YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
60
TIJORAT BANKLARIDA MHXSNI QO‘LLASH NATIJALARINI TAHLIL QILISH
Begiyev Sherzod Iskandarovich
70412205 – “Bank hisobi, auditi va nazorati” (Master of Science -MSc)
mutaxassisligi magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.13829149
Annotatsiya:
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xalqaro hisob tizimi taraqqiy
ettirilishida aksiyadorlik jamiyatlari, tijorat banklari, sug’urta tashkilotlari, davlat uluhiga
tegishli bo’lgan xo’jalik jamiyatlarida va yirik soliq to’lovchilarning moliyaviy hisobotlarni
moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS) asosida tayyorlashi muhim hisoblanadi.
Ushbu maqolada moliyaviy hisobotning ikkinchi shakli: moliyaviy natijalar to’g’risidagi
hisobotni milliy va xalqaro standartlar asosida tuzishning o’ziga xos jihatlari ularning bir-
biridan farqi ko’rib chiqilgan. MHXSga va BHMSda buxgalteriya hisobini yaqinlashtirish
boʻyicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit so’zlar:
axborot, daromad, moliyaviy hisobot, moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlari, moliyaviy natijalar, xarajat.
Abstract:
International Financial Reporting Standards (IFRSs) play an important role in
the development of the international accounting system in the context of modernization of the
economy. This article presents a second form of financial reporting: a comparative analysis of
the preparation of a statement of financial performance based on national and international
standards.
Keywords:
financial reporting, International Financial Reporting Standards, financial
results report, gross income statement, income, expenses.
Аннотация:
Международные стандарты финансовой отчетности (МСФО) играют
важную роль в развитии международной системы бухгалтерского учета в условиях
модернизации экономики. В данной статье представлена вторая форма финансовой
отчетности: сравнительный анализ подготовки отчета о финансовых результатах на
основе национальных и международных стандартов.
Ключевые слова:
финансовая отчетность, Международные стандарты
финансовой отчетности, отчет о финансовых результатах, отчет о валовом доходе,
доходы, расходы.
Kirish
O’zbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi hisob siyosatida ham muhim
o’zgarishlarni amalga oshirishni talab etadi. Shu jihatdan, milliy standartlarning tuzilishini
alohida qayd etish lozim. Hozirgi kunga qadar buxgalteriya hisobining 20 dan ortiq milliy
standartlari qabul qilingan va amal qilib kelinmoqda. “Wikipedia”ga ko`ra xalqaro miqyosda
moliyaviy hisobotdan foydalanishni takomillashtirish va yanada yaqinlashtirish maqsadida
1973 yilda bir qator mamlakatlarda davlat buxgalteriya hisobi va auditorlik tashkilotlari
tomonidan xalqaro professional nohukumat tashkiloti – Xalqaro Buxgalteriya Standartlari
Qo‘mitasi (IASC) tashkil etilgan. 1981 yildan boshlab IASB xalqaro moliyaviy hisobot
standartlarini joriy etishda va xalqaro buxgalteriya hisobi bilan bog'liq hujjatlarni muhokama
qilishda to'liq avtonomiyaga ega bo`ldi. 2005 yildan boshlab, Evropa Komissiyasining 2002
yildagi qaroriga asosan, aktsiyalari Evropa birjalarida joylashgan barcha kompaniyalar UFRSga
muvofiq konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotlarni tuzildi. 2001 yil aprel oyida qayta tashkil
etish doirasida Xalqaro Buxgalteriya Standartlari Kengashi (IASB) IASBni almashtirdi. 1973
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
61
yildan 2001 yilgacha IASB standartlarni ishlab chiqdi va ularni Xalqaro Buxgalteriya
Standartlari (IAS) nomi bilan chiqardi va 2001 yildan boshlab IASB Xalqaro Moliyaviy Hisobot
Standartlari (IFRS) [1] nomi ostida yangi yaratilgan standartlarni chiqardi.
2002 yil sentyabr oyida Norwalk kelishuvi bo'lib o'tdi, uning doirasida IASB va AQSh
Buxgalteriya Standartlari Kengashi UFRS va AQSh GAAPni [2] yaqinlashtirish to'g'risida
memorandumni qabul qildi va 2009 yildan boshlab FRS hisobotlarini muvofiqlashtirish talabini
qabul qildi. AQSh GAAP o'chirildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi:
Standartlarning maqsadlari
-
moliyaviy hisobot
standartlarining maqsadi moliyaviy hisobotlarni taqdim etishda tafovutlar va talqinlarni
tanlashni kamaytirish, ma'lumotlarning sifati va solishtirilishini yaxshilash, standartlarni
birlashtirishdan iborat. Umumiy standartlar turli kompaniyalar faoliyatini, shu jumladan
xalqaro miqyosda ham samaraliroq baholash va solishtirish imkonini beradi.
MHXS ba'zi milliy hisobot qoidalaridan farqli o'laroq, qat'iy yozilgan qoidalarga emas,
balki printsiplarga asoslangan standartlardir. Maqsad shundan iboratki, har qanday amaliy
vaziyatda loyihachilar aniq yozilgan qoidalarda har qanday asosiy qoidalarni chetlab o'tadigan
bo'shliqlarni topishga urinmasdan, printsiplarga amal qilishlari lozim bo`ladi. Moliyaviy
hisobotning kontseptual asoslari" hujjati MHXSning barcha asosiy tamoyillarini, jumladan,
hisoblash printsipi, doimiy faoliyat tamoyili, ehtiyotkorlik va adolatlilik tamoyillarini o'z ichiga
oladi.
1
MHXSnining maqsadi, xalqaro moliyaviy hisobot standartlarini ishlab chiqish jarayoni
tashkil etish, maslahat guruhi o‘z majlisida buxgalteriya hisobi masalasini taqdim etadi, uni
tahlil qiladi va moliyaviy hisobotning Konseptual asoslarini qo‘llashni baholash, milliy
buxgalteriya hisobi talablari va amaliyotini o'rganish, standartlarni ishlab chiqish bo'yicha
milliy organlar bilan fikr almashishdan iborat.
Moliyaviy hisobotning yana bir maqsadi iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda keng
foydalanuvchilarga foydali bo'lgan kompaniyaning moliyaviy holati, moliyaviy natijalari va pul
oqimlari to'g'risidagi ma'lumotlarni haqiqiy taqdim etishdir. Moliyaviy hisobotdagi
ma'lumotlar bitimlar va boshqa hodisalarni adolatli ko'rsatishi kerak, shuning uchun ular
nafaqat huquqiy shakliga, balki mazmuniga va iqtisodiy haqiqatiga muvofiq hisobga olinishi va
taqdim etilishi kerak.
Adolatli qiymatdan boshqa narxda sotish jarayonlarida MHXSning o`rni
Agar aktivlar adolatli qiymatidan past yoki undan yuqori narxda sotilsa, sotilish sababini
tushuntiruvchi tegishli bitim mavjud bo'lishi mumkin. Agar sotish narxi adolatli qiymatdan
yuqori bo'lsa, bu kelajakdagi bitimlar bilan bog'liq bo'lgan yashirin kredit bo'lib, uning
qaytarilishini ta'minlaydi.
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (MHXS) - buxgalteriya hisobining xalqaro
standartlari to'plami bo'lib, ular moliyaviy hisobotlarda qanday aniq turdagi operatsiyalar va
boshqa hodisalarni aks ettirish kerakligini belgilaydi. Xalqaro moliyaviy hisobi Standartlari
(MHXS) –Kengashi tomonidan nashr etiladi va u buxgalterlarning hisoblarni qanday yuritishi
va taqdim etishi kerakligini aniq belgilaydi. MHXS buxgalteriya hisobi uchun "umumiy til"ni
ta'minlash uchun yaratilgan, chunki biznes va buxgalteriya standartlari kompaniyadan
kompaniyaga va mamlakatdan mamlakatga farq qilishi mumkin.
1
https://en.wikipedia.org/wiki/International_Financial_Reporting_Standards
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
62
MHXSning yana bir jihati maqsadi moliyaviy dunyoda barqarorlik va shaffoflikni
saqlashdir. Bu korxonalar va yakka tartibdagi investorlarga bilimli moliyaviy qarorlar qabul
qilish imkonini beradi, chunki ular sarmoya kiritmoqchi bo'lgan kompaniya bilan nima sodir
bo'layotganini aniq ko'rishlari mumkin.
MHXS(UFRS dunyo tillarida) dunyoning ko'p qismlarida, jumladan, Evropa Ittifoqida va
Osiyo va Janubiy Amerikaning ko'plab mamlakatlarida standart hisoblanadi, ammo Qo'shma
Shtatlarda emas. Qimmatli qog'ozlar va birjalar komissiyasi (SEC) Amerikada standartlarni
qabul qilish to'g'risida qaror qabul qilish jarayonida. Standartlardan eng ko'p foyda ko'radigan
davlatlar xalqaro biznesni yuritadigan va sarmoya kiritadigan davlatlardir. Mutaxassislarning
fikriga ko'ra, MHXS ning global qabul qilinishi qiyosiy imkoniyatlar xarajatlarini tejashga
yordam beradi, shuningdek, ma'lumotlarning erkinroq aylanishiga imkon beradi.
Xulosa va takliflar:
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, mamlakatimizda bozor
munosabatlari hamda iqtisodiyotimizning rivojlanishining dolzarb muammolarini hal etish,
tijorat banklarini aksiyalarini xorijiy investorlarga sotish orqali imkoni boricha chet el
kapitalining kirib kelishini talab etmoqda, bu jarayon o‘z navbatida, ular uchun zarur va qulay
huquqiy muhitning yaratilishini taqozo etadi. Mamlakatni modernizatsiya qilish va yangilashni
izchil davom ettirish davrida belgilangan ustuvor vazifalarni amalga oshirishda innovatsion
tadbirkorlikni rivojlantirish bilan bog‘liq masalalarni ilmiy jihatdan yechish talab etiladi.
References:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va
qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning asarlari.
2.
O‘zbekiston Respublikasining 2019-yil 11-noyabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining
Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonuni.
3.
O‘zbekiston Respublikasining 2019-yil 5-noyabrdagi «Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida»gi Qonuni.
4.
O‘zbekiston Respublikasining 2019-yil 22-oktabrdagi “Valutani tartibga solish
to‘g‘risida”gi Qonuni. 5. O‘zbekiston Respublikasining 2019-yil 19sentabrdagi “To‘lovlar va
to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi Qonuni.
5.
Tijorat banklarining likvidliligini boshqarishga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risidagi Nizom.
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2015-yil 13- avgustda 2709-son bilan ro‘yxatga
olingan.
6.
Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni
qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risidagi nizomga
kiritilayotgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2018-
yil 27-apreldagi 2696-2-son bilan ro‘yxatga olingan.
