16
MINTAQA ASALARICHILIGIDA KLASTERLASHDAN FOYDALANIB IQTISODIY
GEOGRAFIK VA BIOLOGIK SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING MOHIYATI
VA ILMIY ASOSLARI
Muxitdinov Xudayar Suyunovich
Qarshi muhandislik - iqtisodiyot instituti professori, i.f.d
https://doi.org/10.5281/zenodo.13220952
Annotatsiya:
Ushbu maqola mintaqa asalarichiligida klasterlash metodini qo'llash
orqali iqtisodiy, geografik va biologik samaradorlikni oshirishning mohiyati va ilmiy asoslarini
o'rganishga bag'ishlangan. Klasterlash texnologiyasi asalarichilikda qo'llanilganda,
asalarichilik faoliyatining samaradorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash, ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirish va asalarichilikni barqaror rivojlantirish imkoniyatlarini
yaratadi. Ushbu maqolada klasterlashning asosiy afzalliklari, ilmiy jihatlari, iqtisodiy
samaradorlikka ta'siri va geografik hamda biologik omillar bilan aloqadorligi tahlil qilinadi.
Shu bilan birga, ushbu metodni amalga oshirishning mintaqaviy xususiyatlari va
qiyinchiliklari haqida ham muhim ma'lumotlar keltiriladi.
Kalit so'zlar:
Asalarichilik, klasterlash, iqtisodiy samaradorlik, geografik samaradorlik,
biologik samaradorlik, barqaror rivojlanish, mintaqaviy xususiyatlar, ilmiy asoslar.
Kirish.
Asalarichilik sanoati qishloq xo'jaligining muhim tarmoqlaridan biri bo'lib, u
oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish va ekologik muhitni barqarorlashtirishda muhim rol
o'ynaydi. Asalarichilik mahsulotlari nafaqat oziq-ovqat sanoatida, balki farmatsevtika,
kosmetika va boshqa ko'plab sohalarda ham keng qo'llaniladi. So'nggi yillarda asalarichilikda
samaradorlikni oshirish va barqaror rivojlanishni ta'minlash uchun yangi texnologiyalar va
boshqaruv usullari izlanmoqda. Klasterlash metodologiyasi ana shunday usullardan biri
bo'lib, u ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish, resurslardan samarali foydalanish va
raqobatbardoshlikni oshirishga qaratilgan.
Klasterlashning Asosiy Afzalliklari.
Klasterlash orqali asalarichilik korxonalari
o'rtasida kooperatsiya va kooperatsion aloqalarni mustahkamlash mumkin. Bu esa ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirish, mahsulot sifatini yaxshilash va bozorda
raqobatbardoshlikni oshirishga yordam beradi.
Klasterlash mintaqaviy xususiyatlarni hisobga olib, ishlab chiqarishni geografik jihatdan
optimallashtirish imkonini beradi. Bu esa asalarichilik uchun eng qulay bo'lgan hududlarda
faoliyat yuritish va tabiiy resurslardan samarali foydalanish imkoniyatini yaratadi.
20 yildan 20 yilgacha bo'lgan davrda eksportning qisqarishi va importning o'sishi
tabiiy asalning ichki iste'moli va ehtimol reeksport uchun o'sishini aks ettiradi, bu esa
mahalliy ehtiyojni qondirish uchun mahalliy ta'minotning etarli emasligini aks ettiradi.
Bu shuni anglatadiki, umumiy tovar ayirboshlash va ichki talabning oshishi bilan tabiiy
asal ishlab chiqarish mamlakatning oziq-ovqat savdo balansini yaxshilashga yordam beradi.
Biroq, ishlab chiqarish va chegara darajasida qiyosiy ustunlik va raqobatbardoshlikni tahlil
qilish juda kam. Mintaqamizda asalarichilik mahsulotlari va qo'shimcha mahsulotlarning
asosiy eksportchisi bo'lmasada, bu potentsial sanoat mamlakatning umumiy eksport
daromadiga sezilarli hissa qo'shishi va shu bilan mamlakatning oziq-ovqat savdosi
taqchilligini yaxshilashi mumkin.
17
Mahalliy ishlab chiqarish tabiiy asalga bo'lgan ichki talabni qondira olmaganligi sababli,
ushbu tadqiqotning maqsadi Mintaqamiz asalarichilik sanoatining hozirgi ishlab chiqarish
muammolari, marketing muammolari va savdo ko'rsatkichlarini o'rganishdir.
Mintaqamizda asalarilar uchun biologik xilma-xillikning mavjudligi asal mahsulotlari
etishtirishda qul keladi. Mintaqamiz ekotizimida asalarilarbir qancha turlari mavjud
shuningdek, ularning tabiiy dushmanlari juda ko'p va yaxshi rivojlanadi.
Barqaror rivojlanish kontekstida chul zonalari, o'rmonlar, tog’li zonalar, bog’lar iqlim
o'zgarishi davrida uglerod sekvestratsiyasi yoki global uglerod yutilishida muhim rol
o'ynaydi. Shu munosabat bilan, biz asalarilarning turlarining genetik biologik xilma-xilligini
saqlashda muhim ahamiyatga ega deb hisoblashimiz mumkin.
Mintaqamiz neft va gaz texnogenezi sharoitida ekologik muvozanatning sezilarli
darajada buzilishi sodir bo'lib, bu tuproqning, tuproqning ifloslanishiga, tuproq qoplamining
unumdorligining pasayishiga, o'simlik va chorvachilik mahsulotlarining og'ir metallar tuzlari
bilan ifloslanishiga olib keladi. Ekotoksikantlar ekotizimlarning ko‘p faktorli ifloslanishi
natijasida tuproqda to‘planib, oziq zanjiri orqali tuproqdan o‘simliklar orqali, asalarilar tanasi
zanjirning oxirgi bo‘g‘ini – asalga uzatiladi. Deyarli barcha ifloslantiruvchi moddalarning
o'xshash migratsiyasi asalarichilik mahsulotlari sifatiga salbiy ta'sir qiladi.
Neft va gaz texnogenezi - inson faoliyati ta'sirida, xususan, geologik qidiruv, quduqlarni
burg'ulash, neft va gaz qazib olish, shuningdek, neft va gaz sanoatidagi boshqa texnologik
jarayonlar natijasida neft va gazning hosil bo'lish jarayoni. Bu jarayon yangi neft va gaz
konlarining paydo bo'lishiga, mavjud konlardagi sharoitlarning o'zgarishiga, shuningdek,
tuproq, suv va havoning ifloslanishi kabi turli xil ekologik muammolarga olib kelishi mumkin.
Asal asalarilar tanasiga kirib, ekotoksikantlar zaharli metabolitlarni hosil qilishi va
kasalliklarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin
Hozirgi vaqtda asalarichilik sanoatida jiddiy muammo - asalarilar koloniyalarining
mikotik kasalliklari: askosferoz, melanoz, kandidoz, aspergilloz. Bu kasalliklar asalarichilikda
asalari oilalarining zaiflashishiga, asalarilarning asal yig‘ish va changlatish qobiliyatining
pasayishiga, asalari oilalarining nobud bo‘lishiga olib keladi
Shu boisdan mintaqamizda hududida APImonitoring usuli yordamida ifloslantiruvchi
moddalar mavjudligi uchun asal resurslarini ishlab chiqishni o'rganish muhim ahamiyatga
ega. Shuni ta'kidlash kerakki, har bir mintaqaning ekotizimlari texnogen yukning o'ziga xos
darajasi va ekologik xavf bilan tavsiflanadi.
Shu munosabat bilan asalarilarning mikozlarga chidamliligini himoya qilish va oshirish
va ularning oldini olish uchun ekologik jihatdan noqulay hududlarda asalari oilalarini
rivojlantirish yo‘llarini tadqiq etish va ishlab chiqish asosiy muammoga aylanib bormoqda.
Asal asalarilarning oziq-ovqat zanjiri bo'g'inlarida ifloslantiruvchi moddalarning
to'planish qonuniyatlari, asalarilar tanasining, asalarichilik mahsulotlarining ifloslantiruvchi
moddalar bilan ifloslanishining fanda mikotik etiologiyali kasalliklarning namoyon bo'lish
xususiyatiga ta'siri haqida ma'lumotlarning etishmasligi. Yuqori texnogen yuk asalarilar
tanasining holati, ularning yashash muhiti va atrof-muhitning texnogen o'zgarishlariga
moslashish dinamikasida ularning tashkil etilishining o'zgaruvchanligi, ularning sezgirlik
darajasi bo'yicha keng qamrovli tadqiqotlar o'tkazish zarurligini belgilaydi.
18
Klasterlash biologik xilma-xillikni saqlash va oshirishga xizmat qiladi. Asalarilarni
parvarish qilish va boqish uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratish orqali mahsulot sifatini
oshirish va biologik resurslardan samarali foydalanish mumkin.
Ilmiy Asoslar. Klasterlashning ilmiy asoslari, asalarichilikda samaradorlikni oshirish va
barqaror rivojlanishni ta'minlash uchun ilmiy yondashuv va tadqiqotlarni o'z ichiga oladi.
Klasterlash metodologiyasi orqali amalga oshiriladigan tadqiqotlar, asalarichilikda
innovatsion texnologiyalarni qo'llash, ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish va
mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgan.
Klasterlash metodini qo'llashda har bir mintaqaning o'ziga xos xususiyatlari va
qiyinchiliklarini hisobga olish muhimdir. Asalarichilikda muvaffaqiyatga erishish uchun
mintaqaning tabiiy sharoitlari, iqlimiy xususiyatlari, biologik resurslari va iqtisodiy
infratuzilmasini hisobga olish kerak. Shu bilan birga, klasterlash metodini amalga oshirishda
mintaqaviy kooperatsiya va hamkorlikni kuchaytirish, ilmiy tadqiqot va innovatsiyalarni
qo'llab-quvvatlash muhim ahamiyatga ega.
Xulosa.
Mintaqa asalarichiligida klasterlash metodidan foydalanish orqali iqtisodiy,
geografik va biologik samaradorlikni oshirish mumkin. Bu metod asalarichilikda ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash, ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirish va barqaror rivojlanishni ta'minlashga yordam beradi. Klasterlashning asosiy
afzalliklari va ilmiy asoslari, mintaqaviy xususiyatlar va qiyinchiliklarni hisobga olgan holda,
asalarichilik sanoatining samaradorligini oshirish uchun muhim yo'l-yo'riqdir.
Klasterlashni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun mintaqaviy kooperatsiya, ilmiy
tadqiqotlar va innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash, biologik resurslardan samarali foydalanish
va iqtisodiy infratuzilmani yaxshilash zarur. Bu esa asalarichilikning barqaror rivojlanishini
ta'minlash va mintaqaning iqtisodiy o'sishiga hissa qo'shishga yordam beradi.
References:
1.
UNEP, 2021, Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable Development and
http://www.unep.org/greenekonomy
2.
Qodirov, Farrux, and Xudayar Muhitdinov. "Features that increase efficiency in the
provision of medical services and factors affecting them."
Ta'lim va rivojlanish tahlili onlayn
ilmiy jurnali
2.7 (2022): 192-199.
3.
Muxitdinov, Madina Bozorova Xudayar, and Farrux Qodirov. "THE ROLE AND
IMPORTANCE OF TELEMEDICINE IN THE PROVISION OF MEDICAL SERVICES TO THE
POPULATION."
International Conference on Information Science and Communications
Technologies ICISCT
. Vol. 4. 2022.
4.
Мухитдинов, Худаяр Суюнович. "Анализ и прогноз потребительских расходов и
уровня доходов населения при неустойчивости цен." (1994).
5.
Suyunovich, Mukhitdinov Khudoyar. "Normahmatov Khayriddin Mingliyevich providing
health care services to the population of the region."
journal The American Journal of
Management and Economics Innovations (ISSN-2693-0811) for
3.02 (2021).
6.
Mukhitdinov Kh.S. Econometric Modeling Of Public Service Networks. Psychology and
Education (2020) 57(8): 625-632 ISSN: 00333077
7.
Suyinovich, Muxitdinov Xudoyor, Rakhimov Anvar Norimovich, and Muxitdinov
19
Shoxjaxon Xudoyorvich. "The forecast for the development of the public services sector." Solid
State Technology 63.6 (2020): 18671-18681.
8.
Mukhitdinov, Shoxijahon Khudoyarogli. "An imitation model of quality utility services to
the population." South Asian Journal of Marketing & Management Research 10.12 (2020): 44-
50.
9.
Юлдошев Дониёр Абдурахмонович Ш.Х.Муқхитдинов. “МИНТАҚА ТУРИЗМИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ОПТИМАЛ ТАРТИБГА СОЛИШ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ”,
ACADEMIC
RESEARCH
IN
MODERN
SCIENCE,
2023/2,
https://doi.org/10.5281/zenodo.7623681
10.
Sh.X. Muxitdinov, “Рақамли иқтисодиёт шароити коммунал хизматлар соҳасини
ривожлантиришга таъсир қилувчи омиллар таъсирини баҳолаш”, ХОРАЗМ МАЪМУН
АКАДЕМИЯСИ АХБОРОТНОМАСИ, 2022/10, 2022/10-2
11.
Ш.Х. Мухитдинов, “Қишлоқда коммунал хизмат кўрсатиш сифатини АКТдан
фойдаланиб ошириш”, 2021/8/7
12.
Muxitdinov Shoxijaxon Hudoyorovich,” ECONOMETRIC MODEL OF IMPROVING THE
QUALITY OF PUBLIC UTILITIES”, Journal of Management Value & Ethics, Том 128, Номер
ISSN-2249-9512, Journal of Management Value & Ethics Gwalior Management Academy
(GMA) Publications.
13.
Qodirov, Farrux. "GPON TEXNOLOGIYASI-OPTIK KIRISH TARMOG'I."
АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ мавзусидаги
Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР ТЎПЛАМИ
(2018).
14.
Qodirov, F. "Ijtimoiy va xizmat ko ‘rsatish sohasini rivojlantirishda sog ‘liqni saqlash
xizmatlarini ekonometrik modellashtirishning ahamiyati."
O ‘zR FA VI Romanovskiy nomidagi
Matematika instituti
(2022).
15.
Qodirov, F. "Qashqadaryo hududi aholisiga xizmat ko ‘rsatish tarmoqlari va ularga ta’sir
etuvchi omillar."
O ‘zbekiston Qishloq Va Suv xo ‘jaligi” Jurnali
(2022).
16.
QODIROV, F. "Axoliga xizmat ko ‘rsatish soxasining modellashtirishni tizimli imitatsiya
qilish."
IЈTISODIY ILMIY-AMALIY OYLIK NAShR
(2022).
17.
Qodirov, F. "Hududlarda tibbiy xizmatlarni dasturiy paketlar yordamida elektron tibbiy
bazasini yaratish."
O’zbekiston Respublikasi Oliy Va o’rta Maxsus ta’lim Vazirligi Namangan
Muhandislik-Qurilish Instituti
(2022).
18.
Qodirov,
F.
"Hududlarda
tibbiy
xizmat
ko
‘rsatishni
ekonometrik
modellashtirish."
Xorazm ma’mun akademiyasi axborotnomasi
(2022).
19.
Qodirov, F. "Qashqadaryo viloyati aholisiga tibbiy xizmat ko ‘rsatish tarmoqlarini
rivojlantirishning istiqbollari."
O ‘ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XO ‘JALIGI» âà «AGRO
ILM
(2022).
20.
Qodirov, F. "Qishloq aholisiga sog ‘liqni saqlash xizmatlari ko ‘rsatish tarmoqlari
rivojlanish mexanizmining statistik tahlili."
Andijon Mashinasozlik Instituti
(2022).
21.
Qodirov, Farrux. "Aholiga tibbiy xizmat ko ‘rsatishdan olingan daromad va xarajatlarni
imitatsion modeli."
Moliya bozorini rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlari, zamonaviy
tendensiyalari va istiqbollari" mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallar
to’plami
11.5 (2022).
20
22.
Qodirov, Farrux. "O’ZGARUVCHILARI AJRALGAN VA AJRALADIGAN DIFFERENSIAL
TENGLAMALAR."
Journal of Advanced Research and Stability
(2022).
23.
Kодиров, Фаррух. "ZAMONAVIY KOMPYUTER O'YINLARI VA ULARNING
SINFLANISHI."
Scienceweb academic papers collection
(2019).
24.
Qodirov, Farrux. "YER ОSTI SUVLАRINING FIZIK ХОSSАLАRI, KIMYOVIY TАRKIBI,
HАRАKАTI VА GRUNTLАRNING SUV O’TKАZUVCHАNLIGI, FILTRАTSIYA QОNUNI."
Analytical
Journal of Education and Development
(2022).
25.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "Stoks Formulasi. Sirt Integrallari Tadbiqlari/Ijtimoiy
fanlarda innovasiya onlayn ilmiy jurnali." (2022): 15.
26.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "O’zgaruvchilari ajralgan va ajraladigan differensial
tenglamalar/Barqarorlik va yetakchi tadqiqotlar onlayn ilmiy jurnali." (2022): 20.
27.
Qodirov, Farrux. "Development of scientific and technological system of management of
industrial enterprises. Scienceweb academic papers collection." (2023): 1.
28.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "IMPORTANCE OF KASH-HEALTH WEB PORTAL IN THE
DEVELOPMENT OF MEDICAL SERVICES IN THE REGIONS."
Conferencea
(2022): 80-83.
29.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "CREATION OF ELECTRONIC MEDICAL BASE WITH THE
HELP
OF
SOFTWARE
PACKAGES
FOR
MEDICAL
SERVICES
IN
THE
REGIONS."
Conferencea
(2022): 128-130.
30.
Qodirov, F. E. "Methodological aspects and importance of development of medical
services through econometric modeling and forecasting options."
