YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
97
POST-TRAVMATIK STRESS BUZILISHINING (PTSB) OLDINI OLISH VA
DAVOLASH: ZAMONAVIY PSIXOTERAPIYA YONDASHUVLARI
Marahimov Oybek Ilhomjon o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmati
chegara qo‘shinlari harbiy xizmatchi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16080031
Annotatsiya
: Ushbu maqolada post-travmatik stress buzilishi (PTSB) tushunchasi,
uning asosiy belgilari, shakllanish sabablari va ruhiy salomatlikka ta’siri o‘rganiladi. PTSB
urush, zo‘ravonlik, falokat va ekstremal holatlardan so‘ng yuzaga keladigan psixologik
buzilishdir. Maqolada ushbu buzilishning zamonaviy psixoterapevtik davolash usullari:
kognitiv-behavioral terapiya, EMDR, ekspozitsion terapiya, mindfulness va farmakoterapiya
metodlari tahlil qilinadi. Shuningdek, buzilishning oldini olish bo‘yicha profilaktika
choralariga ham e’tibor qaratiladi.
Kalit so‘zlar:
PTSB, travma, post-travmatik stress, psixoterapiya, EMDR, kognitiv
terapiya, profilaktika, ruhiy salomatlik, stressni yengish, davolash.
So‘nggi yillarda insoniyat tobora ko‘proq travmatik voqealarga duch kelmoqda –
urushlar, pandemiyalar, zo‘ravonlik, falokatlar va boshqa ekstremal hodisalar inson
ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Aynan mana shunday sharoitlarda
post-travmatik
stress buzilishi (PTSB)
– inson psixikasining chuqur va davomli salbiy reaksiya shaklida
namoyon bo‘luvchi holati – keng tarqalmoqda.
PTSB harbiy xizmatchilar, jabrlanganlar, favqulodda xizmat xodimlari, migratsiyaga
uchragan shaxslar va hatto bolalar orasida uchrashi mumkin. O‘z vaqtida aniqlanmagan yoki
davolanmagan holatlarda bu buzilish inson hayot sifatiga salbiy ta’sir etadi, ruhiy
izolyatsiyaga olib keladi, sog‘likka xavf tug‘diradi va ijtimoiy moslashuvchanlikni izdan
chiqaradi.
1. PTSB: tushuncha va asosiy belgilari
PTSB (Post-Traumatic Stress Disorder) – bu og‘ir psixologik travmadan so‘ng paydo
bo‘ladigan va uzoq davom etuvchi ruhiy buzilishdir. U quyidagi asosiy belgilar orqali namoyon
bo‘ladi:
travmani eslatuvchi holatlardan qochish;
doimiy xavotir, uxlab qolmaslik;
g‘azab va agressiyaga moyillik;
o‘zini aybdor his qilish;
orqaga qaytish (flashback);
ijtimoiy izolyatsiya.
2. PTSB shakllanishining sabablari
PTSB quyidagi holatlardan so‘ng paydo bo‘lishi mumkin:
harbiy xizmatdagi travmatik voqealar;
oilaviy va jinsiy zo‘ravonlik;
tabiiy ofatlar (zilzila, to‘fon);
avtohalokat yoki og‘ir kasallik;
yaqin insonning o‘limi;
bolalikdagi psixologik travmalar.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
98
Ko‘plab hollarda PTSB inson hayotida hal qiluvchi bosqichlarga ta’sir qiladi, professional
faoliyat, oila va jamiyatdagi munosabatlarini izdan chiqaradi.
3. Zamonaviy psixoterapevtik yondashuvlar
Bugungi psixologiyada PTSBni davolash uchun bir nechta samarali yondashuvlar mavjud:
a) Kognitiv-behavioral terapiya (CBT)
CBT usulida insonning travma haqida noto‘g‘ri fikr
va ishonchlarini tahlil qilib, ularga muqobil, sog‘lom yondashuvlarni ishlab chiqish ko‘zda
tutiladi. Xususan, "Men aybdorman", "Bu yana sodir bo‘ladi" kabi fikrlar o‘zgartiriladi.
b) EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing)
Ko‘z harakatlariga
asoslangan bu usul travma bilan bog‘liq hissiy yukni yengillashtiradi. Voqeani eslayotganda
terapevtning qo‘llanmalari orqali miya axborotni qayta ishlaydi va stress kamayadi.
c) Ekspozitsion terapiya
Bu terapiyada shaxs travmani eslatuvchi holatlarga nazoratli tarzda
duch keltiriladi. Maqsad – xavfli emasligini ongli anglash orqali qo‘rquvni kamaytirish.
d) Mindfulness va meditatsiya
Hozirgi lahzaga diqqatni jamlash orqali ruhiy bosimni
kamaytirish, tashvishli fikrlarni cheklash va hissiyotlarni boshqarishga o‘rgatiladi.
e) Farmakoterapiya
Og‘ir holatlarda antidepressantlar, anksiolitiklar va boshqa dori
vositalari shifokor nazoratida tavsiya etiladi. Ular simptomlarni yengillashtiradi, ammo
psixoterapiya bilan birga qo‘llanilishi kerak.
4. PTSB profilaktikasi
PTSBni oldini olish – har qanday ruhiy yordam tizimining muhim yo‘nalishidir. Quyidagi
choralar tavsiya etiladi:
travmadan so‘ng darhol psixologik yordam ko‘rsatish;
hissiy ekspressiyani rag‘batlantirish (gapirish, chizish, yozish);
ijtimoiy yordam guruhlariga jalb qilish;
xavfsizlik hissini tiklash;
psixologik tayyorgarlik treninglari o‘tkazish.
Masalan, Isroilda harbiy xizmatdan qaytgan shaxslar uchun majburiy psixologik
tekshiruvlar va reabilitatsiya dasturlari joriy etilgan bo‘lib, bu PTSB darajasini sezilarli
kamaytirishga yordam bergan.
Xulosa:
Post-travmatik stress buzilishi – zamonaviy jamiyatda keng tarqalgan va ruhiy
salomatlik uchun jiddiy tahdid bo‘luvchi holatdir. Bu buzilish o‘z vaqtida e’tibor berilmasa,
shaxs hayotining turli jabhalarida iz qoldiradi. Biroq, zamonaviy psixoterapiya yondashuvlari
yordamida PTSBni aniqlash, yengish va uning oldini olish mumkin. CBT, EMDR, mindfulness,
ekspozitsion terapiya va boshqa usullar individual yondashuv asosida qo‘llanilganda yuqori
samaradorlik ko‘rsatadi. Shuningdek, profilaktik tadbirlar orqali buzilishning kengayishini
oldini olish mumkin. Psixologlar, shifokorlar va ijtimoiy mutaxassislarning hamkorlikda
ishlashi orqali PTSBga qarshi kurashish yanada samarali bo‘ladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
American Psychiatric Association. (2013).
Diagnostic and Statistical Manual of Mental
Disorders (DSM-5)
.
2.
Shalev, A. Y. (2009).
Posttraumatic Stress Disorder: Diagnosis, History, and Treatment
.
JAMA.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
99
3.
Briere, J., & Scott, C. (2014).
Principles of Trauma Therapy
. Sage Publications.
4.
Van der Kolk, B. (2014).
The Body Keeps the Score
. Penguin Books.
5.
Foa, E. B., Keane, T. M., Friedman, M. J., & Cohen, J. A. (2009).
Effective Treatments for
PTSD
.
6.
Shapiro, F. (2001).
EMDR: Basic Principles, Protocols, and Procedures
.
7.
Kabat-Zinn, J. (2005).
Mindfulness for Beginners
. Sounds True.
8.
Neenan, M., & Dryden, W. (2013).
Cognitive Behavioural Therapy
. Routledge.
9.
Meichenbaum, D. (2007).
Stress inoculation training: A preventative and treatment
approach
.
10.
Hoge, C. W. (2010).
Once a Warrior, Always a Warrior
. GPP Life.
