59
AKSIYADORLIK JAMIYATLARIDAGI DAVLAT ULUSHINI
XUSUSIYLASHTIRISH MASALALARI
Umrzoqov Shohobiddinjon Botir o’g’li
O`zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi 2-kurs tinglovchisi
shakhobiddin.umirzakov.24@mail.ru
https://doi.org/10.5281/zenodo.15386144
Davlat ulushining mohiyati va rolini qisqacha quyidagicha tushuntirish mumkin
.
Iqtisodiy nazorat
.
Davlat ulushi kompaniyaning iqtisodiy faoliyatini tartibga solish va nazorat
qilish imkoniyatini beradi. Bu davlatga bozorni boshqarish, korporativ raqobatni nazorat
qilish va milliy iqtisodiyotning muhim tarmoqlarini himoya qilish imkonini yaratadi. Milliy
xavfsizlik. Ba'zi hollarda, davlat ulushi kompaniyalarda milliy xavfsizlikka ta'sir etadigan
qarorlarni qabul qilishda ishtirok etishi mumkin. Masalan, energetika yoki harbiy sanoatdagi
kompaniyalarda davlat ulushi xavfsizlik va strategik manfaatlar uchun zarur bo'lishi mumkin.
Investitsion qo'llab-quvvatlash. Davlat ulushi jamiyatga investitsiyalarni jalb qilishda
ishonchni oshiradi. Investorlar davlatning ulushi bor kompaniyalarni, ko'pincha barqaror va
xavfsizroq deb hisoblashadi, chunki davlat moliyaviy barqarorlikni ta'minlashga yordam
beradi. Ijtimoiy va ekologik mas'uliyat. Davlat aksiyador sifatida jamiyatning ijtimoiy va
ekologik mas'uliyatlarini ko'proq hisobga olishi mumkin. Masalan, atrof-muhitni muhofaza
qilish yoki ishchilarni himoya qilish kabi masalalar davlatning aksiyador sifatidagi ishtiroki
orqali ta'minlanishi mumkin.
Shu bilan birga, davlat ulushi ba'zi holatlarda monopoliyaga olib kelishi yoki bozorni
noto'g'ri boshqarishga sabab bo'lishi mumkin, shuning uchun davlat ulushining miqdori va
ta'siri muayyan ehtiyotkorlik bilan nazorat qilinishi zarur.
Aksiyadorlik jamiyatlaridagi davlat ulushini xususiylashtirish — bu davlatning
aksiyalarini xususiy shaxslarga yoki xususiy kompaniyalarga sotish orqali davlat mulkini
xususiy mulkka aylantirish jarayonidir. Xususiylashtirish, asosan, iqtisodiy samaradorlikni
oshirish, raqobatni kuchaytirish va davlatning iqtisodiyotdagi rolini kamaytirish maqsadida
amalga oshiriladi.
Xususiylashtirishning asosiy maqsadlari. Iqtisodiy samaradorlikni oshirish: davlat
kompaniyalari ko'pincha davlat byudjetiga yuk bo'lishi yoki samaradorlikda kamchiliklarga
ega bo'lishi mumkin. Xususiylashtirish orqali bu kompaniyalar samaradorligini oshirish,
boshqaruvni yaxshilash va rentabellikni oshirish maqsad qilinadi. Xususiy sektorda
boshqaruv tizimi ko'pincha tez va samarali bo'lishi mumkin. Byudjetni to'ldirish: davlat
xususiylashtirish orqali o'zining aksiyalarini sotib, katta miqdorda mablag'lar olishni maqsad
qilishi mumkin. Bu mablag'lar davlat byudjetini to'ldirish va boshqa muhim ijtimoiy yoki
infratuzilma loyihalariga sarflanishi mumkin. Bozor raqobatini kuchaytirish: xususiylashtirish
orqali davlat kompaniyalarini bozorga chiqarish, yangi raqobatni kiritish va bozorni
diversifikatsiya qilish imkonini beradi. Bu bozorni ko'proq samarali va raqobatbardosh
qilishga yordam beradi. Davlatning iqtisodiyotdagi rolini kamaytirish: Ko'plab davlatlar
iqtisodiyotda davlat rolini kamaytirishga intiladi. Xususiylashtirish jarayoni davlatning
bozorga bevosita aralashuvini kamaytirishga yordam beradi va davlatning iqtisodiy
faoliyatdagi ishtirokini cheklaydi. Privatizatsiya va xususiy sektorning rivojlanishi:
60
Xususiylashtirish orqali yangi xususiy sektor kompaniyalari rivojlanishi, yangi investitsiyalar
jalb qilinishi va ish o'rinlari yaratilishi mumkin.
Xususiylashtirish
jarayonining
asosiy
bosqichlari.
Tahlil
va
baholash:
Xususiylashtirishdan oldin, davlat kompaniyasining iqtisodiy holati, moliyaviy ko'rsatkichlari,
bozor pozitsiyasi va boshqa omillar tahlil qilinadi. Bu kompaniyaning xususiylashtirilishi
mumkinligini va uning qiymatini aniqlashda yordam beradi. Xususiylashtirish shaklini
tanlash: Xususiylashtirish bir necha shaklda amalga oshirilishi mumkin. Xususiylashtirish
jarayonining ijobiy ta'sirlari ya`ni samaradorlikni oshirishbu degani davlat mulkidagi
kompaniyalar ko'pincha samaradorlik va boshqaruv muammolariga duch keladi.
Xususiylashtirish orqali bu kompaniyalar samarali boshqaruv tizimiga ega bo'lishi,
investitsiyalarni jalb qilish va rentabellikni oshirish mumkin. Byudjetga mablag‘lar ya`ni
xususiylashtirish jarayoni orqali olingan mablag‘lar davlat byudjetini to‘ldirishga yordam
beradi, bu esa davlatning boshqa iqtisodiy loyihalarni amalga oshirish uchun zarur
resurslarga ega bo‘lishini ta'minlaydi. Bozorni erkinlashtirish: Xususiylashtirish raqobatni
kuchaytiradi, bozorni diversifikatsiya qiladi va iqtisodiyotning erkinlashuviga yordam beradi.
Xususiylashtirishning salbiy ta'sirlari ya`ni ijtimoiy oqibatlar: Xususiylashtirish natijasida
ayrim korxonalarda ish o'rinlari qisqarishi, ishchilarning huquqlari buzilishi yoki
yomonlashuvi mumkin. Ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda qiyinchiliklar yuzaga kelishi
mumkin. Monopoliyalarning paydo bo'lishi: Ba'zi holatlarda xususiylashtirish jarayonida
monopoliyalar yuzaga kelishi mumkin. Agar kompaniya bozorga yangi raqobatni kiritishda
yetarlicha o'rin berilmasa, bu narxlarning oshishiga va iste'molchilar uchun noqulay
sharoitlarga olib kelishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatlaridagi davlat ulushi, iqtisodiyotda
davlatning roli va o'zaro munosabatlarini ko'rsatadigan muhim jihatlardan biridir.
Davlat ulushining aksiyadorlik jamiyatlarida mavjudligi bir nechta asosiy sabablar va
foydalarga ega bo'lishi mumkin. Iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash
:
Davlat ulushi bo'lgan
aksiyadorlik jamiyatlari davlat tomonidan moliyaviy qo'llab-quvvatlash va nazoratni olish
imkonini beradi, bu esa kompaniyaning barqarorligini ta'minlashga yordam beradi.
Davlatning ulushi, xususan, iqtisodiy inqiroz yoki notinch davrlarda, bozorlarni tartibga solish
va muvozanatni saqlashda yordam beradi. Strategik sektorlarda nazorat
:
Davlat muhim
sektorlar, masalan, energetika, telekommunikatsiya yoki transport sohalarida aksiyador
bo'lishi orqali strategik tarmoqlarda o'z manfaatlarini himoya qilishi mumkin. Bu orqali
davlat milliy xavfsizlik, infratuzilma va iqtisodiy rivojlanish kabi masalalarda yanada
ta'sirchan bo'ladi. Biroq, davlat ulushi mavjudligi ba'zi holatlarda raqobatni kamaytirish yoki
korruptsiyani kuchaytirish xavfini ham tug'dirishi mumkin, chunki davlat o'z manfaatlarini
ilgari surishga ko'proq e'tibor qaratishi mumkin. Shuning uchun, davlat ulushining
aksiyadorlik jamiyatlarida mavjudligi ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
"Xususiylashtirish to'g'risida"gi Qonun (1994 yil)
2.
"Davlat mulkini boshqarish va xususiylashtirish" to'g'risidagi Prezident farmonlari
3.
"Aksiyadorlik jamiyatlaridagi davlat ulushini xususiylashtirish bo'yicha tartibga solish"
to'g'risidagi Vazirlar Mahkamasining qarorlari
61
4.
"Xususiylashtirish va privatizatsiya jarayonlari: O'zbekistondagi tajriba" — O'zbekiston
Respublikasi Prezidenti huzuridagi Xalqaro iqtisodiy tadqiqotlar institutining ilmiy ishlar
to'plami.
5.
"Aksiyadorlik jamiyatlarida davlat ulushi va uning xususiylashtirilishi" — O'zbekiston
Milliy Universiteti nashrida chiqadigan ilmiy maqolalar to'plamida joylashgan maqola.
6.
"Privatization: Successes and Failures" by Gérard Roland
7.
"The Political Economy of Privatization" by Robert W. McGee
8.
"The Role of Privatization in Economic Development" -
International Journal of Economic
Policy Studies
