13
GLOBАLLАSHUV DАVRIDА MАHАLLАNING TАLIM-TАRBIYА JАRАYONIDАGI
АHАMIYАTINI SАQLАB QOLISHNING DOLZАRBLIGI
G‘oyibov Maqsudjon Homidjon o‘g‘li
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI Pedagogika va psixologiya yo‘nalishi mutaxasissligi
MM4-PP23 guruh magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15179397
Annotatsiya:
Ushbu tezisda globallashuv jarayonining mahalla institutiga va uning
ta’lim-tarbiya sohasidagi o‘rniga ta’siri tahlil qilingan. Muallif mahallaning tarixiy-madaniy
ahamiyatini, yosh avlodni tarbiyalashdagi o‘ziga xos vazifalarini yoritadi hamda zamonaviy
tahdidlar – xususan, ijtimoiy tarmoqlar va ommaviy madaniyatning yoshlar ongiga salbiy
ta’siri sharoitida mahalla va maktab o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish zaruratini asoslab
beradi. Tezisda mahalla institutining dolzarb roli, uni saqlab qolish va rivojlantirishning
ahamiyati haqida fikr yuritiladi. Tadqiqot natijalari mahalla va ta’lim tizimi o‘rtasidagi uzviy
aloqani mustahkamlash bo‘yicha amaliy tavsiyalarni o‘z ichiga oladi.
Kalit soʼzlar:
globallashuv, mahalla, ta’lim-tarbiya, milliy qadriyatlar, yoshlar tarbiyasi,
ijtimoiy institut, maktab-mahalla hamkorligi, ma’naviy tarbiya, ommaviy madaniyat, ijtimoiy
nazorat.
Kirish.
XXI asr — globallashuv asri sifatida dunyo tarixida o‘z o‘rnini egallamoqda.
Bugungi tezkor axborot oqimi, texnologik yutuqlar, madaniyatlararo muloqotlar
insoniyatning kundalik turmush tarzini tubdan o‘zgartirib yubormoqda. Bu jarayon, albatta,
ijobiy jihatlari bilan bir qatorda, milliy qadriyatlar, urf-odatlar, tarixiy merosning saqlanib
qolishiga ham jiddiy tahdid solmoqda. Ayniqsa, yoshlar ongiga tashqi ta’sirlar kuchaygan
hozirgi davrda ularni to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirish, ma’naviy-axloqiy tarbiya berish masalasi har
qachongidan ham dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Shu nuqtai nazardan, o‘zbek jamiyatining qadimiy va mustahkam ijtimoiy tuzilmasi
bo‘lgan mahalla institutining bugungi ta’lim-tarbiya jarayonidagi o‘rni va ahamiyatini qayta
baholash, uni zamon talablariga moslashtirish zarurati yuzaga chiqmoqda. Zero, mahalla –
xalqimiz ma’naviyatining beshigi, yosh avlodni vatanparvar, halol, ijtimoiy mas’uliyatli inson
etib voyaga yetkazishda asosiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Ushbu tezisda globallashuv sharoitida mahalla institutining yoshlar tarbiyasidagi roli,
ta’lim muassasalari bilan hamkorlikdagi faoliyati hamda bu institutni zamonaviy sharoitlarda
saqlab qolishning dolzarb jihatlari tahlil qilinadi.
Globallashuv jarayoni insoniyat taraqqiyotining yangi bosqichi bo‘lib, u ijtimoiy, siyosiy,
iqtisodiy va madaniy sohalarga keng ta’sir o‘tkazmoqda. Tezkor axborot almashinuvi,
madaniyatlararo ta’sir, zamonaviy texnologiyalarning kirib kelishi inson hayot tarzini, fikrlash
doirasini tubdan o‘zgartirmoqda. Shu bilan birga, bu o‘zgarishlar milliy madaniyat va
qadriyatlar tizimiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, yosh avlod tarbiyasi va ta’lim-
tarbiyaning ijtimoiy negizlari, xususan, mahalla institutining o‘rni va ahamiyati masalasi
bugungi kunda dolzarb mavzulardan biriga aylangan.
Mahalla — bu nafaqat tarixiy shakllangan ijtimoiy tuzilma, balki xalqimizning ma’naviy-
axloqiy me’yorlarini saqlovchi, avlodlar o‘rtasidagi uzviylikni ta’minlovchi, yoshlarni to‘g‘ri
yo‘lga yo‘naltiruvchi muhim muassasadir. Globallashuv sharoitida aynan shu institutning
imkoniyatlaridan oqilona foydalanish, uni zamonaviy ta’lim-tarbiya tizimi bilan
uyg‘unlashtirish zarurati ortib bormoqda.
14
Mahalla institutining tarixiy-madaniy asoslari
O‘zbekiston tarixida mahalla har doim jamoatchilik hayotining tayanch nuqtalaridan biri
bo‘lib kelgan. U oilalar o‘rtasidagi ijtimoiy birdamlikni, insonlar o‘rtasidagi mehr-oqibatni,
o‘zaro yordam tamoyillarini mustahkamlovchi institut sifatida shakllangan. Mahallada yoshi
ulug‘ insonlar hurmat qilinadi, yoshlar esa ulardan hayot saboqlarini oladi. Bu ijtimoiy muhit
bolalarning shaxs sifatida shakllanishida katta ahamiyatga ega.
Tarixiy jihatdan olib qaraganda, mahalla o‘z ichida axloqiy me’yorlar, odob-axloq
qoidalari, ma’naviy qadriyatlar tizimini shakllantirgan va saqlab kelgan. Aynan shu jihatlari
bilan u mustaqil O‘zbekistonning fuqarolik jamiyatini qurishdagi muhim omil bo‘lib xizmat
qilmoqda.
Globallashuv va yoshlar ongiga tashqi ta’sirlar
Globallashuv bilan birga kirib kelayotgan madaniy diversifikatsiya va g‘arbona hayot
tarzi yoshlar ongida muayyan tafovutlar, ijtimoiy me’yorlardan chekinish holatlarini yuzaga
keltirmoqda. Ommaviy madaniyat, ijtimoiy tarmoqlarda targ‘ib etilayotgan yengil hayot tarzi,
“zamonaviylik” niqobi ostida berilayotgan axborotlar milliy g‘oyaga zid bo‘lgan fikr va
qarashlarni shakllantirishi mumkin.
Shunday sharoitda mahalla institutining yoshlar tarbiyasidagi ishtirokini kuchaytirish,
ularni milliy qadriyatlar asosida tarbiyalashga yo‘naltirilgan mexanizmlarni ishlab chiqish
zarur. Mahalla, ota-onalar, maktab va boshqa ijtimoiy institutlar hamkorligida kompleks
yondashuv bu borada eng maqbul yechimlardan biri sifatida qaralmoqda.
Mahalla institutining ta’lim-tarbiya jarayonidagi ahamiyati ayniqsa yosh avlodni
ma’naviy barkamol qilib tarbiyalashda yaqqol namoyon bo‘ladi. Maktabda berilayotgan
nazariy bilimlar hayotda qo‘llanishi, shaxsiy mas’uliyat hissi, jamiyatga foydali fuqaro bo‘lib
yetishish aynan mahalla muhiti orqali shakllanadi.
Shu bois, mahalla va maktab o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlash dolzarb masalaga
aylanmoqda. Bu hamkorlik quyidagilar orqali amalga oshirilmoqda:
1-rasm: Mahalla va ta’lim-tarbiya jarayonining uzviy aloqasi
Manba: Muallif ishlanmasi.
- ota-onalar va mahalla faollari ishtirokida targ‘ibot-tashviqot
ishlari;
- yoshlar bilan ma’naviy-ma’rifiy suhbatlar, profilaktik
tadbirlar;
- sport va madaniy tadbirlar orqali ijtimoiy faollikni
oshirish;
- ijtimoiy nazoratning kuchaytirilgan shakllarini joriy etish.
15
Mahalla faollari, nuroniylar, ustozlar va jamoatchilik vakillari yoshlar hayotiga bevosita
ta’sir ko‘rsata oladigan kuchli ijtimoiy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.
Mahalla institutini zamon talablariga moslashtirish zarurati
Zamonaviy sharoitda mahalla institutining ta’lim-tarbiya tizimidagi rolini faqat
an’anaviy shaklda emas, balki innovatsion yondashuvlar asosida qayta ko‘rib chiqish
muhimdir. Masalan:
- raqamli texnologiyalar asosida mahalla faoliyatini boshqarish;
- ta’lim muassasalari bilan yagona platforma asosida ma’lumot almashinuvi;
- psixologik va pedagogik xizmatlarning mahallalarga integratsiyasi;
- mahalla mutasaddilarining kasbiy malakasini oshirish dasturlari.
Shu orqali mahalla institutini zamonaviy ijtimoiy tizim sifatida rivojlantirish va uning
yoshlar tarbiyasidagi o‘rnini mustahkamlash mumkin.
Globallashuv zamonasi insoniyat taraqqiyotining ajralmas qismi sifatida har bir xalqdan
o‘z tarixiy ildizlariga, milliy qadriyatlariga sodiqlikni talab qilmoqda. O‘zbekiston sharoitida
bu talabni qondiruvchi eng samarali ijtimoiy institutlardan biri — bu mahalladir. Mahalla
institutining ta’lim-tarbiya jarayonidagi o‘rnini kuchaytirish, uni zamon talablari asosida
takomillashtirish, yoshlarni har tomonlama yetuk, vatanparvar, milliy ruhda tarbiyalashda
eng muhim vositadir.
Bugungi dolzarb vazifa — mahalla institutini globallashuvga qarshi emas, balki uning
ijobiy jihatlarini o‘zlashtirgan holda milliy manfaatlarga xizmat qiladigan kuchli ijtimoiy
poydevorga aylantirishdir.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, globallashuv jarayoni zamonaviy jamiyatga yangi imkoniyatlar
bilan birga, muayyan ijtimoiy-madaniy muammolarni ham olib kirmoqda. Ayniqsa, yoshlar
ongiga turli tashqi ta’sirlar kuchaygan bir davrda, ularni milliy qadriyatlar, an’anaviy tarbiya
asosida voyaga yetkazish masalasi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Shu nuqtai nazardan,
mahalla instituti – yoshlarni barkamol shaxs etib tarbiyalashda kuchli ijtimoiy vosita sifatida
qayta baholanmoqda.
Mahalla nafaqat tarixiy-madaniy institut, balki jamoaning ichki birdamligini, ijtimoiy
nazoratni ta’minlovchi, ma’naviy muhitni shakllantiruvchi ijtimoiy tuzilma sifatida zamonaviy
ta’lim-tarbiya tizimi bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi zarur. Mahalla va maktab o‘rtasidagi
hamkorlikni kuchaytirish, innovatsion yondashuvlarni tatbiq etish, mahalla faoliyatini
raqamlashtirish orqali uning imkoniyatlarini kengaytirish bugungi kunning muhim
vazifalaridandir.
Globallashuv davrida mahalla institutining ta’lim-tarbiya jarayonidagi ahamiyatini
saqlab qolish va mustahkamlash — jamiyatning barqaror va ma’naviy jihatdan sog‘lom
rivojlanishiga xizmat qiluvchi muhim omildir.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Sadullayev, U. S. (2023). The Essence of State Policy on Youth in New Uzbekistan.
American Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education, 01(09), 554–559.
2.
Urinboyev, R. (2017). Establishing an "Uzbek Mahalla" via Smartphones and Social
Media: Everyday Transnational Lives of Uzbek Labor Migrants in Russia. In M. Laruelle (Ed.),
16
Constructing the Uzbek State: Narratives of Post-Soviet Years (pp. 119–148). Lexington Books.
3.
Molchanov, I. N., Molchanova, N. P., Paleev, A. V., & Charaeva, M. V. (2024). Reforming
Higher Professional Education in Russia in Changing Geopolitical Conditions. BIO Web of
Conferences, 120, 01031.
4.
Tareva, E. G. (2023). Russian Language in the Global Educational Context. ResearchGate.
5.
Banerjee, N. (2017). Globalization and US Education Policy. ResearchGate.
6.
Khodjaev, N. (n.d.). Education Management in the New Uzbekistan: Trends and
Challenges in the Context of Globalization. MMIT Proceedings.
7.
Tareva, E. G. (2023). Russian Language in the Global Educational Context. ResearchGate.
8.
Winthrop, R. (2016). US Leadership in Global Education: The Time is Now. Brookings.
9.
Madieva, S. (2021). New Reforms of Improving Education System in Uzbekistan.
European Scholar Journal, 2(5), 250–254.
10.
Dadabaev, T., & Azizov, U. (2024). "The Bones are Ours, the Flesh is Yours": When
Tradition is a Constraint in Academic Mentorship of Contemporary Uzbekistan. Asian
Ethnicity, 1–31.
11.
Kolesnikov, A. (n.d.). How Ideology is Infiltrating Russian Education. Russia.Post.
12.
Mitchell, N. (2023). European Universities Initiative Expands Its Alliances. University
World News.
