YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
41
QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASINIŃ SUWǴARILATUǴIN OTLAQLI
ALYUVIAL TOPÍRAQLAR SHARAYATINDA JETISTIRILGEN AWIL XOJALIǴI
EGINLERI
Duysenbaeva Gulnaz
Topıraqtanıw baǵdarı 2-kurs magistrantı
Biologiya fakulteti, Topıraqtanıw hám ekologiya kafedrası,
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14263951
Annotatsiya:
Bul maqalada Qaraqalpaqstan Respublikasınıń suwǵarılatuǵın otlaqlı
allyuvial topıraqlarında jetistiriletuǵın awıl xojalıǵı eginleriniń túrleri, topıraq ónimdarlıǵına
tásiri hám nátiyjeliligin arttırıw ilajları sáwlelendirilgen. Izertlewde bul topıraq túrleriniń
fizikalıq-ximiyalıq ózgeshelikleri, agrotexnikalıq hám innovaciyalıq suwǵarıw usılları tallanadı.
Sonday-aq, eginlerdiń topıraq ónimdarlıǵına ekologiyalıq hám ekonomikalıq jaqtan
kórsetetuǵın unamlı hám unamsız tásirleri úyrenilgen. Maqalada topıraq ónimdarlıǵın saqlaw
hám arttırıwǵa qaratılǵan usınıslar, sonday-aq, topıraqtan nátiyjeli paydalanıwdıń
ekonomikalıq nátiyjeleri boyınsha ámeliy usınıslar islep shıǵılǵan.
Tayanısh sózler:
suwǵarılatuģın topıraqlar, otlaqlı allyuvial topıraqlar, awıl xojalıǵı
eginleri, topıraq ónimdarlıǵı, ekologiyalıq tásir, agrotexnikalıq ilajlar, innovaciyalıq suwģarıw
texnologiyaları, Qaraqalpaqstan Respublikası.
Qaraqalpaqstan Respublikası Ózbekstannıń áhmiyetli agrar aymaqlarınan biri
esaplanadı, sebebi onıń topıraq-klimat sharayatları awıl xojalıǵı ushın ayrıqsha áhmiyetke iye.
Qaraqalpaqstan topıraqları tiykarınan suwǵarılatuǵın otlaqlı allyuvial topıraqlar hám shól
topıraqlarınan quralǵan. Qaraqalpaqstan Respublikasında suwǵarılatuǵın otlaqlı allyuvial
topıraqlarda bir qatar awıl xojalıǵı eginleri tabıslı jetistirilmekte. Bul eginler regionnıń
ekonomikalıq rawajlanıwında áhmiyetli orın iyeleydi hám topıraq ónimdarlıǵı menen tıǵız
baylanıslı. Biraq, hár bir eginniń topıraqqa bolǵan tásiri hám resurslardan nátiyjeli paydalanıw
ayrıqsha áhmiyetke iye [5,5-7].
Qaraqalpaqstanda eń kóp jetistiriletuģın eginler paxta, ǵálle (biyday hám arpa), palız
eginleri jáne ot-jem eginleri bolıp tabıladı. Paxta Qaraqalpaqstannıń tiykarǵı eksportqa qolaylı
egini esaplanadı. Onıń jetistiriliwi topıraqtıń ónimdarlıǵına hám suwǵarıw sistemalarına úlken
talap qoyadı. Paxta eginleri júdá kóp muģdarda suw talap etedi hám topıraqtıń shorlanıwına
alıp keliwi múmkin. Sol sebepli, paxta jetistiriwde teń salmaqlı agrotexnikalıq ilajlar hám
zamanagóy texnologiyalardı qollanıw zárúr. Ǵálle eginleri tiykarınan azıq-awqat qáwipsizligin
támiyinlew ushın jetistiriledi. Ǵálle eginleri topıraqtıń ónimdarlıǵın saqlawǵa xızmet etedi,
sebebi almastırıw sisteması járdeminde topıraqtıń azıqlıq zatlar balansı tiklenedi. Pomidor,
qıyar, garbiz, qawın sıyaqlı palız eginleri regionnıń ishki mútájliklerin qanaatlandırıw hám
jergilikli ekonomikanı rawajlandırıw ushın úlken áhmiyetke iye. Bul eginler joqarı sapalı suw
hám jaqsı ónimdarlı topıraqtı talap etedi. Sharwashılıqtı rawajlandırıw ushın ot-jem eginleri,
ásirese lyuserna sıyaqlı kóp jıllıq otlar jetistiriledi. Bul eginler topıraqtıń azot muǵdarın
arttıradı hám topıraqtıń ónimdarlıǵın tiklewde áhmiyetli rol oynaydı [2, 12-23].
Hár bir eginniń topıraqqa tásiri hár qıylı. Paxta hám ǵálle sıyaqlı eginler topıraqtıń azıqlıq
zatlar balansına kúshli tásir kórsetedi. Olar kóp muǵdarda azot, fosfor hám kaliydi paydalanadı,
sonıń ushın almastırıp egiw sisteması hám organikalıq tóginlerden paydalanıw ónimdarlıqtı
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
42
saqlawda ayrıqsha áhmiyetke iye. Palız eginleri topıraqtan kóp azıqlıq zatların tartıp aladı,
biraq almastırıp egiw sisteması hám tóginlerdi qollanıw arqalı topıraqtıń ónimdarlıǵın tiklew
múmkin. Ot-jem eginleri bolsa topıraqtı azot penen bayıtıp, ónimdarlıqtı arttıradı. Suwǵarıw
sistemaları eginlerdiń tabıslı rawajlanıwında sheshiwshi rol oynaydı. Bar dástúriy suwǵarıw
usılları kóbinese suwdıń nátiyjesiz jumsalıwına alıp keledi, bul bolsa topıraqtıń shorlanıwın
kúsheytedi. Sonıń menen birge, innovaciyalıq suwǵarıw texnologiyalarınıń engiziliwi, máselen,
tamshılatıp suwǵarıw sisteması, suwdı únemlewge járdem beredi hám topıraqtıń sapasın
saqlaw imkaniyatın jaratadı. Bul texnologiyalar járdeminde suwdı nátiyjeli basqarıw hám
topıraqtıń shorlanıwın azaytıw múmkin. Qaraqalpaqstan Respublikasında jetistiriletuģın awıl
xojalıǵı eginleri topıraq ónimdarlıǵına hár qıylı dárejede tásir kórsetedi. Sol sebepli, topıraqtı
nátiyjeli basqarıw hám tóginlew sistemaların jetilistiriw, sonday-aq, innovaciyalıq suwǵarıw
texnologiyaların engiziw arqalı eginlerdiń ónimdarlıǵı hám topıraq sapası arasındaǵı teń
salmaqlılıqtı saqlaw múmkin. Agrologiyalıq ilajlardı durıs shólkemlestiriw, zamanagóy
texnologiyalardı qollanıw hám ekologiyalıq turaqlı qatnastı qáliplestiriw aymaqtıń agrar
potencialın maksimal dárejede arttırıwǵa járdem beredi [1].
Awıl xojalıǵı nátiyjeliligin arttırıw hám ekologiyalıq turaqlılıqtı támiyinlew ushın topıraq
ónimdarlıǵın arttırıw hám onı qorǵaw úlken áhmiyetke iye. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń
suwǵarılatuǵın allyuvial topıraqlarında nátiyjeli agrotexnikalıq hám ekologiyalıq ilajlardı
ámelge asırıw topıraq sapasın saqlaw hám ónimdarlıqtı arttırıw imkaniyatın beredi. Topıraqtıń
ónimdarlıǵın arttırıwda tiykarǵı roldi agrotexnikalıq ilajlar hám texnologiyalar oynaydı.
Organikalıq tóginler (kompost hám tógin) topıraq quramın jaqsılaydı, biologiyalıq belsendiligin
arttıradı hám ónimdarlıǵın tikleydi. Mineral tóginler, ásirese azot, fosfor hám kaliy, topıraqtaǵı
azıqlıq zatlardıń balansın saqlawda úlken áhmiyetke iye. Biraq olardıń normalarına ámel etpew
topıraqtıń shorlanıwına alıp keliwi múmkin. Almastırıp egiw topıraqtıń biologiyalıq hám
ximiyalıq balansın tikleydi. Palız hám ot-jem eginleri azottı qayta tiklewge járdem beredi, bul
bolsa topıraqtıń ónimdarlıǵın saqlawǵa xızmet etedi. Tereń shúdigarlaw járdeminde topıraq
azıqlıq zatların qayta bólistiriw múmkin. Jerlerdi tegislew bolsa suwdıń birdey bólistiriliwin
támiyinleydi, bul bolsa suwdıń jumsalıwın azaytadı. Jańa texnologiyalar suwdı únemlew hám
topıraq sapasın jaqsılawda úlken áhmiyetke iye. Tamshılatıp suwǵarıw suwdı únemlew hám
topıraqtı shorlanıwdan saqlawda nátiyjeli. Bul usılda azıqlıq zatlardı anıq jetkerip beriw
imkaniyatı bar. Topıraq ıǵallıǵın monitoring etiw sistemaları- sensorlar járdeminde topıraq
ıǵallıǵın ólshew hám suwǵarıwdı beyimlestiriw arqalı suwdan aqılǵa muwapıq paydalanıw
múmkin. Duzdı juwıw texnologiyaları, bunda topıraqtaǵı artıqsha duzlardı juwıw ushın arnawlı
suwǵarıw rejimleri qollanıladı, bul bolsa topıraqtıń shorlanıwın azaytıwǵa járdem beredi.
Juwmaq.
Topıraq ónimdarlıǵın arttırıw hám onı qorǵaw, Qaraqalpaqstan
Respublikasınıń suwǵarılatuǵın allyuvial topıraqlarında awıl xojalıǵı nátiyjeliligin hám
ekologiyalıq turaqlılıqtı támiyinlewde áhmiyetli rol oynaydı. Topıraqtı nátiyjeli basqarıw ushın
agrotexnikalıq ilajlar, innovaciyalıq suwǵarıw texnologiyaları hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw
ilajları ámelge asırılıwı zárúr. Organikalıq hám mineral tóginler, almastırıp egiw sisteması,
zamanagóy suwǵarıw texnologiyaları sıyaqlı usıllar topıraqtıń sapasın saqlawǵa hám
ónimdarlıqtı arttırıwǵa járdem beredi. Solay etip, topıraq ónimdarlıǵın arttırıw hám onı qorǵaw
aymaqtıń awıl xojalıǵı potencialın maksimal dárejede arttırıwǵa xızmet etedi.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
43
References:
1.
Abdullaev X.A. O’zbekiston tuproqlari Tash DU.T.1973.
2.
Babaev A.X. “Suwg`ariw ha`mde juwiw maqsetinde isletiletug`in suw sapasin bahalaw
jollari” (V kn.) “Jerlerdi suwg`ariw ha`mde juwiw ushin isletiletug`in dushshi ha`m
minerallasqan suwlardi paydalaniw” Ilimiy jumislar toplami, 12-23 bet, Moskva 1973.
3.
Boboxojaev I., Uzokov P.- “Tuprokshunoslik”. “Mexnat” T 1994.
4.
Gluxova T.P, Strelnikova G.A. O`zbekstannin` minerallasqan suwi suwg`ariw rezervi.
Tashkent, FAN, 1983j.
5.
Jollibekov B, Jollibekov B.B, Jollibekov M.B. “Suwg`arilatug`in duzlang`an topiraqlar
meliorativlik jag`dayina suwg`ariwdin` ha`r tu`rli metodlarinin` ta`siri” TashGAU NF IV - Иlimiy
- praktikaliq konferentsiya. Tezislar. Nukus. Bilim. 2004 j. 5-7 bet.
