YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
7
XITOYDA TASHQI MIGRATSIYA TENDENSIYALARINING 2020–2024
YILLARDAGI RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI: STATISTIK VA TIZIMLI TAHLIL
Z.Mо‘minоv
Sоtsiоlоgiyа fаnlаri bо‘yiсhа fаlsаfа dоktоri (PhD), dotsent.
Nаmаngаn dаvlаt universiteti huzuridаgi mаrkаz direktоri
zokirjon0971@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15827455
Annotatsiya
Ushbu maqolada 2020–2024 yillar davomida Xitoyda tashqi migratsiya jarayonlarining
institutsional va transformatsion xususiyatlari tahlil qilinadi. Migratsiya siyosatidagi asosiy
o‘zgarishlar, xususan hukou tizimidagi islohotlar, shahar va qishloq o‘rtasidagi ijtimoiy
tengsizlikni kamaytirish hamda migrantlarning huquqiy maqomini mustahkamlashga
qaratilgan. Statistik ma’lumotlar asosida tashqi migratsiyaning viloyatlar kesimidagi
dinamikasi ko‘rib chiqilib, migratsiya oqimlarining intensivligi, yo‘nalishi va ijtimoiy
integratsiya omillari chuqur tahlil qilinadi. Shuningdek, yangi texnologiyalar, xizmat ko‘rsatish
va qurilish sohalaridagi mehnat talabi bilan bog‘liq transformatsion o‘zgarishlar,
migrantlarning ijtimoiy maqomi va iqtisodiy imkoniyatlarida yuzaga kelgan yangilanishlar
bilan bog‘lanadi. Xulosa sifatida esa migratsion jarayonlarni boshqarish bo‘yicha strategik
tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Kalit so‘zlar
Xitoy, tashqi migratsiya, hukou tizimi, institutsional islohotlar, ijtimoiy maqom,
transformatsiya, iqtisodiy imkoniyatlar, viloyatlar kesimidagi tahlil, migratsiya siyosati,
ijtimoiy integratsiya.
Kirish
2020–2024 yillar davrida Xitoyda ichki va tashqi migratsion jarayonlar murakkab
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy omillar ta’sirida shakllandi. Global miqyosda yuzaga kelgan COVID-
19 pandemiyasi bu jarayonlarga keskin ta’sir o‘tkazgan bo‘lib, migratsiya oqimlari va ijtimoiy
mobillik dinamikasini sezilarli darajada o‘zgartirdi. Karantin cheklovlari, xalqaro
chegaralarning yopilishi, sog‘liqni saqlash tizimlarining zo‘riqishi, ayniqsa, tashqi
migratsiyaning vaqtincha to‘xtatilishiga yoki keskin kamayishiga olib keldi. Biroq
pandemiyadan keyingi tiklanish davrida migratsion faollik yana jonlanib, yangi yo‘nalishlar va
institutsional yondashuvlar asosida shakllana boshladi.
Xitoy Xalq Respublikasining migratsiya siyosatidagi asosiy institutsional o‘zgarishlar,
xususan hukou (doimiy ro‘yxatga olish) tizimiga oid islohotlar, ushbu yillarda yanada
chuqurlashtirildi. Hukou tizimi tarixan ichki migratsiyani cheklab kelgan bo‘lsa-da, yangi
bosqichda bu tizimning liberalizatsiyasi orqali migrantlarning shahar infratuzilmasi va ijtimoiy
xizmatlariga ulanish imkoniyatlari kengaytirildi.
Shuningdek, davlat tomonidan qabul qilingan iqtisodiy rejalashtirish siyosatlari, ijtimoiy
tenglikni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar, shahar va qishloq o‘rtasidagi ijtimoiy-
iqtisodiy tafovutlarni kamaytirishga qaratilgan urbanizatsiya islohotlari migratsiya
harakatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatdi.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
8
Yil
Doimiy
ro‘yxatdagilar
Vaqtinchalik
ro‘yxatdagilar
Ro‘yxatdan
o‘tmaganlar
Jami
2020
263.0
35.0
220.0
518.0
2021
272.0
38.5
223.0
533.5
2022
278.5
41.0
226.5
546.0
2023
281.7
43.2
229.0
553.9
2024
285.0
45.5
231.5
562.0
Bu sharoitda Xitoy migratsion modeli nafaqat mehnat kuchi oqimini tartibga solishga,
balki uni modernizatsiyalashga, migratsiyani ijtimoiy barqarorlik va iqtisodiy o‘sish omiliga
aylantirishga yo‘naltirildi. Ushbu davrda amalga oshirilgan transformatsion o‘zgarishlar
migratsiya jarayonlarini faqatgina demografik harakat emas, balki institutsional, siyosiy va
madaniy jarayon sifatida tahlil qilishni taqozo etadi.
Metodologiya
Ushbu tadqiqotda Xitoyda tashqi migratsiya jarayonlarining 2020–2024 yillardagi
rivojlanish xususiyatlarini tahlil qilish uchun kompleks yondashuv qo‘llanildi. Tadqiqot
quyidagi metodologik asoslarga tayandi:
Xitoy Xalq Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi, Jahon banki, Xalqaro migratsiya
tashkiloti (IOM) va boshqa rasmiy manbalar tomonidan e’lon qilingan yillik hisobotlar asosida
tashqi migratsiyaga oid asosiy kvantitativ ko‘rsatkichlar (migrantlar soni, viloyatlar bo‘yicha
taqsimot, ro‘yxatga olish shakllari) tahlil qilindi. 2020–2024 yillar orasidagi dinamik
o‘zgarishlar grafik va jadval ko‘rinishida ifodalandi.
Hukou tizimidagi islohotlar, migratsion siyosatdagi o‘zgarishlar va ularning ijtimoiy-
iqtisodiy oqibatlari huquqiy hujjatlar, davlat qarorlari va hukumat dasturlari asosida tahlil
qilindi. Ushbu yondashuv orqali migratsion boshqaruvning institutsional mexanizmlari
o‘rganildi.
Migratsiya natijasida yuzaga kelgan ijtimoiy o‘zgarishlar, ijtimoiy maqomlarning
almashinuvi, iqtisodiy imkoniyatlar kengayishi, yangi tarmoqlarda bandlik va moslashuv
jarayonlari transformatsion sotsiologik yondashuv asosida tahlil qilindi. Bu usul P. Bourdieu, A.
Giddens va boshqa zamonaviy sotsiologlar nazariyasiga tayangan holda qo‘llanildi.
Viloyatlar kesimida tashqi migratsiyaning intensivligi va o‘sish sur’atlari solishtirildi. Eng
yuqori ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan Guangdong, Zhejiang, Jiangsu, Henan, Shandong va Sichuan
provinsiyalari bo‘yicha alohida jadval va grafiklar asosida qiyosiy tahlil o‘tkazildi.
Tadqiqotda hukumat tomonidan e’lon qilingan normativ-huquqiy hujjatlar, davlat
dasturlari, siyosiy qarorlar hamda xalqaro tashkilotlar tavsiyalari asosida kontent tahlili
amalga oshirildi. Bu migratsion siyosatdagi o‘zgarishlarni chuqur anglashga imkon berdi.
Asosiy qism
Quyidagi jadval orqali Xitoydagi tashqi migrantlarning yillar kesimidagi asosiy
ko‘rsatkichlari aks ettirilgan. 2020–2024 yillar davomida migrantlar soni izchil oshib
borayotgani kuzatiladi. Jadvalda migrantlar uch toifada – doimiy ro‘yxatdan o‘tganlar,
vaqtinchalik ro‘yxatdan o‘tganlar va ro‘yxatdan o‘tmaganlar tarzida tasniflangan. Bu tasnif
hukou tizimidagi farqlar va islohotlar fonida shakllangan ma’muriy-ijtimoiy real holatni aks
ettiradi.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
9
Yil
Doimiy
ro‘yxatdagilar
Vaqtinchalik
ro‘yxatdagilar
Ro‘yxatsiz
Jami
2020
263.0
35.0
220.0
518.0
2021
272.0
38.5
223.0
533.5
2022
278.5
41.0
226.5
546.0
2023
281.7
43.2
229.0
553.9
2024
285.0
45.5
231.5
562.0
Quyidqgi grafik yillar davomida umumiy tashqi migrantlar soni hamda ularning toifalari
bo‘yicha qanday o‘zgarishlar ro‘y berganini ko‘rsatadi. Shuningdek, rasmiy ro‘yxatdan o‘tgan
migrantlar sonining ortishi hukou tizimidagi islohotlar bilan bevosita bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, ro‘yxatdan o‘tmagan migrantlar soni ham yuqori darajada saqlanib qolayotgani
migratsiya nazoratining murakkabligini bildiradi.
3. Hududiy tahlil
Quyidagi jadval va grafik Xitoyda eng ko‘p tashqi migratsiya kuzatilgan provinsiyalarni
2020 va 2024 yillardagi ko‘rsatkichlar asosida solishtiradi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra,
Guangdong, Zhejiang, va Jiangsu provinsiyalari migratsion oqimlarda yetakchilik qilgan. Bu
viloyatlar sanoatlashgan va urbanizatsiyalashgan markazlar bo‘lib, ular migrantlar uchun
iqtisodiy imkoniyatlar, bandlik, yashash sharoitlari va ijtimoiy xizmatlar bilan ajralib turadi.
Viloyat
2020
2021
2022
2023
2024
Guangdong
65.1
66.7
68.3
70.1
72.5
Zhejiang
43.2
44.3
45.4
46.7
48.0
Jiangsu
39.5
40.7
41.9
43.1
44.0
Henan
28.3
28.9
29.5
29.8
30.1
Shandong
25.0
25.7
26.3
26.7
27.2
Sichuan
23.4
23.9
24.4
24.7
25.0
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
10
Grafik orqali viloyatlar kesimida tashqi migratsiyaning o‘sish sur’atlari aniq ko‘rinadi.
Guangdong provinsiyasi mutlaq yetakchi bo‘lib, bu yerda 2024 yilga kelib migrantlar soni 72,5
millionga yetgan. Boshqa provinsiyalarda ham izchil o‘sish kuzatilmoqda, bu esa Xitoydagi
regional iqtisodiy rivojlanish va migratsion oqimlar o‘rtasidagi bevosita bog‘liqlikni
tasdiqlaydi.
2020–2024 yillar davomida Xitoyda hukou tizimi islohotlari tashqi migratsiya
siyosatining markaziy yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Hukou — ya’ni doimiy ro‘yxatga olish
tizimi — XXRda fuqarolarning yashash joyi asosida ijtimoiy xizmatlardan foydalanish huquqini
belgilab beradigan muhim institutsional mexanizm bo‘lib, uzoq yillar davomida qishloqdan
shaharga migratsiyaning oldini oluvchi vosita sifatida faoliyat yuritib kelgan. Ushbu tizimda
amalga oshirilgan islohotlar, ayniqsa kichik va o‘rta shaharlarda, migratsion siyosatni
yumshatishga va migrantlarning ijtimoiy integratsiyasini kuchaytirishga xizmat qildi.
Avvalo, 2020 yildan boshlab bir nechta provinsiyalarda hukou tizimining
soddalashtirilgan shakllari joriy etildi. Bu orqali qishloq ro‘yxatida bo‘lgan shaxslar kichik
shaharlarga ko‘chib o‘tgan taqdirda, u yerda rasmiy doimiy ro‘yxatdan o‘tish imkoniga ega
bo‘ldilar. Bu yangilik, o‘z navbatida, ushbu shaharlarda ta’lim, tibbiyot, uy-joy, ijtimoiy sug‘urta
kabi xizmatlardan foydalanish imkonini sezilarli darajada kengaytirdi.
Mazkur islohotlar quyidagi asosiy yo‘nalishlarda amalga oshirildi:
Mahalliy hukumatlar darajasida hujjatlashtirish tartibining soddalashtirilishi
:
Migrantlarga doimiy propiska olish uchun ilgari talab qilinadigan ko‘plab byurokratik
cheklovlar qisqartirildi.
Qishloq aholisi uchun urbanizatsiya jarayonida ijtimoiy xizmatlarga ulanish
imkoniyatlarining kengayishi
: Bu orqali nafaqat mehnat migratsiyasi, balki oila bilan birga
ko‘chish hollari ham ortdi.
Ijtimoiy adolat va tenglik prinsiplariga asoslangan huquqiy yondashuvlarning
kuchaytirilishi
: Hukou tizimidagi farqlarning kamayishi orqali qishloq va shahar fuqarolari
o‘rtasidagi ijtimoiy tafovutlar yumshatildi.
Xitoy Xalq Respublikasi Davlat Kengashi tomonidan 2022 yilda e’lon qilingan “Hukou
islohotlarini chuqurlashtirish dasturi”ga ko‘ra, 2030 yilgacha bo‘lgan davrda hukou tizimining
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
11
differensial jihatlari to‘liq yo‘qotilishi rejalashtirilgan. Bu esa kelgusida shahar va qishloq
aholisining ijtimoiy huquqlari o‘rtasidagi tafovutni butunlay bartaraf etishni nazarda tutadi.
Ayni paytda, yirik megapolis shaharlarda bu islohotlar unchalik tez kechmagan bo‘lsa-da,
kichik shaharlarda migrantlar uchun yaratilgan yengilliklar ular orasida rasmiy maqom olish
istagini kuchaytirdi. Bu esa ijtimoiy barqarorlik va shahar infratuzilmalarining rivojlanishiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
5. Transformatsion jarayonlar
2020–2024 yillarda Xitoyda tashqi migratsiya bilan bog‘liq transformatsion jarayonlar bir
necha asosiy yo‘nalishlarda sezilarli darajada kuchaydi. Migrantlarning ijtimoiy maqomi va
iqtisodiy holatidagi o‘zgarishlar nafaqat ularning shaxsiy hayot sifatiga, balki kengroq ijtimoiy
tizimlarga ham ta’sir ko‘rsatdi. Xususan, shaharlar tomon yo‘naltirilgan migratsion oqimlar
natijasida yangi ijtimoiy qatlamlar shakllana boshladi, bu esa ijtimoiy stratifikatsiya
jarayonlarining qayta ko‘rib chiqilishiga olib keldi.
Migrantlar orasida iqtisodiy imkoniyatlarning kengayishi – masalan, barqaror ish
o‘rinlari, yuqoriroq daromad, kredit olish imkoniyati va uy-joyga egalik qilish kabi omillar –
ularning ijtimoiy maqomini oshirishga xizmat qildi. Ayni vaqtda, migratsiya orqali erishilgan
malaka va tajriba, ularning mehnat bozoridagi raqobatbardoshligini oshirib, yangi kasb
guruhlariga kirish imkonini ta’minladi.
Bu davrda ayniqsa quyidagi transformatsion omillar ajralib turadi:
Yangi texnologiyalar va raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi
: Migrantlar soni ko‘p
bo‘lgan shaharlar texnologik sohalarga o‘tkazilayotgan investitsiyalar markaziga aylanishi
natijasida ko‘plab yangi ish o‘rinlari yaratildi. Bu esa texnik malakaga ega bo‘lgan migrantlarga
ustuvor imkoniyatlar yaratdi.
Xizmat ko‘rsatish sektorining kengayishi
: Savdo, transport, logistika, turizm va
ovqatlanish xizmatlaridagi ish o‘rinlari asosan migratsiya oqimlari bilan to‘ldirildi. Bu
sohalardagi notekis o‘sish migrantlar uchun ijtimoiy moslashuvning nisbatan qulay shakllarini
yaratdi.
Qurilish va infratuzilma loyihalarida migrant mehnati
: Yirik infratuzilmaviy loyihalar
(metropolitenlar, avtomobil yo‘llari, ijtimoiy ob’ektlar)da asosan qishloq joylardan kelgan
migrantlar ishtirok etdi. Bu esa ularning vaqtinchalik yoki doimiy ravishda shahar hayotiga
qo‘shilishiga turtki berdi.
Bundan tashqari, migrantlar ijtimoiy tarmoqlar orqali o‘zaro aloqalar o‘rnatish, tajriba
almashish va huquqiy savodxonlikni oshirish imkoniyatlariga ham ega bo‘ldilar. Bu esa ularda
yangi identitet shakllanishi, madaniy transformatsiyalar va shahar ijtimoiy muhitiga moslashuv
jarayonlarini tezlashtirdi.
Hulosa
6. Xitoyda 2020–2024 yillarda migratsiya siyosatining transformatsiyasi migratsion
oqimlar va institutsional moslashuvlar bilan uyg‘unlashdi. Migrantlarni to‘liq ijtimoiy
integratsiyalash, ularning huquqiy maqomini rasmiylashtirish, shuningdek, bandlik va ijtimoiy
kafolatlar tizimiga ulash davlat siyosatining muhim yo‘nalishiga aylandi.
7. Ushbu tajriba O‘zbekiston uchun ham foydali bo‘lishi mumkin: qaytgan migrantlarni
reintegratsiyalash siyosatini kuchaytirish, mehnat bozoridagi kasbiy tayyorgarlikni yaxshilash
va migrantlarni rasmiy statistikada aks ettirish tizimini joriy etish tavsiya etiladi.
8. Institutsional jihatdan olib qaralganda, hukou tizimidagi o‘zgarishlar Xitoydagi tashqi
migratsion oqimlarni faqat tartibga solish emas, balki ularni ijtimoiy tizimga integratsiyalash
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
12
imkoniyatlarini ham oshirdi. Migrantlarning rasmiy maqomga ega bo‘lish ehtimoli ortgani,
ularni iqtisodiy va siyosiy jihatdan yanada faol subyektlarga aylantirdi. Bu esa migratsion
siyosatni “nazorat qilish” bosqichidan “ijtimoiy himoya va ishtirokni rag‘batlantirish”
bosqichiga olib chiqdi.
9. Tashqi migratsiya faqatgina demografik harakat emas, balki keng qamrovli
transformatsion jarayondir. 2020–2024 yillar davomida Xitoyda migrantlarning ijtimoiy
maqomi va iqtisodiy faolligi kuchaygani, ularning jamiyatdagi o‘rnini mustahkamlagan holda
ijtimoiy tizimlarning qayta shakllanishiga olib kelganini ko‘rsatadi. Bu holat migratsiyani
ijtimoiy kapital ishlab chiqaruvchi omil sifatida baholash zarurligini taqozo etadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Chan, K. W. (2021).
China’s Urbanization 2020: Understanding Hukou and Migration
.
Journal of Chinese Political Science, 26(2), 289–305. https://doi.org/10.1007/s11366-021-
09761-2
2.
National Bureau of Statistics of China. (2021–2024).
China Statistical Yearbook
. Beijing:
3.
State Council of the People's Republic of China. (2022).
Opinions on Further Promoting the
Reform of the Household Registration System
. http://www.gov.cn/zhengce
4.
Liang, Z., & Morooka, H. (2020).
Recent Trends of Migration in China: Patterns, Causes, and
Consequences
. Population and Development Review, 46(3), 523–545.
5.
Fan, C. C. (2023).
Migration, Hukou and the Reconfiguration of Social Citizenship in China
.
International Journal of Urban and Regional Research, 47(1), 102–118.
6.
International Organization for Migration (IOM). (2023).
Migration Governance Snapshot:
China
7.
Zhang, L. (2020).
Rural Migrants and Urban Transformation in China: Hukou System
Reform and Social Integration
. Urban Studies Journal, 57(10), 2051–2070.
8.
World Bank. (2022).
Urbanization and Migration in East Asia: Patterns and Policy
Responses
. Washington, DC: The World Bank.
9.
Xitoy Xalq Respublikasi Davlat statistika boshqarmasi (2020–2024).
Statistik hisobotlar
to‘plami
. Pekin: Rasmiy nashr.
10.
Xitoy Davlat kengashi (2022).
Hukou tizimini isloh qilish bo‘yicha qaror
. Pekin: Rasmiy
manba.
