39
DAVLATLARNI TAN OLISHNING KONSTITUTIV VA DEKLARATIV
NAZARIYALARI
CONSTITUTIONAL AND DECLARATIVE THEORIES OF RECOGNITION OF
STATES
КОНСТИТУЦИОННЫЕ И ДЕКЛАРАТИВНЫЕ ТЕОРИИ
ГОСУДАРСТВЕННОГО ПРИЗНАНИЯ
Nu’monov Elmurod Erkinjon o‘g‘li
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti magistratura talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16869642
Annotatsiya:
Ushbu maqola xalqaro huquqda davlatlarni tan olishning ikki asosiy
nazariy yondashuvini - konstitutiv va deklarativ nazariyalarni chuqur tahlil qiladi. Tadqiqotda
ushbu nazariyalarning tarixiy rivojlanishi, nazariy asoslari va zamonaviy amaliy tatbiqi
o'rganiladi. Maqolada konstitutiv nazariyaning tan olishni davlat mavjudligining asosiy sharti
sifatida ko'rishi hamda deklarativ nazariyaning tan olishni allaqachon mavjud davlatning
holatini e'lon qilish vositasi deb hisoblashi taqqoslanadi. Tadqiqot natijalari bu ikki nazariya
o'rtasidagi prinsipial farqlarni va zamonaviy xalqaro amaliyotdagi qo'llanilishini aniqlaydi.
Kalit so'zlar:
konstitutiv nazariya, deklarativ nazariya, davlatlarni tan olish, xalqaro
huquq, davlat suvereniyati, Montevideo konvensiyasi.
Аннотация.
В статье представлен углубленный анализ двух основных
теоретических подходов к признанию государств в международном праве –
конститутивной и декларативной теорий. В исследовании рассматриваются
историческое развитие, теоретические основы и современная практика этих теорий. В
статье сравнивается то, как конститутивная теория рассматривает признание как
основополагающее условие существования государства, и декларативная теория,
которая рассматривает признание как способ провозглашения статуса уже
существующего государства. Результаты исследования выявляют фундаментальные
различия между этими двумя теориями и их применение в современной международной
практике.
Ключевые слова:
конститутивная теория, декларативная теория, признание
государств, международное право, государственный суверенитет, Конвенция
Монтевидео.
Abstract.
This article provides an in-depth analysis of the two main theoretical
approaches to state recognition in international law - constitutive and declarative theories. The
study examines the historical development, theoretical foundations and modern practical
application of these theories. The article compares the way in which the constitutive theory
views recognition as a fundamental condition for the existence of a state and the declarative
theory, which considers recognition as a means of declaring the status of an already existing
state. The results of the study identify the fundamental differences between these two theories
and their application in modern international practice.
Keywords:
constitutive theory, declarative theory, recognition of states, international
law, state sovereignty, Montevideo Convention
40
KIRISH
Xalqaro huquqda davlatlarni tan olish masalasi XX asrdan boshlab fan va amaliyotning
eng muhim yo'nalishlaridan birini tashkil etib kelmoqda. Bu masala bo'yicha ikki asosiy nazariy
yondashuv - konstitutiv va deklarativ nazariyalar shakllangan bo'lib, ular orasidagi farq nafaqat
nazariy, balki amaliy jihatdan ham jiddiy oqibatlarga olib keladi [1]. Konstitutiv nazariya tan
olishni yangi davlatning xalqaro huquq sub'ekti sifatida vujudga kelishining asosiy sharti deb
hisoblasa, deklarativ nazariya bu jarayonni allaqachon mavjud davlatning xalqaro-huquqiy
holatini rasmiy e'tirof etish sifatida ko'radi.
Bu nazariyalar orasidagi ziddiyat XIX asr oxiri va XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo'lib,
o'sha davrda xalqaro huquqshunoslar davlatning huquqiy tabiatini aniqlashda turli
pozitsiyalarni egallagan edilar. Konstitutiv yondashuv nemis va avstriyalik huquqshunoslar
tomonidan ishlab chiqilgan bo'lsa, deklarativ nazariya asosan anglo-amerikan huquq
maktabida rivojlangan [2]. Zamonaviy sharoitda ushbu nazariyalarning ahamiyati yanada ortib
bormoqda, chunki globallashgan dunyoda yangi davlatlar paydo bo'lishi jarayoni davom
etmoqda va har bir holat uchun to'g'ri nazariy asosni aniqlash zarur bo'lib qolmoqda.
Bu nazariyalarning o'rganilishi nafaqat nazariy jihatdan muhim, balki amaliy jihatdan
ham zarur, chunki davlatlarning tan olish siyosati to'g'ridan-to'g'ri ushbu nazariy
yondashuvlarga asoslanadi. Shu bilan birga, zamonaviy xalqaro amaliyotda bu nazariyalarning
"sof" ko'rinishlari kamdan-kam uchraydi va ko'pincha aralash yondashuvlar qo'llaniladi, bu esa
ularning chuqur tahlilini yanada dolzarb qiladi.
METODOLOGIYA VA ADABIYOTLAR TAHLILI
Ushbu tadqiqotda qiyosiy-huquqiy tahlil, tarixiy usul hamda normativ tahlil metodlaridan
foydalanildi. Adabiyotlar tahlili jarayonida xalqaro huquq bo'yicha klassik asarlar, zamonaviy
ilmiy tadqiqotlar va xalqaro hujjatlar o'rganildi. Konstitutiv nazariya bo'yicha adabiyotlar
tahlili Lassa Oppenxaym (Lassa Oppenheim) ishlaridan boshlandi, u o'zining "Xalqaro huquq"
asarida tan olishning konstitutsiyaviy tabiatini ta'kidlab, boshqa davlatlar tomonidan tan
olinmasdan turib, hech bir siyosiy birlikning to'liq davlat bo'la olmasligini ilgari surgan [3].
Konstitutiv maktabning yana bir yetakchi vakili Xans Kelzen (Hans Kelsen) bo'lib, u "Sof
huquq nazariyasi"da tan olishni davlatning xalqaro huquq sub'ekti sifatida mavjudligining
zaruriy sharti deb hisoblagan. Kelzen nazariyasiga ko'ra, tan olish akti davlatning xalqaro-
huquqiy shaxsiyatini yaratadi va bu jarayon bekor qilinmaydigan xarakter kasb etadi [4]. Nemis
huquqshunosi Erix Kaufmann ham shunga o'xshash pozitsiyani qo'llab-quvvatlab, tan olishning
quruvchi (konstitutsiyaviy) tabiatini ta'kidlagan.
Deklarativ nazariya tarafdorlarining eng muhim hissasi 1933 yilgi Montevideo
konvensiyasi hisoblanadi, bu hujjat davlatning to'rt asosiy belgisini - doimiy aholi, aniq
chegaralangan hudud, hukumat va boshqa davlatlar bilan munosabat o'rnatish qobiliyatini
belgilagan [5]. Konvensiyaning 3-moddasida aniq ta'kidlanganidek, davlatning siyosiy
mavjudligi boshqa davlatlar tomonidan tan olinishiga bog'liq emas. Bu yondashuv deklarativ
nazariyaning asosini tashkil etadi.
Amerika huquqshunosi Ti-Chiang Chen o'z fundamental asari "Xalqaro huquqda tan olish
nazariyasi"da deklarativ yondashuvning ustunliklarini batafsil asoslab bergan [6]. Chen tan
olishni allaqachon mavjud huquqiy holatni e'lon qilish vositasi sifatida ko'rib, bu jarayonning
retroaktiv xarakter kasb etmasligini ta'kidlagan. Rossiyalik olim I.I. Lukashuk o'z tadqiqotlarida
41
deklarativ nazariyaning zamonaviy amaliyotga yaqinligini ko'rsatib, tan olishning ixtiyoriy
xarakteri haqidagi g'oyani rivojlantirgan [7].
Zamonaviy adabiyotlarda Jeyms Krauford (James Crawford) tomonidan ishlab chiqilgan
"aralash nazariya" katta e'tiborga sazovor [8]. Crawford ikki nazariya o'rtasidagi keskin farqni
yumshatishga harakat qilib, tan olishning kontekstga bog'liq xarakteri haqidagi g'oyani ilgari
suradi. O'zbek huquqshunosi A.X. Saidov xalqaro huquqda tan olish masalasini O'zbekiston
mustaqilligini tan olish jarayoni misolida tahlil qilib, deklarativ yondashuvning afzalliklarini
ko'rsatgan [9].
Nemis huquqshunosi Stefan Talmon "Kollektiv tan olmaslik" asarida zamonaviy tan olish
amaliyotining murakkabligini ta'kidlab, an'anaviy nazariyalarning etarli emasligini ko'rsatgan
[10]. Talmon tan olish jarayonida huquqiy va siyosiy omillarning qo'shilishi natijasida yangi
yondashuvlar zarurligini ta'kidlaydi.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Adabiyotlar tahlili va nazariy tadqiqot natijalari konstitutiv va deklarativ nazariyalar
orasida chuqur va ko'p jihatli farqlar mavjudligini yaqqol ko'rsatdi. Olib borilgan tadqiqot shuni
isbotladiki, bu ikki yondashuv nafaqat tan olishning huquqiy tabiatini tushunishda, balki amaliy
xalqaro munosabatlarda ham tubdan farqli oqibatlarga olib keladi. Konstitutiv nazariya tan
olishni davlatning xalqaro-huquqiy mavjudligini yaratuvchi konstitutsiyaviy akt sifatida ko'rsa,
deklarativ yondashuv uni allaqachon mavjud bo'lgan huquqiy holatni e'lon qilish vositasi deb
hisoblaydi. Ushbu printsipial farq nafaqat nazariy munozaralarda, balki zamonaviy xalqaro
amaliyotda ham o'zining aniq ifodasini topadi, bu esa har ikkala nazariyaning chuqur tahlilini
va ularning qo'llanilish doirasini aniqlashni talab etadi.
1-jadval. Konstitutiv va deklarativ nazariyalarning qiyosiy tahlili
Mezon
Konstitutiv nazariya
Deklarativ nazariya
Tan olishning roli
Davlatni yaratadi
Mavjud davlatni e'tirof
etadi
Davlatning huquqiy mavqei
Tan olishga bog'liq
Tan olishdan mustaqil
Xalqaro huquq sub'ektligi
Tan olish orqali hosil bo'ladi
Faktik holatga asoslanadi
Tan olishning majburiy
xarakteri
Shartli majburiy
To'liq ixtiyoriy
Retroaktiv ta'sir
Mavjud
Yo'q
Asosiy vakillari
Oppenheim, Kelsen, Kaufmann Chen, Lukashuk, Crawford
Amaliy qo'llanilish
Kam tarqalgan
Keng tarqalgan
Adabiyotlar tahlili va nazariy tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, konstitutiv va
deklarativ nazariyalar orasidagi farqlar chuqur va ko'p jihatli. Konstitutiv nazariya bo'yicha tan
olish jarayoni yangi davlatning xalqaro huquq sub'ektligini yaratuvchi asosiy omil hisoblanadi.
Bu yondashuvga ko'ra, qanchalik kuchli faktik asoslarga ega bo'lmasin, tan olinmagan siyosiy
birlik to'liq davlat maqomiga erisha olmaydi. Konstitutiv nazariya tarafdorlarining
ta'kidlashicha, xalqaro huquq tizimi davlatlarning o'zaro tan olishi prinsipiga asoslangan bo'lib,
bu jarayonsiz xalqaro hamjamiyatning mavjudligi mumkin emas.
Deklarativ nazariya esa tubdan boshqa pozitsiyani egallaydi. Bu yondashuvga ko'ra,
davlat o'zining obyektiv belgilariga - aholi, hudud, hukumat va suvereniyatiga ega bo'lgan
42
paytdayoq huquqiy jihatdan mavjud bo'ladi. Tan olish esa bu holatni rasmiy e'tirof etish
xarakteri kasb etadi va davlatning mavjudligiga ta'sir etmaydi. Montevideo konvensiyasida
mustahkamlangan bu yondashuv zamonaviy xalqaro amaliyotda ustunlik qiladi.
Nazariyalar orasidagi farqning amaliy oqibatlari jiddiy. Konstitutiv yondashuv
qo'llanilganda, masalan, ma'lum davlat tomonidan tan olinmagan yangi davlat bilan diplomatik
munosabatlar o'rnatish mumkin emas. Deklarativ yondashuvda esa bunday cheklovlar mavjud
emas, chunki tan olish ixtiyoriy xarakter kasb etadi. Shu sababli deklarativ nazariya zamonaviy
xalqaro munosabatlarda qulayroq hisoblanadi.
Biroq, amaliy jihatdan "sof" nazariyalar kamdan-kam qo'llaniladi. Ko'pgina hollarda
davlatlar aralash yondashuvni qabul qilib, har bir aniq holatga qarab pozitsiya belgilaydi.
Masalan, Kosovo holatida ba'zi davlatlar deklarativ yondashuvni qo'llab, uni faktik mustaqil
davlat deb tan olishdi, boshqalari esa konstitutiv pozitsiyadan kelib chiqib, tan olishdan bosh
tortdilar.
Zamonaviy sharoitda ikki nazariya ham o'z cheklovlariga duch kelmoqda. Konstitutiv
nazariya globallashgan dunyoda barcha davlatlarning kelishuviga erishish qiyinligi tufayli
amaliy qo'llanilishida muammolarga duch keladi. Deklarativ nazariya esa davlatning obyektiv
mezonlarini aniqlashda noaniqliklar mavjudligi sababli tanqidga uchraydi.
XULOSA
Konstitutiv va deklarativ nazariyalar orasidagi farqlar xalqaro huquqning fundamental
masalalaridan birini tashkil etadi. Konstitutiv nazariya tan olishning yaratuvchi rolini
ta'kidlasa, deklarativ nazariya uni tasdiqlash vositasi sifatida ko'radi. Zamonaviy amaliyotda
deklarativ yondashuv ustunlik qilsa-da, konstitutiv elementlar ham to'liq yo'qolmagan.
Kelajakda bu nazariyalarning rivojlanishi yangi texnologik va geosiyosiy sharoitlarga
moslashishni talab etadi. Raqamli texnologiyalar, klimat o'zgarishi va kosmik faoliyat
kengayishi an'anaviy davlat tushunchasini qayta ko'rib chiqishga majbur etmoqda. Shu sababli
tan olish nazariyalarining ham yangilanishi zarur.
Davlatlar uchun bu nazariyalarning to'g'ri tushunilishi xalqaro munosabatlarda
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning asosiy sharti hisoblanadi. Shu bilan birga, xalqaro
hamjamiyat tan olish amaliyotini yanada izchil va prinsipial asoslarga qo'yishga intilishi lozim.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Shaw, M. N. (2021). International Law (8th ed.). Cambridge University Press.
2.
Brownlie, I. (2019). Principles of Public International Law (9th ed.). Oxford University
Press.
3.
Oppenheim, L. (1912). International Law: A Treatise (2nd ed.). Longmans, Green and Co.
4.
Kelsen, H. (1967). Pure Theory of Law (2nd ed.). University of California Press.
5.
Montevideo Convention on Rights and Duties of States. (1933). League of Nations Treaty
Series, Vol. 165.
6.
Chen, T. C. (1951). The International Law of Recognition. Stevens & Sons Ltd.
7.
Лукашук, И.И. (2005). Международное право. Общая часть (3-е изд.). Волтерс
Клувер.
43
8.
Crawford, J. (2019). The Creation of States in International Law (3rd ed.). Oxford
University Press.
9.
Саидов, А.Х. (2006). Халқаро ҳуқуқ. Умумий қисм. "Адолат" нашриёти.
10.
Talmon, S. (2005). Collective Non-recognition of Illegal States. Oxford University Press.
