YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
88
TIJORAT BANKLARIDA BUXGALTERIYA HISOBINING XALQARO
STANDARTLARGA MOSLASHUVI (XALQ BANKI MISOLIDA)
Paxratdinova Mexriyban Allayar qizi
O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi magistranti
mexribanpahradinova@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15956492
Annotatsiya
: Mazkur tezisda O‘zbekiston tijorat banklarida, ayniqsa Xalq banki misolida
buxgalteriya hisobi tizimini xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS)ga moslashtirish
jarayonining dolzarb jihatlari chuqur tahlil etilgan. Hozirgi globallashuv sharoitida
banklarning moliyaviy hisobotlari xalqaro moliya bozorlari va xorijiy investorlar uchun
ishonchli, ochiq va solishtiriladigan bo‘lishi lozim. Shu bois, IFRS talablariga muvofiq
buxgalteriya hisobini yuritish nafaqat qonunchilik talabidir, balki bankning ichki boshqaruvi,
tashqi auditi va moliyaviy barqarorligining asosiy omilidir. Tezisda Xalq bankida so‘ngi yillar
davomida bu yo‘nalishda amalga oshirilgan bosqichma-bosqich islohotlar, jumladan, kadrlar
tayyorlash, axborot tizimlarini modernizatsiyalash, tajriba loyihalarini joriy qilish va to‘liq
integratsiya jarayonlari yoritilgan. Shuningdek, IFRSga o‘tishning moliyaviy ko‘rsatkichlarga
bo‘lgan ta’siri statistik jadvallar orqali tahlil qilingan.
Kalit soʻzlar:
buxgalteriya hisobi, xalqaro moliyaviy hisobot standartlari, IFRS, tijorat
banklari, Xalq banki, moliyaviy hisobot, buxgalteriya siyosati, shaffoflik, audit, bank axborot
tizimi, moliyaviy nazorat, avtomatlashtirish, standartlashtirish, moliyaviy ko‘rsatkichlar, bank
ishonchliligi.
Kirish.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston bank-moliya tizimida chuqur islohotlar olib
borilmoqda. Ushbu islohotlarning muhim yo‘nalishlaridan biri — tijorat banklarida
buxgalteriya hisobi va hisobotlarini xalqaro standartlarga moslashtirishdan iborat. Bu jarayon
mamlakat moliyaviy tizimini global moliyaviy muhitga integratsiyalash, xorijiy investorlar
ishonchini oshirish, banklar faoliyati ustidan nazoratni kuchaytirish va samarali boshqaruv
qarorlarini qabul qilish uchun zarur asosni yaratadi. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari
(IFRS — International Financial Reporting Standards) esa bu borada asosiy mezon va
yo‘riqnoma sifatida xizmat qiladi. Ayniqsa, tijorat banklarida buxgalteriya hisobining xalqaro
standartlarga muvofiq yuritilishi moliyaviy hisobotlarning ochiqligi va solishtiriluvchanligini
ta’minlaydi. Bu esa nafaqat bank ichki boshqaruvi uchun, balki tashqi auditorlar, moliyaviy
nazorat organlari va investorlar uchun ham muhim ahamiyatga ega. Xalq banki misolida olib
borilgan islohotlar bu boradagi ilg‘or tajribalardan biri bo‘lib, u boshqa tijorat banklari uchun
ham namunaviy model bo‘lib xizmat qilmoqda.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda bank-moliya tizimini isloh qilish, uni xalqaro moliyaviy
maydon bilan uyg‘unlashtirish borasida keng qamrovli strategiyalar amalga oshirilmoqda. Bu
islohotlar orasida eng muhim yo‘nalishlardan biri — buxgalteriya hisobi va moliyaviy
hisobotlarning xalqaro standartlarga (IFRS) moslashtirilishidir. Ayniqsa, tijorat banklari —
moliyaviy barqarorlikning asosiy ustunlaridan biri sifatida — shunday islohotlarning
markazida turadi. Xalqaro standartlarga o‘tish, banklar uchun faqat texnik yangilik emas, balki
institutsional rivojlanish va shaffoflik tamoyillariga asoslangan boshqaruv modelini joriy etish
demakdir.
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari — bu butun dunyo moliyachilari, buxgalterlar va
investorlar tomonidan qabul qilingan yagona moliyaviy tildir. Ular buxgalteriya axborotining
ishonchliligini, aniqligini va solishtiriluvchanligini ta’minlaydi. Banklar faoliyati esa yuqori
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
89
darajada moliyaviy xavf, majburiyatlar va sarmoya oqimlari bilan bog‘liq bo‘lgani bois,
xalqaro standartlarga asoslangan hisobot yuritish bank boshqaruvida hal qiluvchi ahamiyat
kasb etadi.
Tijorat banklarida xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga (IFRS) o‘tish jarayoni puxta
rejalashtirilgan va tizimli yondashuvni talab etadi. Xalq banki bu borada aniq strategiyani
ishlab chiqib, bir nechta muhim yo‘nalishlarga alohida e’tibor qaratdi. Birinchi navbatda, bank
xodimlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish bo‘yicha keng ko‘lamli dasturlar amalga
oshirildi. Bu orqali xalqaro standartlar bo‘yicha yetarli bilimga ega bo‘lgan buxgalter va
moliyaviy menejerlar bazasi yaratildi.
Ikkinchi muhim yo‘nalish sifatida — bankning ichki buxgalteriya tizimlarini
avtomatlashtirish va xalqaro standartlarga moslashtirish ishlari olib borildi. Ma’lumotlar
almashinuvi, hisobotlarni tezkor tayyorlash va auditga tayyorgarlik ko‘rishda raqamli
texnologiyalar asosiy vosita sifatida joriy etildi. Bu esa nafaqat tezlikni, balki hisob-
kitoblarning aniqligini ham oshirdi.
Uchinchi bosqichda Xalq banki buxgalteriya siyosatini to‘liq qayta ko‘rib chiqdi va uni
IFRS talablariga muvofiqlashtirdi. Hisob yuritish uslublari, balans tuzish prinsiplari, aktiv va
passivlarni e’tirof etish mezonlari yangilandi. Natijada, bankning moliyaviy hisobotlari
xalqaro investorlar va auditorlar uchun tushunarli va solishtiriladigan shaklga keltirildi.
To‘rtinchi jihat sifatida — bank xalqaro reyting agentliklari va auditorlik tashkilotlari
bilan hamkorlikni chuqurlashtirdi. Bu orqali Xalq bankining moliyaviy barqarorligi va
ishonchlilik darajasi xalqaro maydonda mustahkamlandi, bu esa xorijiy sarmoyadorlar uchun
qo‘shimcha motivatsiya bo‘lib xizmat qildi.
Shu bilan birga, xalqaro standartlarga o‘tish jarayoni murakkab va ko‘p bosqichli bo‘lib,
amaliyotda qator muammolar va to‘siqlar bilan kechmoqda. Birinchi navbatda, kadrlar
salohiyatining yetarli emasligi muammosi dolzarb bo‘lib qolmoqda. Xalqaro hisob yuritish
bo‘yicha chuqur bilimga ega mutaxassislar soni yetarli emasligi, ayniqsa hududiy filiallarda
sezilmoqda. Bu esa yangi standartlarga to‘liq moslashish jarayonini sekinlashtiradi.
Ikkinchi muammo sifatida axborot tizimlarining eskirganligi ko‘zga tashlanadi. Ko‘plab
filiallarda mavjud buxgalteriya dasturlari zamonaviy xalqaro modullar bilan mos emas, bu esa
hisob-kitoblarni avtomatlashtirishni qiyinlashtiradi. IT-infratuzilma va texnologik
modernizatsiya uchun zarur sarmoyaning mavjud emasligi ayrim jarayonlarni qo‘lda
bajarishga majbur qiladi.
Uchinchi to‘siq — bu me’yoriy-huquqiy bazaning nomuvofiqligidir. Amaldagi milliy
buxgalteriya standartlari bilan xalqaro IFRS talablari o‘rtasida muayyan tafovutlar mavjud. Bu
tafovutlar amaliyotda chalkashliklar, ikkilamchi hujjatlar bilan ishlashdagi ziddiyatlar va
hisobotlar shakllantirishdagi murakkabliklarga olib kelmoqda.
Bunday murakkabliklarni yengish uchun banklar, xususan Xalq banki, kompleks
yondashuvga asoslangan chora-tadbirlarni amalga oshirishga majbur. Bu chora-tadbirlar
nafaqat bank ichida, balki butun moliya tizimida – me’yoriy bazadan tortib, kadrlar
siyosatigacha bo‘lgan barcha bo‘g‘inlarda tizimli ravishda olib borilishi lozim. Faqat
shundagina xalqaro moliyaviy axborot muhitida to‘liq raqobatbardosh bank tizimi
shakllanishi mumkin.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
90
1-rasm. Tijorat banklarida IFRS joriy etilishining afzalliklari
Manba: Muallif ishlanmasi.
Xalq banki, O‘zbekistonning eng yirik tijorat banklaridan biri sifatida, bu boradagi
islohotlarning faol ishtirokchisidir. Bank 2020-yillardan boshlab buxgalteriya siyosatini
xalqaro standartlar asosida qayta ko‘rib chiqishni boshladi. Bu jarayon faqatgina moliyaviy
hisobot shakllarining o‘zgarishi bilan cheklanib qolmadi, balki bankning boshqaruv
madaniyatida ham chuqur o‘zgarishlarni yuzaga keltirdi.
Tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, buxgalteriya hisobining xalqaro standartlarga muvofiq
yuritilishi bank faoliyatiga bir qator ijobiy ta’sirlar ko‘rsatmoqda. Avvalo, buxgalteriya
ma’lumotlarining aniqligi va ishonchliligi oshmoqda, bu esa tashqi audit va reyting
agentliklari baholarida o‘z aksini topmoqda. Bundan tashqari, bank menejmenti real vaqt
rejimida tahliliy va strategik qarorlar qabul qilish imkoniga ega bo‘lmoqda. Eng muhimi,
mijozlar va investorlar orasida ishonch darajasi oshib, bankning bozor imiji
mustahkamlanmoqda.
Xulosa.
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga mos buxgalteriya hisobini joriy etish
— bu nafaqat texnik islohot, balki institutsional va madaniy transformatsiyaning bir qismidir.
Xalq banki misolida bu jarayonning real natijalari va yutuqlari ko‘zga tashlanmoqda.
Kelgusida bu boradagi islohotlarni chuqurlashtirish, butun bank tizimida yagona yondashuvni
shakllantirish, xodimlar salohiyatini oshirish va raqamli infratuzilmani kuchaytirish orqali
buxgalteriya hisobotlarining xalqaro darajadagi ishonchliligi yanada mustahkamlanadi. Bu esa
O‘zbekiston moliyaviy tizimini jahon moliya bozoriga integratsiyalash yo‘lidagi eng muhim
bosqichlardan biri bo‘lib qoladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Xasanov, B.B., 2022. Tijorat banklarida buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarni
standartlashtirish masalalari. O‘zbekiston moliyaviy jurnal, (3), pp.45–52.
1
• tashqi investorlarga ochiqlik va ishonchlilikni oshiradi
2
• ichki audit va moliyaviy nazoratni kuchaytiradi
3
• xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlikni yengillashtiradi
4
• moliyaviy qarorlar qabul qilishda aniqlik va tahliliy asos beradi
5
• Xalq banki misolida amaliy yondashuvlar
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
91
2.
Abdullayeva, N.V., 2021. IFRS joriy etishda tijorat banklarining buxgalteriya siyosati
transformatsiyasi. Bank ishi va audit, (2), pp.33–40.
3.
Khusnutdinova, D.R., 2020. Международные стандарты финансовой отчетности в
банковской сфере: российский опыт адаптации. Финансовая аналитика, (8), pp.27–36.
4.
Ivanova, E.N., 2023. Совершенствование бухгалтерского учета в банках в условиях
цифровизации и стандартизации. Бухгалтерский учет и отчетность, (4), pp.51–60.
5.
Lee, S.J. and Park, H.M., 2019. IFRS Adoption in Korean Banks: Lessons and Challenges.
Asian Accounting Review, 27(1), pp.18–34.
6.
Rahman, A., 2020. Challenges of Implementing IFRS in Southeast Asian Financial
Institutions. Journal of International Financial Research, 13(2), pp.77–88.
7.
De Vries, L., 2021. Financial Transparency and IFRS in EU Banking Sector. European
Accounting Studies, 35(3), pp.115–132.
8.
Johnson, R. and Miller, T., 2018. Accounting Standards and Financial Stability: A Case
Study of U.S. Banks. Journal of Banking Regulation, 19, pp.90–105.
9.
Normurodov, I.M., 2020. Bank buxgalteriya hisobida xalqaro amaliyotga o‘tish
bosqichlari. Ilm-fan va taraqqiyot, (1), pp.21–26.
10.
Tursunova, M.A., 2023. Tijorat banklarida IFRS joriy etishning texnologik talablari.
Buxgalteriya va audit, (2), pp.19–25.
11.
Smith, J. and Rodriguez, L., 2017. IFRS and Risk Management in Financial Institutions.
International Journal of Finance, 42, pp.55–68.
12.
Shigeta, K., 2022. Implementation of IFRS in Japanese Banks: Implications for
Governance. Asia-Pacific Journal of Accounting, 30(4), pp.225–240.
13.
Kadirova, D.M., 2024. Bank tizimida xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga o‘tishning
strategik yo‘nalishlari. O‘zbekiston iqtisodiy axborotlari, (1), pp.12–19.
