ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
54
Ш
.
Хайдаров
ИДЮИ
тадқиқотчиси
КАСБ
ЮЗАСИДАН
ЎЗ
ВАЗИФАЛАРИНИ
ЛОЗИМ
ДАРАЖАДА
БАЖАРМАСЛИК
ЖИНОЯТИНИНГ
СУБЪЕКТИ
ВА
УНИНГ
ЎЗИГА
ХОС
ХУСУСИЯТИ
Жиноят
содир
этган
ҳар
бир
инсон
ижтимоий
хусусиятга
эга
бўлган
кўпгина
хоссаларни
ўзида
мужассамлаштиради
,
лекин
жиноят
таркиби
учун
фақат
ёш
,
ақли
расолик
ва
айрим
ҳолларда
махсус
субъект
белгиларигина
аҳамият
касб
этади
.
Жиноятнинг
субъекти
жиноят
таркибининг
зарурий
белгиларидан
бири
ҳисобланади
.
Жиноят
ҳуқуқига
биноан
жиноят
қонуни
билан
тақиқланган
ижтимоий
хавфли
қилмиш
(
ҳаракат
ёки
ҳаракатсизлик
)
нинг
содир
этган
ва
унинг
учун
жиноий
жавобгар
бўла
оладиган
шахс
жиноятнинг
субъекти
деб
эътироф
этилади
.
ЎзР
ЖК
116-
моддасида
кўзда
тутилган
жиноят
фақат
муайян
касб
вазифалари
юклатилган
шахслар
томонидан
содир
этилади
.
Бундан
ушбу
жиноят
махсус
субъектли
жиноят
,
деган
хулосага
келишимиз
мумкин
.
Таъкидлаш
лозимки
,
махсус
субъектларнинг
жиноий
жавобгарлиги
масаласи
юридик
адабиётларда
қизғин
муҳокама
қилинади
.
Аммо
суд
амалиётида
махсус
субъект
ҳаракатларини
квалификация
қилишда
ҳанузгача
хатоларга
йўл
қўйилади
.
Баъзан
махсус
субъектнинг
вазифаларини
ва
уларнинг
мансабдор
шахснинг
вазифаларини
ажратишда
қийинчиликлар
туғилади
1
.
Касб
ёки
хизмат
вазифасини
лозим
даражада
бажармаслик
хусусида
ҳам
айни
шу
фикрни
айтиш
мумкин
.
“
Жиноятнинг
махсус
субъекти
дейилганда
,
ақли
расо
,
қонунда
белгиланган
муайян
ёшга
етганлик
каби
умумий
аломат
билан
бирга
жиноят
қонунида
ёки
бевосита
унда
назарда
тутилганлиги
туфайли
ушбу
қонунга
биноан
жиноий
жавобгарликка
тортилиши
мумкин
бўлган
шахслар
доирасини
белгиловчи
қўшимча
белгиларга
эга
бўлган
шахс
тушунилади
”
2
.
Ушбу
белгиларга
:
-
фуқаролик
;
-
демографик
белгилар
;
-
мансаби
;
-
ҳарбий
хизматга
алоқадорлиги
;
-
бажараётган
иши
;
-
касбий
мажбурияти
;
-
шахс
мажбурияти
;
-
субъектнинг
асосий
ҳолатлари
ва
бошқалар
кириши
мумкин
3
.
Юқоридаги
фикр
давом
этитирилиб
,
жиноятнинг
махсус
субъекти
таснифланади
ва
биринчи
гуруҳдаги
кичик
гуруҳлардан
бирини
шахснинг
касб
-
кори
,
фаолият
тури
,
бажараётган
ишининг
хусусиятини
белгиловчи
ҳуқуқий
ҳолати
–
врач
(
ЖК
133-
моддаси
);
давлат
ва
хизмат
сирига
мансуб
маълумотлар
ишониб
топширилган
шахслар
(
ЖК
162-
моддаси
);
сайлов
комиссияси
аъзолари
(
ЖК
146-
моддаси
);
кема
1
Макаров
С
.
Д
.
Квалификация
соучастия
в
преступлении
с
ненадлежащим
субъектом
//
Российский
судья
. –
Москва
,
2005. –
№
8. –
С
. 22–25.
2
Абдурасулова
Қ
.
Р
.
Жиноятнинг
махсус
субъекти
.
Ўқув
қўлланма
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2005. –
Б
. 114.
3
Очилов
Ҳ
.
Р
.
Саволлар
ва
жавоблар
.
Жиноят
ҳуқуқи
(
Умумий
қисм
).
Ўқув
услубий
қўлланма
. –
Тошкент
:
Янги
аср
авлоди
.
2009. –
Б
. 148.
капитани
(
ЖК
300-
моддаси
);
директор
,
бош
муҳандис
,
техник
назорат
бўлимининг
бошлиғи
;
дўкон
,
база
,
омбор
,
секция
мудири
,
товаршунос
,
брокер
(
ЖК
167-
моддаси
);
савдо
,
умумий
овқатланиш
,
маиший
хизмат
кўрсатиш
ва
коммунал
хўжалик
корхоналарининг
ходимлари
(
ЖК
170-
моддаси
);
корхона
,
муассаса
ва
ташкилотларнинг
ходимлари
аҳолига
хизмат
кўрсатиш
билан
боғлиқ
ишларни
бажарганлиги
учун
(
ЖК
189-
моддаси
);
мулкни
сақлаш
ёки
қўриқлаш
топширилган
шахслар
(
ЖК
172-
моддаси
)
га
ажратади
4
.
Касб
юзасидан
ўз
вазифаларини
лозим
даражада
бажармасликнинг
субъекти
ҳам
муайян
касб
-
кор
эгаси
бўлиши
билан
юқоридаги
гуруҳга
мансуб
бўлган
махсус
субъект
аломатларига
эга
.
ЎзР
ЖК
116-
моддасида
назарда
тутилган
жиноятларнинг
субъекти
махсус
субъектлар
қаторига
киради
.
Қонунда
субъект
унинг
касбига
ишора
қилиш
йўли
билан
белгилаган
,
лекин
махсус
субъектни
тавсифловчи
белгилар
кўрсатилмаган
.
Ўзбекистон
Республикаси
жиноят
ҳуқуқи
назариясида
бу
турдаги
махсус
субъектнинг
белгилари
лозим
даражада
ўрганилмаган
.
Ушбу
масалани
тўғри
ҳал
этиш
махсус
субъект
(
муайян
касб
эгаси
)
тушунчасининг
мазмунини
ташкил
этувчи
белгиларни
тўғри
аниқлаш
профессионал
фаолият
соҳасида
тегишли
моддалар
бўйича
жиноий
жавобгарликка
тортилиши
мумкин
бўлган
шахслар
доирасини
белгилаш
имкониятини
беради
.
16
ёшга
тўлган
,
муайян
касб
мажбуриятларига
эга
бўлган
ҳар
қандай
шахс
жиноятнинг
субъекти
бўлиши
мумкин
5
.
Қилмишни
ЖК
116-
моддаси
бўйича
квалификация
қилиш
учун
субъект
унга
қўйилган
умумий
талаблар
билан
бир
қаторда
касб
мажбуриятларига
эга
бўлиши
ва
айнан
ушбу
касб
мажбуриятларини
лозим
даражада
бажармаганлиги
аниқланиши
лозим
бўлади
.
Касб
юзасидан
ўз
вазифаларини
лозим
даражада
бажармасликни
тўғри
квалификация
қилиш
учун
жиноят
субъектининг
айнан
қайси
касбий
ёки
мансаб
вазифаларини
бузилганлиги
тўғри
аниқланиши
шарт
.
Шу
билан
бир
қаторда
касб
мажбурияти
ёки
мансаб
мажбурияти
ўртасидаги
тафовутни
ҳам
инобатга
олиш
лозим
.
Бу
ўринда
мансабдор
шахс
томонидан
ўз
мансаб
мажбуриятларини
лозим
даражада
бажармаслиги
натижасида
ЖК
116-
моддасида
кўзда
тутилган
оқибатлар
келиб
чиққан
тақдирда
қилмиш
мансабдорлик
жиноятлари
;
касб
вазифаларини
бажармаслиги
эса
,
ЖК
116-
моддаси
билан
квалификация
қилиниши
мумкинлиги
эътибордан
четда
қолдирилмаслиги
зарур
.
Ушбу
вазиятда
мансабдор
шахс
мансаб
вазифаларини
ёки
касб
вазифаларини
бузганлигини
аниқлаш
лозим
.
Жумладан
,
бош
шифокор
ўз
мансаби
билан
(
хўжалик
бошқаруви
билан
боғлиқ
,
ташкилий
тусдаги
)
боғлиқ
қилмиши
учун
мансабдорлик
жинояти
;
касби
–
яъни
,
бевосита
беморни
даволаш
билан
боғлиқ
қилмиши
учун
ЖК
116-
моддаси
билан
жавобгарликка
тортилади
.
Жиноят
қонунида
касб
юзасидан
ўз
вазифаларини
лозим
даражада
бажармасликнинг
субъекти
тўғрисида
аниқ
кўрсатма
,
яъни
ушбу
жиноят
қайси
соҳа
вакиллари
томонидан
содир
этилиши
кўрсатилмаган
.
Бу
ўз
навбатида
мазкур
моддани
касб
4
Абдурасулова
Қ
.
Р
.
Жиноятнинг
махсус
субъекти
.
Ўқув
қўлланма
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2005. –
Б
. 114-115.
5
Рустамбоев
М
.
Х
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Жиноят
кодексига
шарҳлар
. –
Тошкент
:
Илм
-
зиё
, 2006. –
Б
. 91.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
55
мажбуриятларини
лозим
даражада
бажармаган
ҳар
қандай
субъектга
(
шифокор
,
электр
ходими
,
спорт
ўқитувчиси
,
ёнғин
хавфсизлиги
ходими
,
боғча
тарбиячиси
,
авиация
соҳасининг
мансабдор
бўлмаган
ходимлари
,
ошпаз
,
газ
таъминоти
ходими
ва
б
.
қ
.)
нисбатан
қўллаш
имконини
беради
.
Жиноят
ҳуқуқида
аналогияга
йўл
қўйилмаслигини
ҳисобга
олсак
,
бундай
умумий
тусдаги
модданинг
бўлиши
албатта
мақсадга
мувофиқ
бўлиб
,
жиноят
учун
жавобгарликнинг
муқаррарлигини
таъминлайди
.
Мазкур
жиноятнинг
субъекти
махсус
,
кўп
ҳолларда
махсус
ихтисослик
бўйича
маълумотга
,
яъни
дипломга
эга
бўлиши
зарур
.
Яъни
касб
вазифасини
бажармаслик
субъектига
хос
бўлган
яна
бир
алоҳида
белги
–
кўп
ҳолларда
унда
муайян
ихтисосликка
эга
эканлигини
тасдиқловчи
ҳужжатнинг
мавжудлигидир
.
Агар
шахс
бирор
касб
билан
қалбаки
ҳужжат
асосида
фаолият
олиб
борса
,
ўзининг
касбига
оид
зарур
билимларга
эга
бўлмаган
ҳолда
ЖК
116-
моддасида
назарда
тутилган
жиноят
таркиби
объектив
томони
зарурий
белгиларини
содир
этса
,
қилмиш
қандай
квалификация
қилиниши
зарур
?
деган
савол
туғилади
.
Бу
борада
олимлар
ягона
фикрга
эга
эмаслар
.
Ю
.
А
.
Ждановнинг
фикрига
кўра
,
агар
шахс
қалбаки
ҳужжат
асосида
зарур
билим
ва
кўникмага
эга
бўлмаган
ҳолда
бирор
касб
билан
шуғулланиб
,
ижтимоий
хавфли
оқибатларнинг
келиб
чиқишига
сабаб
бўлса
,
унинг
қилмиши
жиноят
ҳисобланмайди
.
Чунки
,
шахс
айнан
қалбаки
ҳужжатлар
асосида
ишлаётганлиги
учун
жиноят
субъекти
ҳисобланмайди
.
Фақатгина
қалбаки
ҳужжатлардан
фойдаланганлиги
учун
жавобгарликка
тортилиши
зарур
1
.
В
.
Б
.
Малинин
бу
фикрга
қўшилмайди
.
Унинг
таъкидлашича
,
агар
шахнинг
касб
вазифасини
лозим
даражада
бажармаслигига
унинг
етарли
билимга
эга
эмаслиги
сабаб
бўлса
,
бу
уни
содир
этилган
жиноят
учун
жавобгарликдан
озод
қилишга
асос
бўла
олмайди
2
.
Биз
ҳам
ушбу
фикрни
қўшилган
ҳолда
айтишимиз
мумкинки
,
касб
юзасидан
ўз
вазифасини
бажармаган
ёки
лозим
даражада
бажармаган
шахс
,
қалбаки
ҳужжатлар
асосида
ушбу
касбини
эгаллаган
бўлса
ҳам
унинг
қилмишини
ЖК
116-
моддаси
билан
квалификация
қилиниши
керак
,
чунки
,
у
биринчидан
мазкур
касбий
вазифасини
бажариш
учун
меҳнат
шартномасини
имзолаган
,
хизмат
йўриқномаси
билан
танишган
ва
булар
ҳақида
огоҳлантирилган
бўлади
.
Шунингдек
,
унинг
қалбаки
ҳужжатлар
асосида
ишлаётганлиги
шахснинг
ижтимоий
хавфлилиги
юқори
эканлигидан
далолат
беради
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
мумкинки
,
Жиноят
кодексида
касб
юзасидан
ўз
вазифаларини
лозим
даражада
бажармасликнинг
субъекти
тўғрисида
аниқ
кўрсатма
,
яъни
ушбу
жиноят
қайси
соҳа
вакиллари
томонидан
содир
этилиши
кўрсатилмаган
.
Бу
ўз
навбатида
мазкур
моддани
касб
мажбуриятларини
лозим
даражада
бажармаган
ҳар
қандай
субъектга
(
жумладан
,
шифокор
,
электр
ходими
,
спорт
ўқитувчиси
,
ёнғин
хавфсизлиги
ходими
,
боғча
тарбиячиси
,
авиация
соҳасининг
мансабдор
бўлмаган
ходимлари
,
ошпаз
,
газ
таъминоти
ходими
ва
б
.
қ
.)
нисбатан
қўллаш
имконини
беради
.
Жиноят
ҳуқуқида
аналогияга
йўл
қўйилмаслигини
ҳисобга
олсак
,
бундай
1
Жданов
Ю
.
А
.
Пускова
причинность
. //
Избранное
,
Ростов
н
/
Д
., 2001,
Т
.2. –
С
. 92.
2
Малинин
В
.
Б
.
Причинная
связь
в
уголовном
праве
. –
СПб
.:
Восток
, 2000. –
С
, 58.
умумий
тусдаги
модданинг
бўлиши
албатта
мақсадга
мувофиқ
бўлиб
,
жиноят
учун
жавобгарликнинг
муқаррарлигини
таъминлайди
.
