82
BANKLARDA MUAMMOLI KREDITLARNI KAMAYTIRISH YO’LLARI (AT
“XALQ BANKI” MISOLIDA)
Ostonov Abdullo Akmalovich
O’zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi 2-kurs tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16957413
Bank tizimi har qanday mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining muhim asosi bo‘lib, uning
samarali faoliyati milliy iqtisodiyot barqarorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Xususan, tijorat
banklarining asosiy faoliyat yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan kreditlash jarayoni iqtisodiy
subyektlar, tadbirkorlik subyektlari va aholining moliyaviy ehtiyojlarini ta’minlab, iqtisodiy
faollikni rag‘batlantiradi. Biroq, ushbu jarayonda yuzaga keladigan muammoli kreditlar bank
faoliyatiga sezilarli darajada salbiy ta’sir ko‘rsatib, moliyaviy barqarorlikka putur yetkazadi.
Shu bois, muammoli kreditlarni kamaytirish masalasi bugungi kunda nafaqat alohida banklar,
balki butun bank tizimi uchun dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
AT “Xalq banki” misolida olib borilgan tahlillar muammoli kreditlarning shakllanishiga
olib keluvchi asosiy omillarni aniqlash, mavjud risklarni baholash va ularni bartaraf etish
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish zarurligini ko‘rsatdi. So‘nggi yillarda
bankning kredit portfeli hajmi ortib borayotgan bo‘lsa-da, muammoli kreditlar ulushining ham
sezilarli darajada ko‘paygani kuzatilmoqda. Masalan, 2022 yilda bankning umumiy kredit
portfeli 41,2 trln so‘mni tashkil etgan bo‘lib, muammoli kreditlar hajmi 2,4 trln so‘mni (5,8 %)
tashkil qilgan. 2023 yilda esa bu ko‘rsatkich mos ravishda 48,5 trln so‘m va 3,1 trln so‘m (6,4
%) ga oshgan. 2024 yilga kelib muammoli kreditlar hajmi 3,9 trln so‘mga yetib, umumiy
portfelning 7,4 foizini tashkil qilgan. Bu esa bank faoliyatida kredit sifati bilan bog‘liq
muammolar borligini va ularni tizimli hal etish zarurligini ko‘rsatadi.
Muammoli kreditlarning asosiy sabablari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: qarz
oluvchilarning moliyaviy holatini baholashdagi xatoliklar, kreditlash standartlarining zaifligi,
garovlar bilan ishlashdagi tizimdagi muammolar, sud-huquqiy jarayonlarning cho‘zilib ketishi,
shuningdek, makroiqtisodiy beqarorlik. AT “Xalq banki”da olib borilgan tahlillar shuni
ko‘rsatadiki, muammoli kreditlarning asosiy qismi (taxminan 73 %) kichik va o‘rta biznes
hamda iste’mol kreditlari segmentiga to‘g‘ri kelmoqda. Bu esa aynan shu yo‘nalishlarda
risklarni baholash, qarz oluvchilar monitoringi va oldini olish chora-tadbirlarini kuchaytirishni
talab qiladi.
Muammoli kreditlarni kamaytirish bo‘yicha “Xalq banki” tomonidan amalga oshirilgan
chora-tadbirlar ichida birinchi o‘rinda kredit siyosatining qayta ko‘rib chiqilishi, risklarni
baholash tizimining takomillashtirilishi va kredit portfelining segmentlar bo‘yicha
diversifikatsiya qilinishi alohida e’tiborga loyiq. Bank tomonidan “Risk-based pricing” modeli
joriy qilinib, har bir qarz oluvchining moliyaviy holati, soha tavakkalchiligi va kredit tarixiga
qarab foiz stavkalari differensiallashtirildi. Bu esa yuqori xavfli mijozlar bo‘yicha stavkalarni
oshirish, past xavfli mijozlarga esa qulay shartlar taklif etish orqali kredit risklarini boshqarish
imkonini berdi.
Shuningdek, “Xalq banki”da raqamli texnologiyalar asosida erta ogohlantirish tizimi –
“Early Warning System” ishlab chiqildi. Bu tizim orqali mijozlarning moliyaviy intizomi, to‘lov
grafigiga rioya qilinishi va boshqa muhim ko‘rsatkichlar real vaqt rejimida monitoring
83
qilinmoqda. Natijada muammoga aylanishi mumkin bo‘lgan kreditlar erta aniqlanib, ularning
restrukturizatsiyasi yoki muddatini uzaytirish orqali kredit sifatini saqlab qolishga
erishilmoqda. Mazkur tizim asosida 2024 yilda 1,2 trln so‘mlik potentsial muammoli kreditlar
bo‘yicha oldindan choralar ko‘rilgan.
Muammoli kreditlarni kamaytirishda yana bir muhim yo‘nalish – garov ob’ektlarini
tezkor baholash va realizatsiya qilish tizimini takomillashtirishdir. AT “Xalq banki” garov
portfelini inventarizatsiya qilib, likvid bo‘lmagan garovlarni almashtirish, ularni bozorga mos
narxlarda baholash va “onlayn-auksion”lar orqali ochiq savdoga chiqarish ishlarini yo‘lga
qo‘ydi. Natijada 2023–2024 yillarda 197 ta ko‘chmas mulk va boshqa garov ob’ektlari
realizatsiya qilinib, 620 mlrd so‘mlik kreditlar qaytarilishi ta’minlandi.
Kredit sifatini yaxshilashda bank xodimlarining malakasini oshirish, xususan kredit
baholash, risklarni tahlil qilish va mijozlar bilan muzokara olib borish bo‘yicha bilimlarini
chuqurlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu maqsadda “Xalq banki” kredit risk
menejerlari uchun ichki malaka oshirish kurslari tashkil etgan va xalqaro moliyaviy institutlar
bilan hamkorlikda treninglar o‘tkazgan.
Shu bilan birga, bank tomonidan muammoli kreditlarni tashqi fondlarga sotish
(“distressed asset sales”), qarzni kapitalga aylantirish (“debt-to-equity swap”) va sudgacha
bo‘lgan murosa mexanizmlari kabi zamonaviy yondashuvlar joriy qilinmoqda. Jumladan, 2024
yilda bank muammoli kreditlar paketini 480 mlrd so‘m miqdorida maxsus investitsion fondga
sotgan, bu orqali balansdagi riskli aktivlar kamaytirilgan va kapital yetarliligi yaxshilangan.
Xalqaro tajriba asosida shuni ta’kidlash joizki, muammoli kreditlarni samarali boshqarish
uchun banklar o‘zining ichki risk tizimini mustahkamlashi, kredit siyosatini qat’iylashtirishi,
raqamli texnologiyalarni keng joriy qilishi va mijozlar bilan ochiq hamkorlik asosida ishlashi
zarur. Sud-huquqiy tizim, garovlarni ro‘yxatga olish va ularni realizatsiya qilish tartiblari
soddalashtirilsa, banklar muammoli kreditlardan tezroq xalos bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Bundan tashqari, Markaziy bank tomonidan “Prompt Corrective Action” mexanizmlarini
kuchaytirish va kredit byurolari faoliyatini kengaytirish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Yuqoridagi tahlillar asosida xulosa qilish mumkinki, AT “Xalq banki” misolida muammoli
kreditlarni kamaytirish bo‘yicha amalga oshirilgan chora-tadbirlar ijobiy natijalar bermoqda.
Biroq bu jarayonni yanada takomillashtirish uchun kompleks yondashuv, barqaror moliyaviy
menejment, texnologik yangilanish va regulyator bilan samarali hamkorlik muhim ahamiyatga
ega. Bank tomonidan 2025–2026 yillar uchun ishlab chiqilgan strategiyada muammoli kreditlar
ulushini 4,5 % gacha kamaytirish, kredit portfelining 20 % ini past riskli yashil loyihalarga
yo‘naltirish, hamda mijozlarga xizmat ko‘rsatishda shaffoflikni oshirish kabi maqsadlar
belgilangan bo‘lib, bu bankning uzoq muddatli barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Shu
sababli, muammoli kreditlar bilan kurashishda faqat qisqa muddatli choralar emas, balki uzoq
muddatli strategik yondashuv va tizimli islohotlar muhim o‘rin tutadi. Bank tomonidan
belgilangan ushbu strategik maqsadlar, avvalo, muammoli kreditlar salmog‘ini kamaytirish
orqali bankning moliyaviy holatini sog‘lomlashtirishga qaratilgan bo‘lib, bu jarayon bir necha
asosiy ustuvor yo‘nalishlarda amaliyotga tatbiq etilishi kutilmoqda. Xususan, birinchidan,
kredit ajratish mexanizmlarini takomillashtirish orqali risklarni aniqlash va baholash tizimi
ilg‘or texnologiyalar yordamida avtomatlashtiriladi. Bu orqali qarz oluvchilar moliyaviy
intizomi, daromad manbalari, biznesning barqarorligi va soha tavakkalchiligi asosida chuqur
tahlil qilinadi.
84
Ikkinchidan, “yashil” kreditlash siyosatini kengaytirish orqali bank kredit portfelining bir
qismini atrof-muhitga salbiy ta’siri past, ekologik xavfsiz va barqaror rivojlanishga xizmat
qiluvchi loyihalarga yo‘naltirishni maqsad qilmoqda. Bu bilan nafaqat muammoli kreditlar xavfi
kamayadi, balki bank xalqaro moliya institutlari bilan “yashil” moliyalashtirishda hamkorlikni
yo‘lga qo‘yish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu bilan birga, bu yo‘nalish bank imidjining ijobiy
shakllanishiga, mijozlar ishonchini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Uchinchidan, mijozlarga xizmat ko‘rsatish jarayonlarini raqamlashtirish va shaffofligini
ta’minlash orqali kredit olish jarayonida inson omilidan kelib chiqadigan subyektiv qarorlar
qisqartiriladi. Bu bank va mijoz o‘rtasidagi ishonch muhitini mustahkamlab, kreditni maqsadli
ishlatish intizomini kuchaytiradi. Ayniqsa, mobil ilovalar, elektron monitoring platformalari va
chatbotlar orqali mijozlar o‘z kredit holati, to‘lov muddatlari, qarzdorlik darajasi haqida tezkor
va aniq ma’lumotga ega bo‘lishi muhim jihat hisoblanadi.
To‘rtinchidan, bank tomonidan kredit sifati bo‘yicha ichki nazorat tizimi yanada
kuchaytiriladi. Bu doirada kreditlar hayotiy tsikli davomida – ajratilishidan to to‘liq
qaytarilishigacha bo‘lgan bosqichlarda monitoring jarayonlari takomillashtiriladi. Qarz
oluvchilarning moliyaviy holati yomonlashish ehtimoli aniqlanganda, bank ularni erta
bosqichda ogohlantirib, zaruriy chora-tadbirlarni ko‘rishga imkon beradi.
Shuningdek, bank regulyator talablariga muvofiq holda muammoli kreditlar portfelini
bozorga chiqarish, sotish yoki restrukturizatsiya qilish imkoniyatlarini ham kengaytirmoqda.
Bu orqali bank balansida uzoq vaqt qolib ketayotgan aktivlar hajmi kamaytiriladi, ularning
naqd aylanishi tiklanadi va faol kreditlash uchun qo‘shimcha likvidlik yaratiladi. Bundan
tashqari, bank Markaziy bank va kredit byurolari bilan hamkorlikni kuchaytirib, mijozlar
to‘g‘risidagi axborotlar asosida real risk xaritasini shakllantirishni rejalashtirmoqda.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki (2024).
Tijorat banklari faoliyati bo‘yicha
statistik axborot
. — Toshkent.
2.
AT “Xalq banki” (2024).
2022–2024 yillar moliyaviy hisobotlari va tahliliy ma’lumotlar
. —
Toshkent.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti (2020).
“Bank tizimini isloh qilish bo‘yicha qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4794-son qaror
. — 12-noyabr.
4.
Basel Committee on Banking Supervision (2017).
Guidelines on Sound Credit Risk
Assessment and Valuation for Loans
. — Bank for International Settlements.
5.
Jahon banki (2023).
Uzbekistan Financial Sector Review Report
. — Washington, D.C.
6.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi (2023).
Bank sektorida kredit siyosatini
takomillashtirish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar
. — Toshkent.
7.
O‘zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni. (Yangi tahrir).
— Qabul qilingan sana: 5-iyul 2022 yil.
8.
International Monetary Fund (IMF) (2022).
Managing Non-Performing Loans in Emerging
Economies
. — Washington, D.C.
9.
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS 9).
Moliyaviy aktivlar va qarzlar baholash
me’yorlari
, 2021-yil tahriri.
