YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
108
ИСИТИЛМАЙДИГАН ИССИҚХОНАДА МУЛЬЧАЛАШНИ БОДРИНГ
ДУРАГАЙЛАРИНИ ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ
Аминов Шермуҳаммад Қамбаралиевич
Эркин тадқиқотчи
Уруғчиликни ривожлантириш Маркази ДМ
https://doi.org/10.5281/zenodo.15310187
Аннотация.
Ушбу
мақолада
иситилмайдиган
иссиқхонада
бодринг
дурагайларидан юқори ва сифатли ҳосил олишда энг мақбул мульчалаш
материалларини ўрганиш борасида олинган натижалар ҳақида маълумотлар берилган.
Калит сўзлар:
бодринг, дурагай, мульчалаш, қора плёнка, оқ спандбонд, қора
спандбонд, ҳосилдорлик.
Бодринг – қовоқдошлар (Cucurbitaceae) оиласига мансуб экинлар орасида кенг
тарқалган ўсимлик [1; 2]. Бодринг (
Cucumis sativus
L.) 90 та авлод ва 750 та турни ўз ичига
олган қовоқдошлар оиласига киради. Бу экин мўтадил иқлим-шароитлари мавжуд
бўлган деярли барча мамлакатларда етиштириладиган энг қадимги сабзавот
экинларидан биридир [3].
Бодринг энг муҳим бозоргир сабзавотларидан биридир [1; 4]. Бу ўсимликни
баргларида сув миқдори юқори ва ҳосил бўлган катта барглари меваларни устида
соябон вазифасини бажаради. Бодрингни сим бағазларга ёки ипга тортилган ҳолда
етиштириш мумкин. Меваси цилиндрсимон, уч томони тўмтоқ ёки учлироқ бўлган
техник пишган даврида истеъмол қилинади [1; 5].
Дунё олимлари бодринг меваларини кимёвий таркибини таҳлил қилиш борасида
кўпгина тадқиқотларни олиб борганлар. Мисол учун, покистонлик олимлардан Hina
Javid (2024) ва непаллик P. K. Mallick (2022) бодринг (Cucumis sativus L.) - саломатлик
учун фойдали ва иқтисодий аҳамиятга эга бўлган тўйимли мева ҳисобланади. У турли
хил фитокимёвий моддаларни, жумладан феноллар, алкалоидлар, флавоноидлар ва
каротиноидларни, шунингдек, витаминлар, минераллар ва клетчаткани ўз ичига олади
деб тадқиқот натижаларида қайд қилишган [6; 7].
Тадқиқот натижалари.
Бодрингни Сардор F
1
ва Орзу F
1
дурагайларида
мульчалашни турли усуллари ўрганилди. Сардор F
1
дурагайида ниҳолларни дастлабки
пайдо бўлиши учун назорат мульчасиз вариантда 5 кун керак бўлган бўлса, қора плёнка
ва спандбондлар билан ёпилганда 3 кун етарли бўлган. Уларнинг ўртачаси 3,5 кунни
ташкил қилди. Оммавий (75 %) ниҳолларнинг пайдо бўлиши очиқ усулда назорат
вариантида 6 кун, қора плёнка, оқ спандбонд, қора спандбондлар қўлланилганда 4 кун
кетди ва ўртачаси 4,5 кун бўлди.
Орзу F
1
дурагайида ниҳоллари дастлабки ва оммавий пайдо бўлиши Сардор F
1
дурагайи каби бўлди. Назорат вариантда дастлабки ниҳоллар 4 кунда ва қолган
вариантларда 3 кун етарли бўлди ҳамда 75 % ниҳолларни пайдо бўлиши назорат
вариантда 6 кун ва қолган вариантлар учун камроқ 4 кун кетди.
Сардор F
1
дурагайида оналик гулари 10 % очилиши қора спандбонд ва оқ
спандбондда 41 кун, қора плёнкада 40 кун ёки стандарт очиқ усулга нисбатан 4–5 кун
эрта бўлди. Мульчалаш усулларида 10 % оналик гуллари очилиши ўртачаси 41,8 кун
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
109
кетди. 75 % оналик гуллари очилиши учун барча мульчалаш усулларида 42–44 кун
орасида тебранди ва назорат вариантдан 3–5 кун кам сарфланди.
Орзу F
1
дурагайида 10 % оналик гуллари очилиши назорат вариантида 46 кун, қора
плёнкада 40 кун, оқ ва қора спандбондларда 41 кунни ташкил қилди ва уларнинг ўртача
кўрсаткичи 42,0 кунда тўхтади. 75 % оналик гулларини очилиши очиқ усулга назорат
вариантда 48 кун бўлиб, қора плёнка 6 кун, оқ ва қора спандбондларда 4 кун эрта бўлди.
Барча мульчалаш усулларининг 75 % оналик гулларини очилишига 42,0 кун керак
бўлди.
Бодринг етиштириш классификациясида майсалар униб чиққандан барраларнинг
пишиши бўйича эртапишарларда 40–50 кун, ўртапишарларда 50–60 кун, ўрта кечпишар
навларда 60–70 кун ва кечпишар навларда 70 кундан ортиқ вақт талаб қилинади.
Бизнинг тажрибада меваларнинг 10 ва 75 % техник етилиши 49–60 кун орасида
тебрангани учун улар ўртапишар навлар гуруҳига мансуб бўлдилар. Сардор F
1
дурагайига меваларнинг 10 % техник етилиши учун очиқ усулда етиштирилиши
назорат вариантиаа 55 кун керак бўлган бўлса, қора плёнка ёпилганида – 49 кун, қора
спандбондда 50 кун ва оқ спандбондда – 51 кун етарли бўлди. Уларнинг ўртача
кўрсаткичи 51,3 кунда тўхтади.
Меванинг 75 % техник етилиши очиқ усулда назорат вариантида 59 кун керак
бўлган бўлса, қолган мульчалаш усулларида эса стандартдан 5-7 кун эрта бўлди.
Мульчалаш усулларининг мевани техник етилишининг ўртача кўрсаткичи 54,5 кунни
ташкил қилган.
Орзу F
1
дурагайида меванинг техник етилиши Сардор F
1
дурагайи каби
қонуниятни такрорлади.
Меваларнинг техник етилиши даврида бир туп ўсимликда очиқ усулда назорат
вариантида мевалар сони 48,3 дона бўлган ва эгатларга қора плёнка ёпилганда мевалар
56,3 дона ва назорат вариантидан 116,6 %, оқ спандбонд тўшалганда 52,4 дона ва қора
спандбондда 53.5 дона бўлган ёки улар кўрсаткичи назорат вариантидан мувофиқ
равишда 108,5% ва 110,8 % кўп бўлган. Сардор F
1
дурагайида турли мулчалаш
усулларида мевалар сонининг ўртача кўрсаткичи 52,6 дона ёки назоратдан 109,0 % га
юқори.
Орзу F
1
дурагайида очиқ усулда назорат вариантида мевалар сони 47,8 дона бўлган
ва унга нисбатан қора плёнка тўшалган вариантда мевалар сони 55,3 дона ёки
назоратдан 115,7 %, оқ спандбондда 51,3 дона ёки 107,3 % ҳамда қора спандбондда 52,6
дона ёки 110,0% кўп бўлган. Орзу F
1
дурагайида мульчалаш усулларининг мевалар сони
бўйича ўртача кўрсаткичи 51,8 дона ва назоратдан 108,3
кўп бўлган.
Мевалар техник етилиш даврида Сардор F
1
дурагайида назорат вариантда 1 дона
мева вазни 98 гр бўлган ва унга нисбатан эгатларга қора плёнка ёпилганда 102,5 гр ёки
у назорат вариантидан 104,6 %, оқ спандбод ишлатилганда 100,2 гр ёки 102,2 % ҳамда
қора спандбонд ёпилганда 100,5 гр ёки назоратга нисбатан 102,6 % га кўп бўлган.
Сардор F
1
дурагайида мульчалаш усулларининг бир дона мева вазни бўйича ўртача
кўрсаткичи 100,3 гр ёки назоратга нисбатан 102,3 % кўп.
Орзу F
1
дурагайида очиқ усулда назорат вариантида бир дона мева вазни 97 гр
бўлган ва унга нисбатан қора плёнка ёпилган вариантда у 102,3 гр ёки назоратдан
105,5% га, эгат устига оқ спандбонд тўшалганда 100,1 гр ёки 103,2 % га ҳамда қора
спандбондда 100,3 г ёки 103,4 % юқори бўлган. Орзу F1 дурагайида барча мульчалаш
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
110
усулларининг бир дона мева вазни бўйича кўрсаткичи 99,9 гр ёки назорат вариантидан
103,0 % га оғир бўлган (1-жадвал).
1-жадвал
Мульчалаш усулларининг ҳосилдорликка таъсири (2019-2021 йй.)
Мульчалаш номи
Меваларнинг техник пишиш даврида бир туп ўсимликдаги
мевалар сони
бир дона мева вазни
1-ўсимликда мевалар
сони вазни
дона
%
гр
%
кг
%
Сардор F
1
Очиқ усулда
(назорат)
48,3
100,0
98,0
100,0
4,77
100,0
Қора плёнка
56,3
116,6
102,5
104,6
5,54
116,1
Оқ спандбонд
52,4
108,5
100,2
102,2
5,23
109,6
Қора спандбонд
53,5
110,8
100,5
102,6
5,32
111,5
ўртача
52,6
109,0
100,3
102,3
5,22
109,3
Орзу F
1
Очиқ усулда
(назорат)
47,8
100,0
97,0
100,0
4,64
100,0
Қора плёнка
55,3
115,7
102,3
105,5
5,45
117,5
Оқ спандбонд
51,3
107,3
100,1
103,2
5,05
108,8
Қора спандбонд
52,6
110,0
100,3
103,4
5,12
110,3
ўртача
51,8
108,3
99,9
103,0
5,07
109,2
Меваларнинг техник етилиши даврида бир туп ўсимликдаги жами мевалар вазни
очиқ усулда назоратда 4,77 кг бўлган ва қора плёнка билан усти ёпилганда у 5,54 кг ёки
назоратга нисбатан 116,1 % га, оқ спандбонд кўлланилганда ҳосил 5,23 кг ёки 109,6 % га
ва қора спанбондда 5,32 кг ёки 111,5 % оғир бўлган. Сардор F
1
дурагайида барча
мульчалаш усулларида жами мевалар вазни ўртача маълумоти 5,22 кг бўлган ва у
назорат кўрсаткичидан 109,3 % га юқори бўлган.
Орзу F
1
дурагайида назорат вариантида битта ўсимликдаги мевалар вазни жами
4,64 кг ва у энг паст кўрсаткич бўлган. Қора плёнка ишлатилганда жами мевалар вазни
5,45 кг ёки назоратдан –117,5 %, оқ спандбонд кўлланилганда 5,05 кг ёки назоратга
нисбатан 108,8 % ва қора спанбондда 5,12 кг ёки 110,3 %га оғир бўлган. Орзу F
1
дурагайида ҳамма мульчалаш усулларини жами мевалар вазни бўйича ўртача
кўрсаткичи 5,07 кг назоратга нисбатан 109,2 %.
Ҳосилдорликни топиш учун бир туп ўсимликдаги жами мевалар вазни 80×40 см
экиш схемаси бўйича бир гектардаги ўсимлик сонига кўпайтириб, бир гектар ердан
олинган ҳосилдорлик аниқланди.
Меваларнинг техник етилиш даврида бир туп ўсимликдаги мевалар сони, бир дона
мева вазни ва жами мевалар вазнини билиб олдик. Энди нима сабабли мульчалаш
бўйича ҳосилдорлик кўрсаткичлари ўзгарганига изох бериб ўтамиз. 80×40 см схемада
31,2 минг дона ўсимлик бўлган. Лекин мульчалашда қора плёнка, оқ спандбод, қора
спандбонд билан олиб борилганлиги учун уларни ҳосилдорлиги ўзгарган.
Сардор F
1
дурагайи ҳосилдорлиги очиқ назорат вариантида 148,8 т/га ва қора
плёнкада анча юқори 172,9 т/га ёки 116,1 % ни ташкил қилган. Оқ спандбондда 163,2
т/га, қора спандбондда 166,0 т/га ёки 109,6-111,5 фоизни ташкил қилган. Барча
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
111
мульчалаш ҳосилдорлик бўйича ўртача кўрсаткичи 162,7 т/га ёки 109,3 % бўлган (2-
жадвал).
Товар хосилдорлик вариантлар орасида кескин фарқ қилмади ва 92,8-96,6%
атрофида бўлди. Эртаги ҳосилдорлиги, ҳосилни йиғиштиришдан 20 кун ичидаги
ҳосилдорлик энг юқори қора плёнкада 67,2 т/га ёки назоратдан 131,3 % юқори бўлди.
Орзу F
1
дурагайи ҳосилдорлиги очиқ назорат вариантида 144,8 т/га ва қора
плёнкада анча юқори 170,0 т/га ёки 117,5 % ни ташкил қилган. Оқ спандбондда 157,6
т/га, қора спандбондда 159,7 т/га ёки 108,8-110,3% ташкил қилган. Барча мульчалаш
ҳосилдорлик бўйича ўртача кўрсаткичи 158,0 т/га ёки 109,2 % бўлган.
2-жадвал
Турли мульчалаш усулларида экилган бодрингнинг ҳосилдорлик кўрсаткичлари
(2019-2021 йй.)
Мульчалаш
усули
Ҳосилдорлик
2019
2020
2021
ўртача
т/га
st га
нисба-
тан, %
т/га
st га
нисба-
тан, %
т/га
st га
нисба-
тан, %
т/га
st га
нисба-
тан, %
Сардор F
1
Очиқ усулда
(н)
147,7
100,0
150,0
100,0
148,8
100,0
148,8
100,0
Қора плёнка
179,1
121,3
166,6
111,1
172,8
116,1
172,9
116,1
Оқ
спандбонд
162,6
110,1
163,8
109,2
163,2
109,6
163,2
109,6
Қора
спандбонд
166,2
112,5
165,8
110,5
166,0
111,5
166,0
111,5
ўртача
163,9
111,0
161,5
107,7
162,7
109,3
162,7
109,3
ЭКМФ
05
10,1
9,8
11,3
S
x̅
%
9,6
8,7
10,4
Орзу F
1
Очиқ усулда
(н)
144,8
100,0
144,7
100,0
144,8
100,0
144,8
100,0
Қора плёнка
173,8
120,0
166,3
114,9
170,0
117,5
170,0
117,5
Оқ
спандбонд
159,3
110,0
155,8
107,7
157,6
108,8
157,6
108,8
Қора
спандбонд
160,5
110,9
159,0
109,8
159,7
110,3
159,7
110,3
ўртача
159,6
110,2
156,4
108,1
158,0
109,2
158,0
109,2
ЭКМФ
05
12,8
11,4
13,5
S
x̅
%
10,6
9,7
11,1
Товар ҳосилдорлик вариантлар орасида кескин фарқ қилмади ва 92,5-96,3%
атрофида бўлди. Эртаги ҳосилдорлиги, ҳосилни йиғиштиришдан 20 кун ичидаги
ҳосилдорлик энг юқори қора плёнкада 63,8 т/га ёки назоратдан 130,3 % юқори бўлди.
References:
Используемая литература:
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
112
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Umeh A.O., Ojiako Frank. Limitations of cucumber (Cucumis sativus L.) production for
nutrition security in southeast Nigeria // International journal of Agric. and rural dev. – 2018.
– №21(1). – Pp. 3437-3443.
2.
Swaider J.M. and etс. Producing Vegetable Crops. Cucumbers / Interstate Koike Publishers
Inc. Illinosis. – USA. – 2005. – P. 17.
3.
Kalloo G., Bergh B.O. Genetic Improvement of Vegetable Crops / Pergamon. ISBN
9780080408262. – USA. – 1993. – Рр. 197-234.
4.
Okonmah L.C. Effects of different types of staking and theircost effectiveness on the
growth, yield and yield components of cucumber Cucumis sativus L // International Journal of
Agric. Science. – 2011. № 1(15). – Рр. 292-295.
5.
Grubben G.J.H. Tropical Vegetables and their Genetic Resources / International Board of
Genetic Resources. – Netherland. – 1997. – Рр. 197-199.
6.
Hina Javid and etс. Phytochemical, Nutritional and Medicinal Profile of Cucumis sativus L.
(Cucumber) // Journal Food Science and Engineering. – 2024. – Volume 5 Issue 2. – Pp. 359-
377.
7.
Mallick P. K. Evaluating Potential Importance of Cucumber (Cucumis sativus L. -
Cucurbitaceae): A Brief Review. // International Journal of Applied Sciences and Biotechnology.
– 2022. №10(1). – Рр. 12-15.
