120
MOHIR TARJIMONGA XOS XUSUSIYATLAR: ZAMONAVIY TARJIMONLIKDA
MUVAFFAQIYAT OMILLARI
Aldanova Guljahon
Muallif:O’zbekiston Davlat Jahon Tillari Universiteti,
tarjimonlik fakulteti talabasi
Xilola Bakirova
Ilmiy rahbar: O’zbekiston Davlat Jahon Tillari Universiteti,
katta o’qituvchi ms.khilola@bk.ru
https://doi.org/10.5281/zenodo.15293966
Annotation:
This article analyzes the basic competencies necessary for success in the
field of modern translation. The study examines the influence of linguistic, cultural,
technological, and personal competencies on translation quality. The importance of the
formation of these competencies in the process of training translators in higher educational
institutions of Uzbekistan is also highlighted.
Keywords:
Translation, competence, linguistic competence, cultural competence,
technological skills, translation quality, translation education.
Аннотация:
В данной статье анализируются основные компетенции,
необходимые для успешной работы в сфере современного перевода. В исследовании
рассматривается влияние лингвистических, культурных, технологических и
личностных компетенций на качество перевода. Также подчеркивается важность
формирования этих компетенций в процессе подготовки переводчиков в высших
учебных заведениях Узбекистана.
Ключевые слова:
перевод, компетенция, лингвистическая компетенция,
культурная
компетентность,
технологические
навыки,
качество
перевода,
переводческое образование.
Annotatsiya:
Ushbu maqolada zamonaviy tarjimonlik sohasida muvaffaqiyatga erishish
uchun zarur bo‘lgan asosiy kompetensiyalar tahlil qilinadi. Tadqiqotda lingvistik, madaniy,
texnologik va shaxsiy kompetensiyalarning tarjima sifatiga ta’siri o‘rganiladi. Shuningdek,
O‘zbekiston oliy ta’lim muassasalarida tarjimonlarni tayyorlash jarayonida ushbu
kompetensiyalarni shakllantirishning ahamiyati yoritiladi.
Kalit so’zlar:
Tarjimonlik, kompetensiya, lingvistik kompetensiya, madaniy
kompetensiya, texnologik ko‘nikmalar, tarjima sifati, tarjima ta’limi.
Globallashuv jarayonlari va axborot texnologiyalarining keskin rivojlanishi zamonaviy
tarjimonlik sohasini tubdan o‘zgartirmoqda. Endilikda tarjimon faqat ikki tilni mukammal
biladigan mutaxassis emas, balki madaniyatlararo muloqotni ta’minlaydigan vositachi,
texnologiyalardan samarali foydalana oladigan, muayyan sohalarga oid bilimlarga ega, yuqori
darajadagi tahliliy fikrlash va muloqot ko‘nikmalariga ega shaxs sifatida qaralmoqda. Bu esa
tarjimonlikda muvaffaqiyatga erishish uchun ko‘p qirrali kompetensiyalarning shakllanishini
talab etadi. Xususan, lingvistik, madaniy, texnologik va shaxsiy kompetensiyalar zamonaviy
tarjimonning kasbiy salohiyatini belgilovchi muhim omillar sifatida e’tirof etiladi. Mazkur
maqolada aynan shu kompetensiyalarning mazmuni, ular tarjima sifatiga qanday ta’sir
ko‘rsatishi hamda O‘zbekiston oliy ta’lim tizimida ushbu kompetensiyalarni shakllantirishning
dolzarbligi ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilinadi.
121
Bugungi kunda tarjimonlik sohasi tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan, doimiy yangilanib
boruvchi va turli yo‘nalishlarni o‘z ichiga oluvchi murakkab kasblardan biriga aylangan.
Shunday ekan, zamonaviy tarjimon qanday kompetensiyalarga ega bo‘lishi kerak?
Avvalo, lingvistik kompetensiya — ya’ni til bilimidir. Har ikki tilni mukammal bilish,
grammatik me’yorlarga amal qilish, uslubiy aniqlikni saqlash va murakkab iboralarning
mazmunini to‘g‘ri yetkazish tarjimonlikning eng asosiy talabi sanaladi. Bu kompetensiya
orqali tarjimon matnning mazmunini to‘liq tushunadi va uni o‘zbek tilining adabiy
me’yorlariga muvofiq holda qayta yaratadi. Biroq bu yetarli emas. Madaniy kompetensiya
ham tarjimaning sifatida muhim rol o‘ynaydi. Tarjimonlar faqat so‘zlarni emas, balki ularning
ortidagi tarixiy, diniy, mentalitetga oid konnotatsiyalarni ham tushunib, ularni mos
kontekstda bayon etishi kerak. Masalan, ingliz tilidagi “Thanksgiving” yoki “Black Friday” kabi
iboralarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qilish ko‘pincha noto‘g‘ri talqinlarga olib keladi. Tarjimon
bu kabi holatlarda mos ekvivalentlar yoki tushuntirish yo‘llarini topishi kerak bo‘ladi.
Skarpaning fikriga ko'ra, tarjima kompetensiyasi yuqori sifatli tarjimani yaratish uchun
zarur bo'lgan bilim, malaka va strategiyalarni o'z ichiga oladi. Masalan, M. Presas tarjima
kompetensiyasini quyidagicha belgilaydi:
matnlarni tavsiflash va tahlil qilish, shuningdek, kommunikativ vaziyatni baholash
uchun toifalar haqida deklarativ bilim hisoblanadi, bu toifalar tarjima muammolarining ichki
tasvirini yaratishga imkon beradi;
manba matnni tushunish va tarjimani yaratish uchun zarur bo'lgan jarayonlar haqida
amaliy bilim hisoblanadi va bu jarayonlar asosan avtomatik bo'ladi;
o'z strategiyalarini baholash va natijalar kutganlarga mos kelmasa, ularni o'zgartirish
qobiliyati yuzaga keladi.
Zamonaviy dunyoda tarjimon texnologiyasiz ishlay olmaydi. Texnologik kompetensiya
— bu CAT (Computer-Assisted Translation) vositalari, tarjima xotiralari, onlayn lug‘atlar,
sun’iy intellekt asosidagi yordamchi dasturlar bilan ishlash ko‘nikmalarini anglatadi. Ko‘pgina
kompaniyalar aynan shu texnologik savodxonlikka ega tarjimonlarga ustunlik berishmoqda.
2023-yilgi xalqaro so‘rovlar natijalariga ko‘ra, professional tarjimonlarning katta qismi ushbu
vositalardan doimiy asosda foydalanadi. Jumladan, ProZ.com platformasi tadqiqotida ishtirok
etgan tarjimonlarning 93% dan ortig‘i hech bo‘lmaganda bitta CAT vositasidan foydalanishini
bildirgan. Bu esa texnologik kompetensiyaning zamonaviy tarjimonlik kasbida muhim o‘rin
tutishini tasdiqlaydi.
1
Shuningdek, Yevropa Tarjimonlar Magistratura Tarmog‘i (EMT)
tomonidan 2023-yilda o‘tkazilgan so‘rov natijalariga ko‘ra, tarjimonlik magistratura
dasturlarida CAT vositalari va boshqa tarjima texnologiyalarini o‘rgatish bo‘yicha muhim
natijalar qayd etilgan. Bu esa tarjimonlik sohasida texnologik kompetensiyalarni
rivojlantirishga bo‘lgan e’tibor ortib borayotganini ko‘rsatadi.
2
Yana bir muhim jihat — shaxsiy kompetensiyalar. Har qanday tarjimon mustaqil ishlash,
bosim ostida qaror qabul qilish, mijoz bilan samarali muloqot qilish, aniqlik va mas’uliyatni
o‘z zimmasiga olish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi lozim. Bu nafaqat tarjimaning sifati, balki
unga bo‘lgan ishonchni ham ta’minlaydi.
1
2
122
O‘zbekiston oliy ta’lim muassasalarida tarjimonlarni tayyorlash bo‘yicha ko‘plab ishlar
amalga oshirilmoqda. Jumladan, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti, Toshkent davlat
o‘zbek tili va adabiyoti universiteti kabi nufuzli oliy o‘quv yurtlarida tarjimonlik bo‘yicha
alohida yo‘nalishlar tashkil etilgan. Ammo hali-hanuz ayrim kompetensiyalar, ayniqsa
texnologik va madaniy yondashuvlar bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar yetarli emas. Shu bois bu
borada yanada chuqurroq o‘quv dasturlarini joriy etish, amaliyotga yo‘naltirilgan
metodikalarni kengaytirish dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Zamonaviy tarjimon uchun zarur bo’lgan asosiy kompetensiyalar
Kompetensiya turi
Tavsifi
Tarjimonlikdagi ahamiyati
Lingvistik
kompetensiya
Manba va maqsad tillarini
mukammal bilish, grammatik
va stilistik xatolardan xoli
tarjima qilish
Tarjimon matnni to’gri va
aniq yetkazish imkonini
beradi
Madaniy
kompetensiya
Ikkala til va jamiyatga oid
madaniy kontekstarni anglash
Madaniy xatoliklarning oldini
olish, mos kontekstda tarjima
qilish
Texnologik
kompetensiya
CAT vositalari, tarjima
xotiralari va onlayn
resurslardan foydalanish
Ish tezligini oshiradi, sifat va
bir xilda tarjima qilishga
yordam beradi
Shaxsiy
kompetensiyalar
Mustaqil fikrlash, muloqot,
muammoni hal qilish,
mas’uliyatlilik
Professional yondashuv,
mijozlar bilan to’g’ri ishlashga
xizmat qiladi
Strategik
kompetensiya
Tarjimaning maqsadiga
erishish uchun samarali
strategiyalarni ishlab chiqish
va qo’llash
Tarjimaning sifatini oshiradi,
samarali va maqsadga
muvofiq natijalarga
erishishga yordam beradi
Zamonaviy tarjimonlar uchun zarur bo‘lgan kompetensiyalarni shakllantirish va
rivojlantirish uchun universitetlarda ta'lim va malaka oshirish jarayonida maxsus kurslar,
seminarlar, va amaliy mashg‘ulotlar tashkil etilishi kerak. Tarjimonlik ta'limining yuqori sifatli
bo‘lishi uchun lingvistik, madaniy va texnologik kompetensiyalarni birgalikda rivojlantirish
zarur. Shuningdek, tarjimonlikda muvaffaqiyatga erishish uchun o‘z bilim va ko‘nikmalarini
doimiy ravishda yangilab borish, yangi texnologiyalarni o‘rganish, va sohada yangi metodlarni
qo‘llash muhim ahamiyatga ega.
O‘zbekiston oliy ta’lim muassasalarida tarjimonlarni tayyorlash jarayonida yuqorida
sanab o‘tilgan kompetensiyalarni shakllantirish muhim vazifa hisoblanadi. Biroq, bu
yo‘nalishda hali ham ayrim muammolar mavjud:
1. Amaliyotga yo‘naltirilmagan ta’lim
Aksariyat universitetlarda nazariy darslar ustunlik qiladi, amaliy tarjima mashg‘ulotlari
esa cheklangan. Bu esa talabalar tarjima jarayonining real sharoitlariga tayyor bo‘lib
chiqmasligiga olib keladi.
2. Texnologik savodxonlikning yetishmasligi
123
Tarjimonlik faoliyatida keng qo‘llanilayotgan CAT vositalari, korpus lingvistikasi,
avtomatik tarjima dasturlari kabi texnologiyalarni o‘rgatish hali to‘laqonli yo‘lga qo‘yilmagan.
Bu esa bitiruvchilarning raqobatbardoshligini pasaytiradi.
3. Madaniyatlararo kompetensiyaning ikkinchi darajaga tushirilishi
Darslarda til o‘rgatishga ko‘proq urg‘u beriladi, biroq madaniyatlararo tafakkur,
pragmatik tafovutlar va kommunikativ kontekst yetarlicha yoritilmaydi.
4. Tarjimonlik etikasi va shaxsiy kompetensiyalarga e’tibor pastligi
Tarjimonlikda halollik, neytrallik, axborot maxfiyligi kabi etik me’yorlar muhim bo‘lsa-
da, bu yo‘nalishda alohida mashg‘ulotlar yoki modul darslar mavjud emas.
Shunday bo’lishiga qaramasdan bunga bir qator chora-tadbirlar qo’llasaq maqsadga
muvofiq bo’ladi: ta’lim dasturlariga amaliy tarjima loyihalarni kiritish, CAT vositalarini
o‘rgatish, kasbiy etikani o‘rgatishga doir kurslarni kiritish, xalqaro standartlarga mos
kompetensiya modellari asosida o‘quv rejalari va dasturlarni yangilash, tarjimonlik bo‘yicha
mutaxassis ustozlarni tayyorlash va ularning malakasini oshirish, talabalarni xorijiy tillarda
yetarli darajada erkin fikr yurita oladigan va turli madaniy kontekstlarda ishlay oladigan
mutaxassis sifatida shakllantirish lozim.
Umuman olganda zamonaviy tarjimonlik sohasi nafaqat til bilimini, balki madaniy,
texnologik va shaxsiy kompetensiyalarni o‘z ichiga olgan murakkab kasbga aylangan.
Tarjimonning muvaffaqiyatli faoliyati uchun lingvistik bilimlar yetarli emas, balki u
madaniyatlararo muloqotni yo‘lga qo‘ya olish, zamonaviy texnologiyalardan foydalana bilish,
strategik fikrlash va kasbiy etikaga amal qilish kabi ko‘nikmalarga ham ega bo‘lishi lozim.
O‘zbekiston oliy ta’lim muassasalarida tarjimonlarni tayyorlashda bu kompetensiyalarni
shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Ammo amaliy mashg‘ulotlar, texnologik savodxonlik va
madaniy kompetensiyalarning yetarli darajada o‘rgatilmasligi hali muammo bo‘lib qolmoqda.
Shu bois, tarjima ta’limiga xalqaro talablar asosida integrallashgan yondashuvni joriy etish,
zamonaviy vositalardan foydalanish va amaliyotga yo‘naltirilgan metodlarni kengaytirish
zamonaviy tarjimonlarni yetishtirishda asosiy omillardan biri hisoblanadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
European Master's in Translation (EMT). (2022). EMT Competence Framework 2022.
European Commission.
2.
ProZ.com. (2023). Translator Technology Survey Results.
3.
Gile, D. (2009). Basic Concepts and Models for Interpreter and Translator Training.
Amsterdam: John Benjamins Publishing.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–327-son qarori. (2022). Chet tillarni
o‘rganishni ommalashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. Lex.uz
5.
Qodirova, Z. (2020). Zamonaviy tarjima nazariyasi: asosiy yondashuvlar va muammolar.
Filologiya masalalari, №3, 45–52.
6.
Shermatova B. Tarjima kompetensiyasi murakkab ko’p qirrali jihat sifatida. Jahon ilmiy-
metodik jurnal, №33 148-149
