳий
элементнинг
мазмуни
билан
белгиланади
.
Эгри
қасдда
айбдор
ижтимоий
хавфли
оқибатлар
юз
беришига
онгли
равишда
йўл
қўйса
,
ўз
-
ўзига
ишонишда
субъект
нафақат
мазкур
оқибатларнинг
юз
беришига
онгли
равишда
йўл
қўймайди
,
балки
аксинча
,
уларнинг
юз
беришига
йўл
қўймасликка
ҳам
ҳаракат
қилади
6
.
Бу
фикрга
қўшилган
ҳолда
,
шуни
қайд
этишни
истар
эдикки
,
эгри
қасддан
фарқли
ўлароқ
,
ўз
-
ўзига
ишонишда
шахснинг
онги
ва
иродаси
ўз
қилмиши
олиб
келиши
мумкин
бўлган
салбий
оқибатларга
бефарқ
бўлмайди
,
балки
уларнинг
олдини
олишга
қаратилади
.
В
.
В
.
Чуйкин
фикрига
кўра
,
ўз
-
ўзига
ишонишнинг
руҳий
мазмуни
қонунда
ижтимоий
хавфли
оқибатларнинг
олдини
олишга
умид
эмас
,
балки
мўлжал
сифатида
тавсифланган
.
Бунда
айбдор
,
ўз
фикрига
кўра
,
жиноий
натижа
юз
беришининг
олдини
олишга
қодир
бўлган
аниқ
омилларга
,
яъни
ўз
кучи
,
маҳорати
,
тажрибасига
,
ўзга
шахслар
,
механизмларнинг
ҳаракатларига
,
шунингдек
ўзга
омилларга
умид
қилади
ва
уларнинг
аҳамиятига
нотўғри
баҳо
беради
,
шу
туфайли
ҳам
жиноий
натижанинг
олдини
олишга
мўлжал
асоссиз
бўлиб
чиқади
7
.
Ҳар
қандай
мўлжал
,
шу
жумладан
ўз
-
ўзига
ишонишга
асосланган
мўлжал
ҳам
энг
аввало
ақлий
ва
шундан
кейингина
руҳий
фаолият
ҳисобланади
.
У
ходимнинг
ўз
касбига
нисбатан
бепарволиги
ёки
инсофсизлик
билан
муносабатда
бўлиши
оқибатида
юз
беради
. “
Кўзи
етиши
лозим
ва
мумкин
бўлган
”
қоидасининг
руҳий
омил
билан
боғланиши
эса
онг
ва
ироданинг
амалга
оширилмаган
имконияти
сифатида
қаралиши
лозим
.
М
.
П
.
Карпушин
ва
В
.
И
.
Курляндский
фикрига
кўра
, “
бепарволикда
юз
берган
ижтимоий
хавфли
оқибатларга
инсоннинг
руҳий
муносабатини
излаш
беҳуда
ишдир
”
8
.
Касб
юзасидан
ўз
вазифаларини
лозим
даражада
бажармаслик
жинояти
субъекти
ўз
-
ўзига
ишониб
иш
кўрганида
ижтимоий
хавфли
оқибатларга
руҳий
муносабатнинг
таъсирчан
асосини
фақат
ақлий
омил
ташкил
этади
.
Мазкур
оқибатларга
нисбатан
руҳий
омил
амал
қилмайди
,
гарчи
субъект
хулқ
-
атворининг
ўзи
руҳият
билан
боғлиқ
бўлса
-
да
,
лекин
амалда
бошқача
натижаларга
эришишга
қаратилади
.
Бепарволикда
ижтимоий
хавфли
оқибатлар
юз
беришига
қаратилган
мўлжалгина
эмас
,
балки
уларнинг
юз
бериши
мумкинлигини
англаш
ҳам
мавжуд
бўлмайди
,
яъни
бу
ерда
руҳий
омил
ҳам
,
ақлий
омил
ҳам
кузатилмайди
.
Бу
эса
ижтимоий
хавфли
оқибатларга
субъектнинг
таъсирчан
руҳий
муносабати
ҳам
йўқлигини
англатади
.
Юқорида
қайд
этиб
ўтилганидек
,
бепарволикда
шахс
хулқ
-
атворининг
психологик
механизми
айбнинг
бошқа
шаклларидаги
ҳаракатлардан
деярли
фарқ
қилмайди
.
Мавжуд
фарқлар
руҳий
эмас
,
балки
норматив
хусусият
касб
этади
.
Қандай
қўшимча
ижтимоий
хавфли
оқибатларни
эҳтиётсизлик
туфайли
келиб
чиқади
,
деб
ҳисоблаш
қонун
чиқарувчига
боғлиқ
бўлади
.
В
.
В
.
Чуйкин
фикрига
кўра
,
фақат
шу
сабабдан
6
Рарог
А
.
И
.
Уголовное
право
России
.
Части
Общая
и
Осо
-
бенная
. –
М
., 2005. – 98-
б
.;
Рарог
А
.
И
.
Субъективная
сторона
и
квалификация
преступлений
. –
М
., 2001.
7
Чуйкин
В
.
В
.
Неосторожная
вина
–
легкомыслие
или
небреж
-
ность
? –
Минск
, 1999. – 31-
б
.
8
Карпушин
М
.
П
.,
Курляндский
В
.
И
.
Уголовная
ответственность
и
состав
преступления
. –
М
., 1974. – 68-
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
48
субъектнинг
оқибатларга
руҳий
муносабати
ҳуқуқий
аҳамият
касб
этади
1
.
Жиноят
-
ҳуқуқий
бепарволик
муаммоси
–
жиноят
ҳуқуқидаги
муҳим
муаммолардан
биридир
.
У
жиноят
ҳуқуқи
фанида
ҳар
доим
қизғин
баҳсларга
сабаб
бўлган
2
.
Бу
тасодифий
бир
ҳол
эмас
,
бепарволик
жиноят
ва
тасодифнинг
оралиғида
ётади
.
Руҳий
муносабат
салгина
кенгроқ
талқин
қилинса
,
тасодиф
жиноятга
айланади
.
Бепарволик
учун
жавобгарликни
чеклашга
,
бепарволик
ҳаракатлари
натижасида
инсонга
етказилаётган
зиённинг
ўсиши
эса
–
жиноий
жавобгарликни
кенгайтиришга
рағбатлантиради
.
Шу
сабабли
айрим
муаллифлар
“
бепарволик
туфайли
хавф
остида
қолдириш
таркибларини
яратиш
”
ни
жиноят
ҳуқуқидаги
истиқболи
порлоқ
йўналиш
деб
ҳисоблайдилар
3
.
Касб
юзасидан
ўз
вазифаларини
лозим
даражада
бажармаслик
учун
жиноий
жавобгарлигини
назарда
тутувчи
таркиблар
таҳлилида
руҳий
эмас
,
балки
норматив
хусусият
касб
этади
:
бу
ерда
шахс
ўз
ҳаракатларининг
ижтимоий
хавфли
оқибатларига
кўзи
етиши
лозим
ва
мумкин
бўлган
деб
эътироф
этилади
.
О
.
В
.
Леонтьев
бу
хусусда
шундай
деб
ёзган
эди
:
“
Эътиборсизлик
,
лоқайдлик
,
бепарволик
юз
берган
оқибатларга
нисбатан
амалда
муайян
руҳий
муносабат
мавжудлигидан
далолат
беради
”
4
.
Шахснинг
касб
юзасидан
ўз
вазифаларини
лозим
даражада
бажармаслиги
оқибатида
содир
этиладиган
жиноятлар
эгри
қасддан
содир
этилганда
субъектив
томонининг
атрофлича
таҳлили
мотив
ва
мақсадни
аниқлашни
ҳам
тақозо
этади
.
Шуни
қайд
этиш
лозимки
,
мотив
ва
мақсад
таҳлил
қилинаётган
жиноят
таркибларининг
зарурий
белгиси
ҳисобланмайди
,
лекин
ҳар
бир
аниқ
ҳолда
уларни
аниқлаш
амалий
аҳамият
касб
этади
.
Улар
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
аниқлашда
муҳим
роль
ўйнайди
.
Шахснинг
касб
юзасидан
ўз
вазифаларини
лозим
даражада
бажармасликги
билан
боғлиқ
бўлган
жиноий
хулқ
-
атвор
кенг
маънода
жиноятнинг
ички
субъектив
жараёни
сифатида
тавсифланиши
мумкин
.
Бу
жараён
эҳтиёжнинг
фаоллашуви
,
аниқ
мотивнинг
шаклланиши
,
юз
бериши
мумкин
бўлган
оқибатларга
кўзи
етиш
ва
уларни
тахмин
қилиш
,
муайян
тарзда
иш
кўриш
ҳақида
қарор
қабул
қилиш
,
амалдаги
мотив
асосида
бажарилаётган
ҳаракатларни
назорат
қилиш
ва
уларга
тузатиш
киритишни
ўз
ичига
олади
.
Шахс
онгли
равишда
содир
этувчи
ҳар
қандай
фаолият
замирида
мотив
ва
мақсад
ётади
.
Улар
шахснинг
ҳаракатлари
мазмуни
ва
йўналишини
белгилайди
.
Касб
юзасидан
ўз
вазифаларини
лозим
даражада
бажармасликка
доир
ишлар
бўйича
суд
амалиёти
материалларини
ўрганиш
натижаларига
кўра
шундай
хулосага
келиш
мумкинки
,
мазкур
тадқиқот
доирасида
ўрганилган
жиноят
ишларининг
93%
да
ижтимоий
фойдали
натижага
эришиш
мақсадида
1
Чуйкин
В
.
В
.
Неосторожная
вина
–
легкомыслие
или
небреж
-
ность
? –
Минск
, 1999. – 33-
б
.
2
Неклюдов
Н
.
П
.
Общая
часть
уголовного
права
. –
СПб
., 1875;
Кистяковский
Ф
.
А
.
Учебник
общего
уголовного
права
. –
Киев
,
1882. – 365-
б
.;
Немировский
Э
.
Основные
начала
уголовного
права
. –
Одесса
, 1917. – 367-
б
.
3
Карпушин
М
.
П
.,
Курляндский
В
.
И
.
Уголовная
ответственность
и
состав
преступления
. –
М
., 1974. – 70-
б
.
4
Леонтьев
О
.
В
.
Нарушения
норм
уголовного
права
в
медици
-
не
. –
СПб
.:
СпецЛит
, 2002. –
С
. 6.
ёрдам
кўрсатиш
жараёнида
эҳтиётсизлик
орқасида
шахснинг
соғлиғига
зиён
етказиш
ёки
унинг
ўлишига
сабаб
бўлишда
ижтимоий
фойдани
кўзловчи
мотив
амал
қилган
.
Юз
берган
оқибатлар
субъект
учун
кутилмаган
хусусият
касб
этади
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
лозимки
,
шахснинг
касб
юзасидан
ўз
вазифаларини
лозим
даражада
бажармаслиги
оқибатида
содир
этилган
жиноий
хулқ
-
атвор
мотиви
ва
мақсадини
аниқлаш
жавобгарликни
индивидуаллаштириш
нуқтаи
назаридан
,
бинобарин
,
айбдорга
адолатли
жазо
тайинлаш
учун
ҳам
муҳимдир
.
Қилмишнинг
мотиви
ва
мақсадини
аниқлаш
судга
субъектнинг
касб
юзасидан
ўз
вазифаларини
бажаришга
,
улар
орқали
эса
–
жамоат
манфаатларига
бўлган
муносабатини
аниқлаш
,
жиноятчи
шахсининг
қадриятлари
ва
мўлжаллари
ҳақида
тасаввур
ҳосил
қилиш
имкониятини
беради
.
Бу
эса
,
ўз
навбатида
,
аниқ
жиноят
сабабларини
аниқлаш
,
қилмишнинг
моҳиятини
тўғри
ёритиш
,
унинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
ва
айбдорнинг
шахсини
тўғри
аниқлашга
ёрдам
беради
.
Ҳолбуки
,
буларнинг
барчаси
шахснинг
ўзи
содир
этаётган
ижтимоий
хавфли
қилмишга
бўлган
муносабатини
атрофлича
таҳлил
қилишни
талаб
этади
.
