YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
79
KAMBAG‘ALLIKNI QISQARTIRISH BO‘YICHA XORIJIY DAVLATLAR
TAJRIBASINING TAHLILI
Xaydarov Alisher Akram o‘g‘li
xaydarovalisher10@gmail.com
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15636959
Annotatsiya
Kambag‘allik – bu butun dunyo miqyosida dolzarb bo‘lgan muammolardan biri bo‘lib, har
bir mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlariga mos keluvchi zudlik bilan hal etilishi lozim
bo‘lgan yechimlarni talab etadi. Ushbu tezisda Braziliya, Keniya, Bangladesh, Xitoy va Kanada
misolida kambag‘allikni yo‘q qilish bo‘yicha xalqaro sa’y-harakatlar o‘rganiladi. Shartli va
shartsiz yondashuvlar – xususan, naqd pul to‘lovlari, mikromoliyalashtirish, manzilli yoki
jamoatchilik ishtirokiga asoslangan siyosatlar tahlil qilinadi hamda ularning kambag‘allikni
kamaytirishdagi samaradorligi baholanadi. Maqola mazkur strategiyalarning ta’siri va
oqibatlariga doir nazariy asoslarni statistik ma’lumotlar va amaliy dalillar bilan
uyg‘unlashtirgan holda tahlil qilishni maqsad qiladi.
Kalit so‘zlar:
kambag‘allik, naqd pul to‘lovlari, mikromoliyalashtirish, ijtimoiy himoya,
kambag‘allikni kamaytirish, xalqaro tajriba tahlillari.
Kirish
Kambag‘allik – bu faqat daromad yoki resurslarning yetishmasligi emas, balki asosiy
inson huquqlari, sog‘liqni saqlash, ta'lim va hayotning boshqa muhim jabhalarining
taqchilligidir. Aslida, kambag‘allik ko‘p qirrali ijtimoiy muammodir. Kambag‘allikning amaliy
ta’rifi jamiyat va iqtisodiy taraqqiyot rivojlanib borishi bilan birga o‘zgarib kelmoqda. O‘rta
asrlarda kambag‘allikka ko‘pincha ilohiy sinov yoki axloqiy zaiflik sifatida qaralgan. Biroq,
Ma’rifat davrida bu tushuncha o‘zgarib, kambag‘allik ijtimoiy muammo sifatida talqin qilina
boshlandi va tizimli yechimlarni talab qiluvchi holat deb hisoblandi.
Jahon banki o‘lchovlariga ko‘ra, kuniga $2.15 AQSH dollaridan kam daromad oladigan
shaxslar qashshoqlik (kambag‘allik) chegarasidan pastda hisoblanadi va bu ko‘rsatkich hozirda
o‘ta kambag‘allik mezoni sifatida qabul qilingan. 2022-yilda global aholi sonining 9.2 foizi ana
shu chegaradan past darajada yashagani qayd etilgan, bu esa taxminan 719 million kishini
tashkil qiladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining barqaror rivojlanish bo‘yicha asosiy
maqsadlaridan biri – butun dunyo bo‘ylab kambag‘allikning barcha shakllariga barham
berishdan iborat. Kutilishicha, 2030-yilgacha bu maqsadga erishish yo‘lida o‘ta kambag‘allikni
bartaraf etish, tengsizlikni kamaytirish, iqlim o‘zgarishi va ta’lim masalalarini uyg‘un holda hal
qilishga alohida e’tibor qaratiladi.
Shuni unutmaslik kerakki, kambag‘allik butun dunyo bo‘ylab bir xil emas – u geografik
joylashuvga qarab turlicha namoyon bo‘ladi. Masalan, Afrika janubiy hududlarida kambag‘allik
darajasi 40 foizdan yuqoriligicha qolayotgan bir vaqtda, Hindiston va Xitoy so‘nggi 30 yil ichida
maqsadli siyosatlar orqali bu ko‘rsatkichni keskin pasaytirishga erishdi. Ushbu maqolada
dunyoning turli mamlakatlarida olib borilayotgan kambag‘allikka qarshi kurash tajribalari
tahlil qilinadi va ular o‘rtasida taqqosloviy tahlillar o‘tkaziladi.
Adabiyotlar tahlili
Iqtisodchilar, sotsiologlar va siyosatshunoslar kambag‘allikning asl mohiyatini
tushunishga qaratilgan keng qamrovli tadqiqotlar olib borganlar. Garchi kambag‘allik atamasi
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
80
butun dunyoda va barcha qatlamlar uchun dolzarb bo‘lsa-da, uning ta’rifi yillar davomida
o‘zgarib kelgan. Amartya Senning “Erkinlik sifatida taraqqiyot” (“Development as Freedom”)
nomli kitobida kambag‘allik faqat daromad yetishmasligi bilan emas, balki imkoniyatlardan
mahrumlik asosida tushunilishi lozimligi ta’kidlanadi. U o‘z qarashlarida shuni alohida qayd
etadiki, kambag‘allik insonni o‘zi xohlagan, qadrlagan hayot tarzida yashash imkoniyatidan
mahrum qiladi. Sen, shuningdek, kambag‘allikni kamaytirishda ta’lim va siyosiy ishtirok kabi
asosiy omillar muhim rol o‘ynashini ta’kidlaydi[1].
Tovnsend oʻz tahlilida nisbiy kambagʻallik tushunchasini ilgari surdi va jamiyatda faol
ishtirok etish uchun oʻzini o‘zi ta’minlay olish qobiliyatini kambagʻallik mezoni sifatida
baholash zarurligini ta’kidladi. Uning fikricha, insonlar faqat minimal biologik ehtiyojlarini
emas, balki jamiyatdagi ijtimoiy normalar va faol hayotda ishtirok etish imkoniyatlarini ham
qondira olishi kerak.
Kambagʻallik masalasini yoritishga bagʻishlangan ilmiy adabiyotlar juda keng boʻlib, bu
mavzuni iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy jihatlarda yoritishga harakat qiladi. Ushbu
adabiyotlar orasida nafaqat daromadlar darajasi, balki sogʻliqni saqlash, taʼlim, ishga joylashish,
ijtimoiy himoya tizimlari va inson huquqlari kabi masalalar ham muhim oʻrin tutadi[2]. Dreze
va Sachs “The End of Poverty” (Kambagʻallikning oxiri) asarida ayrim mintaqalarda
kambagʻallikni kamaytirishga qaratilgan sa’y-harakatlar geografik joylashuv, zaif institutlar va
bozorlarning mavjudligi kabi asosiy omillarga yo‘naltirilishi lozimligini ta’kidlaydi. Ularning
fikricha, bu hududlardagi kambagʻallik sabablari tizimli va chuqur ildiz otgan bo‘lib, ularni hal
qilish makro darajadagi muammolarni bartaraf etishni talab qiladi.
Bunga qarama-qarshi yondashuv esa Abhijit V. Banerjee va Esther Duflo tomonidan “Poor
Economics” (Kambagʻallar iqtisodiyoti) asarida ilgari suriladi. Ular mikro siyosatlar — yaʼni
kichik va aniq moʻljallangan choralar orqali kambagʻallikni kamaytirish imkoniyatlarini
o‘rganadilar. Ularning yondashuvi odamlarga har kuni to‘qnash keladigan real muammolar —
ta’lim, sog‘liqni saqlash, kreditga kirish imkoniyati kabi masalalarga kichik, lekin samarali
aralashuvlar orqali yordam berishga asoslanadi.
Ushbu ikki qarash — strukturaviy (makro) yondashuv va mikro darajadagi aralashuvlar
— kambagʻallikni tushunish va unga qarshi kurashish bo‘yicha mavjud ilmiy-debatlarni aks
ettiradi [4]. Lindert Braziliyaning "Bolsa Família" dasturi va uning tengsizlik hamda
kambag‘allikni kamaytirishdagi samaradorligi haqida batafsil bayon qilgan [5]. Haushofer va
Shapiro ma’lumotlariga ko‘ra, Keniya davlatida GiveDirectly nomli nodavlat tashkiloti
tomonidan taqdim etilgan shartsiz naqd pul yordamlari sezilarli natijalar bergan [6]. Grameen
Bank’ning mikromoliya modeli Bangladeshdagi kam daromadli aholi uchun hanuzgacha muhim
ahamiyatga ega [7]. Shuningdek, Xitoyning qashshoqlikni kamaytirish bo‘yicha yondashuvi
kambag‘al aholini sog‘liqni saqlash tizimi va ta’lim kabi vositalar orqali qo‘llab-quvvatlashga
qaratilgan bo‘lib, chuqur ildiz otgan qashshoqlikni bartaraf etishga qaratilgan [8].
Xalqaro tashkilotlar ham qashshoqlik muhokamasida faol ishtirok etadi. Jahon banki bu
masalaga raqamli yondashadi, u kuniga 2,15 AQSH dollaridan kam daromad oladigan har
qanday kishini kambag‘al deb hisoblaydi [9]. Biroq, bu mezonning kamchiliklari shundan
iboratki, u ijtimoiy xizmatlarning mavjudligi va kambagʻallikning boshqa koʻplab jihatlarini
inobatga olmaydi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi (UNDP) aynan shu
maqsadda Ko‘p Yo’nalishli Kambag‘allik Indeksini (Multidimensional Poverty Index — MPI)
ishlab chiqqan bo‘lib, unga ko‘ra kambag‘allik faqat moliyaviy yetishmovchilik emas, balki
taʼlim, sog‘liqni saqlash va munosib turmush sharoitlarining yetishmasligi ham kambag‘allik
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
81
sanaladi. Ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda daromad yoki iste’mol ko‘rsatkichlari
haqiqiy kambag‘allikni aks ettira olmagan hollarda, MPI muhim va foydali yondashuv
hisoblanadi [10]. Ushbu sharh shuni ko‘rsatadiki, kambag‘allik oddiy muammo emas, balki
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy omillarning murakkab o‘zaro ta’siridir. Ushbu ta’riflar va nazariy
asoslar orqali olingan xulosalar keyingi bo‘limlarda muhokama qilinadigan kambag‘allikni
kamaytirishga qaratilgan global strategiyalarni tahlil qilish uchun poydevor bo‘lib xizmat
qiladi.
Tadqiqot metodologiyasi
Ushbu tadqiqot sifat jihatidan yondashuvni qo‘llaydi va global hisobotlar, ilmiy jurnallar
hamda amaliy tadqiqotlardan olingan ikkilamchi ma’lumotlarni tahlil qilishga asoslanadi. Turli
mamlakatlarda kambag‘allikni kamaytirishga qaratilgan strategiyalarning samaradorligini
baholash uchun qiyosiy tahlil usulidan foydalaniladi.
Tahlil va natijalar
2003-yilda Braziliyada boshlangan “Bolsa Família” dasturi shartli pul o'tkazmalari
(Conditional Cash Transfer – CCT) tashabbusining yaqqol namunasi bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu
dastur qashshoqlik chegarasidan pastda yashovchi oilalarga moliyaviy yordam ko‘rsatishni
maqsad qilgan bo‘lib, bu yordam bolalarining maktabga muntazam qatnashi va doimiy sog‘liqni
saqlash tekshiruvlaridan o‘tishiga bog‘liq holda amalga oshiriladi. Jahon banki ma’lumotlariga
ko‘ra, “Bolsa Família” dasturi kambag‘allik darajasini 2003-yildagi 9,7 foizdan 2013-yilga kelib
4,3 foizgacha kamaytirishga muvaffaq bo‘lgan. Dasturda inson kapitaliga, ayniqsa ta’lim va
sog‘liqni saqlash sohalariga sarmoya kiritishga qaratilgan e’tibor mamlakatda uzoq muddatli
kambag‘allikni kamaytirish bo‘yicha salmoqli natijalarga erishishda muhim omil bo‘lib xizmat
qilgan.
Kenyadagi “GiveDirectly” nomli nodavlat notijorat tashkiloti (NGO) beg‘araz pul
yordamlarini taqdim etuvchi dasturlarni amalga oshirib kelmoqda va bu dasturlar kam
daromadli xonadonlarga sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Shartli pul o'tkazmalardan (CCT)
farqli o‘laroq, bu turdagi yordam oluvchilarga mablag‘ni o‘z xohishlariga ko‘ra sarflash
imkonini beradi. Haushofer va Shapiro tomonidan o‘tkazilgan tasodifiy nazoratli tadqiqot
natijalariga ko‘ra, bunday pul yordamlarini olgan xonadonlarda iste’mol hajmi 34 foizga
oshgan, psixologik farovonlik darajasi esa 48 foizga yaxshilangan. Bundan tashqari, yordam
oluvchilarning 60 foizi ushbu mablag‘ni o‘z bizneslariga sarmoya sifatida yo‘naltirgan bo‘lib, bu
uzoq muddatli kambag‘allikni kamaytirishga xizmat qilgan.
1983-yilda tashkil etilgan Grameen Bank Bangladeshdagi mikroqarz tizimini tubdan
o‘zgartirdi. Bank kam daromadli fuqarolarga, ayniqsa, ayollarga kichik kreditlar berish orqali
ularning iqtisodiy faolligini oshirishga xizmat qiladi. 2022-yil holatiga ko‘ra, kredit
oluvchilarning 97 foizini ayollar tashkil etgan. Banerjee tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga
ko‘ra, mikroqarzlar xonadonlar daromadining o‘rtacha 20 foizga oshishiga olib kelgan. Biroq,
bu modelning barqarorligi yuzasidan tanqidlar mavjud — jumladan, yuqori foiz stavkalari va
qarz oluvchilarning moliyaviy savodxonligining pastligi.
Xitoyning kambag‘allikka qarshi yo‘naltirilgan strategiyasi esa keng qamrovli
tashabbuslarni o‘z ichiga oladi, jumladan: infratuzilmani rivojlantirish, ta'lim, sog‘liqni saqlash
va qishloq xo‘jaligiga ko‘mak. 2020-yilga kelib, bu dastur 100 milliondan ortiq kishini ekstremal
kambag‘allikdan chiqarishga muvaffaq bo‘lgan. Qishloq joylarida yo‘l qurilishi va elektr
ta'minoti kabi infratuzilmaviy loyihalarga sarmoya kiritilishi bozorlarga va xizmatlarga kirishni
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
82
osonlashtirgan. Ta’lim dasturlari orqali qishloqdagi o‘quvchilarga sifatli ta’lim taqdim etilgan,
sog‘liqni saqlash tashabbuslari esa ona va bola salomatligini yaxshilashga qaratilgan.
Kanadaning kambag‘allikni kamaytirish strategiyasi jamiyatlarni jalb qilish va siyosiy
qarorlarni asoslashda dalillarga tayanishga yo‘naltirilgan. 2016-yilda joriy etilgan “Canada
Child Benefit” (CCB) dasturi bolalar o‘rtasidagi kambag‘allik darajasini sezilarli darajada
kamaytirdi — 2015-yildagi 11 foizdan 2019-yilga kelib 8,2 foizgacha pasaygan. Ushbu dastur
sog‘liqni saqlash va uy-joy tashabbuslari bilan integratsiya qilinib, kambag‘allikka qarshi
kurashda kompleks yondashuv shakllantirilgan. Forget tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga
ko‘ra, Manitobadagi kafolatlangan daromad bo‘yicha pilot loyihalar uzoq muddatli ijobiy
natijalar bergan aholi sog‘lig‘i yaxshilangan va ijtimoiy xizmatlarga qaramlik kamaygan.
Xulosa
Ushbu maqolada muhokama qilingan turli xil kambag‘allikni kamaytirish usullari har bir
hududning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlariga moslashtirilgan, aniq yo‘naltirilgan strategiyalarga
ehtiyoj borligini ko‘rsatadi. Bolsa Família kabi dasturlar yoki Xitoydagi manzilli yondashuvlar
sezilarli natijalarga erishgan bo‘lsa-da, ularning samaradorligi mahalliy sharoitlarga bog‘liq.
Xalqaro tajribalardan olinadigan saboqlar esa samarali kambag‘allikni qisqartirish siyosatini
ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Amartya Sen (1999). Development as Freedom. Oxford University Press.
https://academic.oup.com/
2.
Townsend, P. (1979). Poverty in the United Kingdom: A Survey of Household Resources
and Standards of Living. Penguin Books.
3.
Sachs, J. D. (2005). The End of Poverty: Economic Possibilities for Our Time. Penguin
Press.
4.
Banerjee, A. V., Duflo, E. (2011). Poor Economics: A Radical Rethinking of the Way to Fight
Global Poverty. PublicAffairs.
5.
Lindert, K., (2007). The Nuts and Bolts of Brazil’s Bolsa Família Program. World Bank.
6.
Haushofer, J., Shapiro, J. (2016). The Short-Term Impact of Unconditional Cash Transfers
to the Poor.
7.
Grameen Bank (2022). Annual Report.
8.
World Bank. (2022). Poverty and Shared Prosperity 2022: Correcting Course.
https://www.worldbank.org/en/publication/poverty-and-shared-prosperity
9.
United Nations Development Programme (UNDP). (2022). Multidimensional Poverty
Index Report. https://hdr.undp.org/en/2022-MPI
10.
Xaydarov, A., & Azimov, A. (2024). O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA MAHALLALARNI
IJTIMOIY-IQTISODIY
RIVOJLANTIRISHDA
SOLIQ
SIYOSATIDAN
SAMARALI
FOYDALANISH. Iqtisodiy
taraqqiyot
va
tahlil, 2(10),
268–274.
https://doi.org/10.60078/2992-877X-2024-vol2-iss10-pp268-274
