6
ALGORITMLAR VA MA’LUMOTLAR TUZILMALARI
O‘ktamov Madadjon O‘ktam o‘g‘li
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Matematika va ta’limda axborot texnologiyasi kafedrasi o‘qituvchisi
Qodirova Yayra Lutfullo qizi
Matematika va informatika ta’lim yo‘nalishi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14997795
Annotatsiya
. Algoritmlar va ma'lumotlar tuzilmalarini tahlil qilish" mavzusi kompyuter
fanlari va dasturlashda asosiy tushunchalar va metodlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu tezisda
algoritmlar va ma'lumotlar tuzilmalarining samarali ishlashini ta'minlash uchun zarur bo‘lgan
asosiy prinsiplar, turli algoritmik usullar va ularning amaliy qo‘llanilishi ko‘rib chiqiladi.
Aннотация.
Тема «Анализ алгоритмов и структур данных» включает в себя
основные понятия и методы информатики и программирования. В данной дипломной
работе рассматриваются основные принципы, различные алгоритмические методы и
их практическое применение, необходимые для обеспечения эффективной работы
алгоритмов и структур данных.
Annotation.
The topic "Analysis of algorithms and data structures" includes basic
concepts and methods in computer science and programming. In this thesis, the main
principles, various algorithmic methods and their practical application, which are necessary
to ensure the efficient operation of algorithms and data structures, are considered.
Kalit so‘zlar.
Algoritm samaradorligi, vaqt murakkabligi, bo‘sh joy murakkabligi,
ma'lumotlar tuzilmalari, chiziqli tuzilmalar, qatorlar, ro‘yxatlar, staklar va navbatlar,
daraxtlar, ikkilik qidiruv daraxtlari, qidiruv va saralash, hash tuzilmasi, graf algoritmlari,
dijkstra algoritmi, dinamik dasturlash, greedy algoritmlar, rekursiya, divide-and-conquer
usuli.
Ключевые
слова.
Эффективность
алгоритма,
временная
сложность,
пространственная сложность, структуры данных, линейные структуры, массивы,
списки, стеки и очереди, деревья, деревья двоичного поиска, поиск и сортировка, хеш-
структура,
графовые
алгоритмы,
алгоритм
Дейкстры,
динамическое
программирование, жадные алгоритмы, рекурсия, метод «разделяй и властвуй».
Keywords
. Algorithm efficiency, time complexity, space complexity, data structures,
linear structures, arrays, lists, stacks and queues, trees, binary search trees, searching and
sorting, hash structure, graph algorithms, dijkstra's algorithm, dynamic programming, greedy
algorithms, recursion, divide-and-conquer method.
Algoritmlar va ma'lumotlar tuzilmalari dasturlash va kompyuter fanlarining asosiy
komponentlari bo‘lib, ular ma’lumotlarni samarali tarzda boshqarish, saqlash va ularga ishlov
berishni ta’minlaydi. Algoritmlar ma'lum bir muammoni yechish uchun izchil qadamlar
to‘plamini ifodalaydi. Ular har xil dasturiy vositalar va amaliyotlar yordamida muammolarni
hal qilishni optimallashtiradi. Algoritmlar samaradorligini tahlil qilish va ularni tanlash
muhim, chunki ular dastur tezligi va samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.Ma'lumotlar
tuzilmalari esa ma'lumotlarni boshqarishning samarali usullarini yaratish uchun ishlatiladi.
Ular yordamida ma'lumotlar tizimli tartibga solinib, dasturlash jarayonida yanada optimal
yechimlarni topishga imkon beradi. Masalan, massivlar, ro‘yxatlar, staklar, navbatlar,
daraxtlar, grafalar kabi tuzilmalar turli dasturiy ilovalarda ishlatiladi.Bu ikki tushunchani
7
chuqur tushunish va to‘g‘ri qo‘llay olish dasturchilar uchun katta ahamiyatga ega, chunki ular
nafaqat dasturlarni samarali yozish, balki katta hajmdagi ma'lumotlar bilan ishlashda ham
qo‘llaniladi. Shu sababli, algoritmlar va ma'lumotlar tuzilmalari fanini o‘rganish
dasturlashning asosiy tamoyillarini tushunish uchun zarurdir. Algoritmlar va ma'lumotlar
tuzilmalari dasturlashning tayanch tushunchalari bo‘lib, ular kompyuter fanlari va
texnologiya sohasida juda muhim rol o‘ynaydi.
Algoritm — bu ma'lum bir muammoni yechish yoki ma'lumotlarni qayta ishlash
jarayonida bajarilishi kerak bo‘lgan qadamlar ketma-ketligidir. Algoritmlar ko‘p turli xil
muammolarni hal qilish uchun ishlatiladi va ularning samaradorligi dastur ish faoliyatiga
katta ta’sir ko‘rsatadi. Algoritmlar quyidagi jihatlarga ko‘ra tahlil qilinadi. Vaqt murakkabligi
(Time Complexity): Algoritm ishlash uchun qancha vaqt talab etishini o‘lchash uchun
ishlatiladi. Vaqt murakkabligini o‘lchashda "O-notation" qo‘llaniladi. Masalan, kabi belgilar
algoritmning o‘sish tezligini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkichlar algoritmning kiritish ma'lumotlari
hajmi o‘zgarganida qanday ta’sirlanishini ko‘rsatadi. Xotira murakkabligi (Space Complexity):
Algoritmning qancha xotira talab qilishini aniqlash muhimdir. Bu, ayniqsa, katta hajmdagi
ma'lumotlar bilan ishlashda muhim ahamiyatga ega.Algoritmlar ko‘plab muammolarni
yechishda qo‘llaniladi. Masalan:
Qidiruv algoritmlari - ma'lumotlar to‘plamidan kerakli elementni topish uchun
ishlatiladi (masalan, ikkilik qidiruv - binary search).
Saralash algoritmlari - ma'lumotlarni tartiblash (masalan, bubble sort, quicksort, merge
sort).
Graf algoritmlari - grafik strukturalarni tahlil qilish va ularning ustida operatsiyalarni
bajarish (masalan, Dijkstra algoritmi, Breadth-First Search - BFS, Depth-First Search - DFS).
Ma'lumotlar tuzilmalari — bu ma'lumotlarni samarali saqlash va ularga ishlov berish
uchun ishlatiladigan uslublar. Ular dasturlash jarayonida tez va optimal ishlov berish
imkonini beradi. Eng keng tarqalgan ma'lumotlar tuzilmalari quyidagilardan iborat:
Massivlar (Arrays) - bir xil turdagi ma'lumotlarni tartibli tarzda saqlash uchun
ishlatiladi. Massivlar ma'lumotlarga tez kirishni ta'minlaydi, lekin element qo‘shish yoki
o‘chirishda cheklovlarga ega.
Ro‘yxatlar (Linked Lists) - bir-biriga bog‘langan elementlar to‘plamidan iborat bo‘lib,
ma'lumotlar tuzilmasini dinamik ravishda kengaytirish yoki qisqartirish imkonini beradi.
Staklar (Stacks) - LIFO (Last In, First Out) prinsipiga asoslangan bo‘lib, so‘nggi qo‘shilgan
element birinchi bo‘lib olinadi.
Navbatlar (Queues) - FIFO (First In, First Out) prinsipiga asoslanadi, ya'ni birinchi
qo‘shilgan element birinchi bo‘lib olinadi. Navbatlar kiritish-chiqarish operatsiyalari uchun
keng qo‘llaniladi.
Daraxtlar (Trees) - Ierarxik struktura bo‘lib, uning eng ko‘p tarqalgan turi binar daraxt
hisoblanadi. Daraxtlar ma'lumotlarni tez izlash va saqlashda keng qo‘llaniladi.
Grafalar (Graphs) - grafalar tugunlardan va ularni bog‘lovchi qirralardan tashkil topgan
murakkab tuzilma bo‘lib, ular tarmoq, yo‘llar va munosabatlar bilan bog‘liq muammolarni
ifodalash uchun ishlatiladi. Algoritmlar va ma'lumotlar tuzilmalari dasturchilarga yuqori
samaradorlikka ega bo‘lgan dasturlarni yaratishda yordam beradi. Masalan, katta hajmdagi
ma'lumotlarni samarali boshqarish uchun samarali ma'lumotlar tuzilmalari tanlanishi kerak.
8
To‘g‘ri tanlangan algoritmlar esa vazifalarni tez va minimal resurslar bilan bajarishga yordam
beradi.
Shu bilan birga, ma'lumotlar tuzilmalari va algoritmlar bir-biri bilan chambarchas
bog‘liq. Masalan, samarali qidiruv algoritmini qo‘llash uchun ma'lumotlarni to‘g‘ri tuzilma
orqali saqlash kerak bo‘ladi. Algoritmlar va ma'lumotlar tuzilmalari dasturchilarga kodni
optimallashtirish va katta hajmdagi ma'lumotlar bilan ishlashda yaxshi yechimlar topishga
imkon beradi.
Algoritmlar va ma'lumotlar tuzilmalari dasturlashning asosiy tushunchalari bo‘lib, ular
samarali dastur yaratishda muhim ahamiyatga ega. Algoritmlar ma'lum bir muammoni
yechish yoki ma'lumotlarni qayta ishlash jarayonida bajariladigan qadamlar ketma-ketligi
bo‘lib, vaqt va xotira murakkabligi orqali tahlil qilinadi. Ma'lumotlar tuzilmalari esa
ma'lumotlarni samarali saqlash va ularga ishlov berish usullarini belgilaydi. Keng tarqalgan
tuzilmalarga massivlar, ro‘yxatlar, staklar, navbatlar, daraxtlar va grafalar kiradi. Algoritmlar
va ma'lumotlar tuzilmalari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ular optimal dastur yaratishga yordam beradi.
Bu tushunchalarni chuqur o‘rganish va tushunish texnologiya sohasidagi muhim masalalarni
hal qilishda juda zarurdir.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Musurmanova, Yayra, and Jasmina Toshpo‘lotova. "Iqtisodiyotni raqamlashtirish
sharoitida iqtisodiy jarayonlar va moliyaviy munosabatlarning transformatsiyasi." (2024): 38-
41.
2.
Uktamov, M. "Modeling the professional training development of future teachers
through computer training." Science and innovation 2.B9 (2023): 139-141.
3.
Октамов, Мададжон, Жасмина Тошполотова, and Яйра Мусурманова. "Aniq fanlarni
o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo ‘llagan holda dars jarayonlarini tashkil
etish." Новый Узбекистан: наука, образование и инновации 1.1 (2024): 432-434.
4.
Madadjon, O‘Ktamov. "PEDAGOGIKA OLIY TA’LIM MUASSASALARI TALABALARINING
INFORMATIKADAN
AXBOROT-TEXNOLOGIK
KOMPETENTLIGINI
RIVOJLANTIRISH
METODIKASI." Academic research in educational sciences 4.CSPU Conference 1 (2023): 275-
281.
5.
O’G’Li, Madadjon O’Ktam. "Kuzatuv quduqlarida yer osti suvlarini gidrorejim
parametrlarini masofaviy nazorat qilishning avtomatlashgan tizimlari." Science and Education
2.12 (2021): 202-211.
6.
Usmon o‘g‘li, Musirmanov Shohboz. "IJTIMOIY TARMOQLAR ORQALI TURISTIK
JOYLARNI REKLAMA QILISH VA MIJOZLAR BILAN SAMARALI ALOQA O ‘RNATISH." Scientific
Journal of Actuarial Finance and Accounting 4.10 (2024): 369-374.
7.
Xabibullayevich, Abdullayev Safibullo, et al. "TECHNOLOGY OF ORGANIZATION OF
ENVIRONMENT FOR THE DEVELOPMENT OF ERGONOMIC CULTURE." Harvard Educational
and Scientific Review 1.1 (2021).
8.
Beknazarova, Saida, et al. "METHOD OF FILTERING DIGITAL IMAGES BY PULSE
CHARACTERISTIC IN THE SPECTRAL REGION." Актуальные вопросы развития
инновационно-информационных технологий на транспорте 2021 (2021): 66-69.
9.
Musirmanov, Shohboz. "TURIZM SOHASIDA KADRLAR TAYYORLASHDA AMALIYOT VA
9
NAZARIYANING PEDAGOGIK UYG ‘UNLIGI." Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб
муаммолари/Актуальные проблемы социально-гуманитарных наук/Actual Problems of
Humanities and Social Sciences. 4.11.
