"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
60
XODIMNI JINOIY JAZOGA HUKM QILINISHINING MEHNAT
MUNOSABATLARIGA TA’SIRI
Ismoilov Kamoliddin Abdusamin o‘g‘li
Fuqarolik ishlari bo‘yicha Farg‘ona tumanlararo sudi sudyasi
Annotatsiya:
mazkur maqolada xodimga nisbatan tayinlangan jinoiy
jazolarning mehnat shartnomasini bekor qilishga ta’siri ko‘rib chiqilgan.
Shuningdek, jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish, majburiy jamoat ishlari,
axloq tuzatish ishlari, xizmat bo‘yicha cheklash, ozodlikni cheklash, intizomiy
qismga jo‘natish, ozodlikdan mahrum qilish, umrbod ozodlikdan mahrum qilish
kabi asosiy jazolar hamda harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish kabi
qo‘shimcha jazoning xodimni ishdan bo‘shatishga olib kelish ehtimollari
o‘rganilgan.
Kalit so‘zlar:
jinoyat, javobgarlik, jazo, xodim, ishdan bo‘shatish, ishga
tiklash.
Mehnat qilish huquqi insonlarning muhim, ajralmas va tabiiy huquqlaridan
biri sanaladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 42
-
moddasiga ko‘ra
har kim munosib mehnat qilish, kasb va faoliyat turini erkin tanlash, xavfsizlik va
gigiyena talablariga javob beradigan qulay mehnat sharoitlarida ishlash, mehnati
uchun hech qanday kamsitishlarsiz hamda mehnatga haq to‘lashning belgilangan
eng kam miqdoridan kam bo‘lmagan tarzda adolatli haq olish, shuningdek
ishsizlikdan qonunda belgilangan tartibda himoyalanish huquqiga ega [1].
Har kim mehnat huquqlarini amalga oshirish va himoya qilishda teng
imkoniyatlarga ega bo‘lib, xodimlar mehnat huquqlari va erkinliklarining, shu
jumladan mehnat qilishga, erkin ish tanlashga, adolatli va xavfsiz mehnat
sharoitlariga hamda ishsizlikdan himoyalanishga bo‘lgan huquqi
ning davlat
kafolatlarini belgilash mehnat qonunchiligining asosiy vazifalaridan biri
hisoblanadi [2].
Mehnat qilish insonni barqaror ish va daromad bilan ta’minlaydi.
Fuqarolarni majburiy mehnatga jalb qilish, shuningdek ishdan g‘ayriqonuniy
ravishda mahrum qilish taqiqlanadi. Biroq qonuda belgilangan asoslar mavjud
bo‘lganda xodimlarni ishdan bo‘shatishga yo‘l qo‘yiladi. Shunday asoslardan biri
xodimning jinoiy javobgarlikka tortilishi hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 168
-moddasining uchinchi
bandiga asosan xodim sudning qaysi hukmi bilan avvalgi ishini davom ettirish
imkoniyatini istisno etadigan jazoga hukm qilingan bo‘lsa, o‘sha sud hukmining
qonuniy kuchga kirganligi munosabati bilan ishdan bo‘shatilishi mumkin. Bunday
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
61
holda mehnat shartnomasi taraflar xohish-
irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga
ko‘ra amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat
-protsessual kodeksining 54-bobi (454-
477-
moddalar) hukmga bag‘ishlangan. Shunga qaramasdan mazkur bobda hukm
tushunchasi berilm
agan. Hukmning ta’rifi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi
Plenumining 2014 yil 23 maydagi 7-
sonli “Sud hukmi to‘g‘risida”gi qarorida
berilgan. Ushbu Qarorning 1-bandiga asosan sud hukmi, jinoyat sodir etgan har
bir shaxsga adolatli jazo berilishi yoki bosh
qa ta’sir chorasi qo‘llanilishi hamda
aybi bo‘lmagan hech bir shaxs javobgarlikka tortilmasligi va hukm qilinmasligi
haqidagi jinoyat sud ish yurituvining asosiy vazifalarini hal etadigan, sud
muhokamasiga yakun yasaydigan O‘zbekiston Respublikasi nomidan
chiqariladigan odil sudlovning muhim hujjatidir [3].
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 168
-moddasi birinchi qismi
3-
bandini qo‘llashda Jinoyat
-protsessual kodeksidagi hukm haqidagi qoidalarni
bilish muhim ahamiyatga ega. Chunki, mehnat shartnomasini bekor qilishni
nazarda tutuvchi Mehnat kodeksining 3-bandida jazo tayinlash haqidagi sud
hukmi qabul qilinishi va uning qonuniy kuchga kirishi lozim bo‘ladi.
Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 168
-
moddasi birinchi qismi 3-band
ini qo‘llashda jinoyat qonunchiligini jazo tayinlash
haqidagi qoidalarini ham o‘zlashtirish lozim bo‘ladi. Gap bu yerda O‘zbekiston
Respublikasi Jinoyat kodeksining 43-moddasida qayd etilgan jazo tizimi haqida
ketmoqda. Mazkur moddada jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish,
majburiy jamoat ishlari, axloq tuzatish ishlari, xizmat bo‘yicha cheklash, ozodlikni
cheklash, intizomiy qismga jo‘natish, ozodlikdan mahrum qilish, umrbod
ozodlikdan mahrum qilish asosiy jazolar sifatida keltirib o‘tilgan. Bulardan
tas
hqari harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish kabi qo‘shimcha jazo ham
qo‘llanilishi mumkin
[4].
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tomonidan taqdim etilgan statistikaga
qaraydigan bo‘lsak, birinchi instansiya sudlarida 2019 yilda 36845 nafar, 2020
yilda 38137 nafar, 2021 yilda 61263 nafar, 202 yilda 75078 nafar shaxsga
nisbatan jinoyat ishi ko‘rib chiqilgan. Sudlangan, ya’ni jazo tayinlanib hukm
chiqarilgan hamda shartli hukm qilingan shaxslar 2019 yilda 27603 nafarni, 2020
yilda 27999 nafarni, 2021 yilda 45010 nafarni, 2022 yilda 56542 nafarni tashkil
qilgan [5] .
Xodim tomonidan jinoyat sodir qilinishi har doim ham u bilan mehnat
shartnomasini bekor qilinishiga olib kelmaydi. Jinoyat sodir qilish bog‘liq holda
mehnat shartnomasini bekor qilish uchun muayyan yuridik faktlar mavjud
bo‘lishi talab etiladi.
O‘zbekiston
Respublikasi Oliy sudi Plenumining “Sudlar tomonidan mehnat
shartnomasi (kontrakti)ni bekor qilishni tartibga soluvchi qonunlarning
qo‘llanishi haqida”gi qaror loyihasining
sud hukmi bilan tayinlangan jazo sababli
mehnat shartnomasini bekor qilish haqida
gi qoidalar o‘rin olgan. Qaror
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
62
loyihasining 48-bandida xodimni jazoga mahkum etgan sudning hukmi qonuniy
kuchga kirganligi va xodimni sudning qaroriga ko‘ra ixtisoslashtirilgan davolash
-
profilaktika muassasasiga yuborilganligi MKning 168-moddasi birinchi qismi 3-
bandiga asosan mehnat shartnomasini bekor qilishga asos bo‘lishi ko‘rsatilgan.
Quyidagi shartlar mavjud bo‘lgan taqdirda mehnat shartnomasi ushbu asos
bo‘yicha bekor qilinishi mumkinligi keltirilgan:
-xodimning jinoyat sodir etganligi sudning hukmi bilan isbotlangan va
mazkur hukm qonuniy kuchga kirgan bo‘lishi;
-sud hukmi bilan tayinlangan jazo va ushbu jazoning ijro qilinishi xodimni
mazkur tashkilotda qolib ishlashini istisno etishi va mehnat munosabatlari davom
etishiga imkon bermasligi lozim.
Sudlarning e’tibori xodimni jinoyat sodir qilganlikda ayblovchi hukmi
qonuniy kuchga kirganidan so‘ng ham, basharti sud hukmida nazarda tutilgan
jinoiy jazo uni tashkilotda ishni davom ettirishga to‘sqinlik qilmasa (masalan,
jarima, majburiy jamoat ishlari
, axloq tuzatish ishlari kabi jazolar qo‘llanilganligi),
bunday holda ish beruvchi xodim bilan bunday asosga ko‘ra mehnat
shartnomasini bekor qilishga haqli emasligiga qaratilishi lozim.
Mazkur moddada jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish, majburiy
jam
oat ishlari, axloq tuzatish ishlari, xizmat bo‘yicha cheklash, ozodlikni cheklash,
intizomiy qismga jo‘natish, ozodlikdan mahrum qilish, umrbod ozodlikdan
mahrum qilish asosiy jazolar sifatida keltirib o‘tilgan. Bulardan tashqari harbiy
yoki maxsus unvonda
n mahrum qilish kabi qo‘shimcha jazo ham qo‘llanilishi
mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan 9 ta asosiy va
1 ta qo‘shimcha jazoning mehnat munosabatlarini davom ettirishga ta’sirini
o‘rganish talab etiladi. Chunki, odatda, is
h beruvchilar xodimga nisbatan ayblov
e’lon qilinishi bilan ishdan bo‘shatish chorasini ko‘rishadi. Davlat xizmatida hatto
qamoqqa olish kabi ehtiyot choralari qo‘llanganda, bunday chora qo‘llanishidan
2-
3 kun ishdan bo‘shatish to‘g‘risida buyruq chiqarib qo‘yadi.
Ta’kidlash kerakki, barcha jinoiy zaolar xodimni ishini davom ettirishga
to‘sqinlik qilmaydi. Xususan, jarima, majburiy jamoat ishlari, axloq tuzatish
ishlari, ozodlikni cheklash kabi jazolar shular jumlasidandir.
Aksincha, muayyan huquqdan mahrum qilish, ozodlikdan mahrum qilish,
umrbod ozodlikdan mahrum qilish kabi jazolar esa mehnat shartnomasining
bekor qilinishiga olib keladi. Shuningdek, masalan, axloq tuzatish ishlari mehnat
shartnomasining bekor qilinishiga olib kelishi ham, olib kelmasligi ham mumkin,
bu ushbu jazo turini ijro qiluvchi inspeksiyalarga bog‘liq.
Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining “Sudlar
tomonidan mehnat shartnomasi (kontrakti)ni bekor qilishni tartibga soluvchi
qonunlarning qo‘llanishi haqida”gi q
aror loyihasida jinoiy jazolar, sudlanganlik,
huquqiy ta’sir choralarining mehnat munosabatlariga ta’siri yuzasidan sudlarga
tushuntirishlari berilishi lozimligini ta’kidlash o‘rinlidir. Bunday tushuntirish ish
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
63
beruvchilar tomonidan suiis’temolchiliklarni
oldini olish, xodimlarning buzilgan
huquqlarini tiklash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
:
1.
https://lex.uz/docs/6445145#6445578
2.
https://lex.uz/docs/6257288
3.
https://lex.uz/docs/2413562#2413574
4.
https://www.lex.uz/acts/111453
5.
https://stat.sud.uz/file/2023/03.05.pdf
