56
TIJORAT BANKLARIDA VALYUTA OPERATSIYALARI HISOBI VA AUDITINI
TAKOMILLASHTIRISH
Abdullayev Zayniddin Shavkat oʻgʻli
O`zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi 2-kurs tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15378528
Hozirgi kunda tijorat banklarining moliyaviy faoliyatida valyuta operatsiyalarining
tutgan o‘rni tobora ortib bormoqda. Valyuta bozorining erkinlashuvi, xalqaro hisob-kitoblar
hajmining ko‘payishi, konvertatsiya operatsiyalarining faollashuvi banklar zimmasiga ancha
katta javobgarlik yuklamoqda. Ayniqsa, bu operatsiyalarning to‘g‘ri va shaffof yuritilishi,
xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga (IFRS) muvofiqligi, hisob-kitobning aniqligi va auditi
yuqori sifatli bo‘lishi talab etiladi. Shu sababli valyuta operatsiyalari hisobi va auditini
takomillashtirish bugungi bank tizimi uchun dolzarb masalaga aylangan.
Valyuta operatsiyalarining mohiyati Valyuta operatsiyalari – bu tijorat banklari
tomonidan amalga oshiriladigan, chet el valyutasida ifodalangan barcha moliyaviy bitimlar va
hisob-kitoblar majmuasidir. Bunga valyuta ayirboshlash, eksport-import to‘lovlari, xalqaro
pul o‘tkazmalari, korrespondent hisobvaraqlari orqali amalga oshiriladigan tranzaksiyalar,
konvertatsiya bitimlari, shuningdek derivativlar bilan bog‘liq moliyaviy instrumentlar kiradi.
Ushbu operatsiyalarni noto‘g‘ri hisobga olish bank moliyaviy holatining noto‘g‘ri
ko‘rsatilishiga, soliq hisobotlarida xatolarga va investorlar ishonchining pasayishiga olib
kelishi mumkin.
Mavjud muammolar va ularning tahlili Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, tijorat banklarida
valyuta operatsiyalarini hisobga olish va auditdan o‘tkazishda qator muammolar mavjud. Eng
avvalo, hisob yuritishda yagona yondashuvning yo‘qligi turli banklar o‘rtasida ma’lumotlarni
taqqoslash imkoniyatini pasaytiradi. Ikkinchidan, xalqaro buxgalteriya standartlariga
(xususan, IAS 21) to‘liq amal qilinmasligi, valyuta kurslari farqlari noto‘g‘ri aks ettirilishiga
olib keladi. Uchinchidan, operatsion tizimlarning to‘liq avtomatlashtirilmaganligi, ayrim
banklarda valyuta bitimlari hali ham qo‘lda yoki Excel dasturida yuritilayotgani inson
xatolariga sabab bo‘lmoqda.
Audit jarayonida esa muammolar yanada dolzarb: audit ko‘proq shaklbozlikka
asoslangan bo‘lib, riskga asoslangan yondashuv yetarli emas. Bu esa muhim va xatolik
ehtimoli yuqori bo‘lgan operatsiyalarning nazoratdan chetda qolishiga sabab bo‘ladi.
Shuningdek, auditorlar va buxgalterlarning xalqaro moliyaviy standartlar bo‘yicha bilim
darajasi ba’zi hollarda yetarli emasligi aniqlangan.
Taklif etilayotgan yechimlar Muammolarni bartaraf etish uchun birinchi navbatda
valyuta operatsiyalarining buxgalteriya hisobini xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga
to‘liq moslashtirish zarur. Banklarning ichki siyosatlari IFRS talablari asosida qayta ko‘rib
chiqilishi, ayniqsa IAS 21 standartining amaliyotga joriy qilinishi ta’minlanishi kerak.
Shuningdek, valyuta operatsiyalarini real vaqt rejimida kuzatib boruvchi, avtomatik kurs
farqlarini hisoblovchi, konvertatsiya farqlarini to‘g‘ri aks ettiruvchi zamonaviy
avtomatlashtirilgan axborot tizimlari joriy qilinishi lozim. Bu tizimlar inson xatolarini
kamaytiradi, shaffoflikni ta’minlaydi va audit jarayonini sezilarli darajada osonlashtiradi.
57
Auditga kelsak, riskga asoslangan yondashuv asosida operatsiyalarni saralash, xatarlilik
darajasiga qarab resurslarni taqsimlash va samaradorlik bahosini kiritish orqali nazoratning
sifatini oshirish mumkin. Auditorlar va buxgalterlar uchun xalqaro tajribaga asoslangan
doimiy malaka oshirish kurslari tashkil etilishi, sertifikatlash tizimi yo‘lga qo‘yilishi zarur.
Amaliy ahamiyati Valyuta operatsiyalari hisobini takomillashtirish nafaqat bank ichki
boshqaruvining samaradorligini oshiradi, balki banklarning investorlar oldidagi ochiqligini
ta’minlaydi, xalqaro reytinglarda yuqori baholanishiga xizmat qiladi. Bu esa bevosita
moliyaviy barqarorlik, likvidlik, ishonchlilik va xorijiy kapital oqimini jalb qilishga olib keladi.
Xulosa Tijorat banklarida valyuta operatsiyalarining hisobi va auditini takomillashtirish
– zamonaviy bank tizimi barqarorligi va xalqaro moliyaviy integratsiyadagi ishtirokini
kuchaytirishning asosi hisoblanadi. Hisob tizimini IFRS talablariga moslashtirish,
avtomatlashtirishni keng joriy etish, auditning riskga asoslangan modelini yaratish va
xodimlar malakasini oshirish orqali tizimda aniqlik, shaffoflik va ishonchlilikka erishish
mumkin. Shunday ekan, ushbu yo‘nalishda muntazam islohotlar olib borilishi va xalqaro
tajribalardan faol foydalanish bank sektorining raqobatbardoshligini ta’minlashda muhim
omil bo‘lib xizmat qiladi.
Shu bilan birga, valyuta operatsiyalariga oid hisob yuritish va audit tizimini
takomillashtirishda qonunchilik bazasining izchil rivojlanib borishi ham muhim ahamiyat
kasb etadi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni,
Markaziy bankning me’yoriy-huquqiy hujjatlari va Moliya vazirligining ko‘rsatmalari xalqaro
tajriba bilan uyg‘unlashtirilib borilishi zarur. Bu esa nafaqat moliyaviy hisobdorlikni oshiradi,
balki banklar faoliyatida yagonalik, ochiqlik va taqqoslanadigan axborot bazasini
shakllantiradi.
Bundan tashqari, valyuta operatsiyalarining monitoringini yuritishda mustaqil ichki
audit bo‘linmalari faoliyati kuchaytirilishi lozim. Ular nafaqat aniqlangan xatolarni tuzatishga
xizmat qilishi, balki oldini olishga qaratilgan maslahatlar va samaradorlikni oshirish bo‘yicha
takliflar ishlab chiqishi kerak. Audit jarayonlarida zamonaviy texnologiyalar, masalan, data-
analitika vositalari, sun’iy intellekt asosida ishlovchi dasturlar joriy qilinsa, katta hajmdagi
operatsiyalarni avtomatik tahlil qilish, risklarni tezda aniqlash imkoniyati yaratiladi.
Tashqi auditorlar bilan hamkorlik mexanizmlarini qayta ko‘rib chiqish, ularning bank
tizimi uchun maxsus tayyorlangan standartlar asosida faoliyat yuritishini yo‘lga qo‘yish ham
auditorlik nazoratining sifatini oshirishga xizmat qiladi. Shuningdek, xalqaro moliya
institutlari, xususan, Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) va boshqa yirik
moliyaviy tashkilotlar bilan o‘zaro tajriba almashish mexanizmlarini yo‘lga qo‘yish banklar
uchun amaliy yordam manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, valyuta operatsiyalarini hisobga olish va auditini
takomillashtirish — bu bir yoqlama, faqat texnik jarayon emas, balki keng qamrovli
boshqaruv, moliyaviy strategiya va institutsional rivojlanish bilan bog‘liq masaladir. U nafaqat
banklar, balki milliy iqtisodiyot uchun ham strategik ahamiyatga ega.
Yakunda, ushbu yo‘nalishda qabul qilinadigan har qanday islohot va amaliy
mexanizmlar tizimni yanada barqaror, ishonchli va xalqaro talablarga mos holga keltirishga
xizmat qiladi. Bu esa bank tizimi orqali umumiy iqtisodiyotni yanada jadallik bilan
rivojlantirishga imkon yaratadi.
58
Shu bilan birga, raqamli transformatsiya davrida valyuta operatsiyalari ustidan
nazoratni kuchaytirish va ularni to‘liq shaffof tarzda aks ettirish uchun ilg‘or texnologiyalarni
keng joriy etish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, blokcheyn texnologiyalari,
sun’iy intellekt asosidagi tahlil vositalari va moliyaviy axborot tizimlari orqali valyuta
operatsiyalarini real vaqt rejimida kuzatish, avtomatik aniqlash va xatoliklarning oldini olish
imkoniyati yaratilmoqda. Ushbu texnologik yondashuvlar bank tizimida nafaqat
samaradorlikni, balki nazoratni, ishonchlilikni va xavfsizlikni ham yangi bosqichga olib
chiqadi.
Bundan tashqari, bank tizimining xalqaro moliyaviy maydondagi ishtirokini
mustahkamlash maqsadida mamlakat miqyosida yagona metodologik yondashuvlarni ishlab
chiqish, moliyaviy hisobotlar va audit natijalarini xalqaro moliyaviy institutlar talablariga
moslashtirish zarur. Buning uchun regulatorlar, audit tashkilotlari va tijorat banklari o‘rtasida
faol institutsional hamkorlik va koordinatsiyalashgan harakatlar yo‘lga qo‘yilishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, tijorat banklarida valyuta operatsiyalari hisobi va auditining
takomillashuvi — bu nafaqat buxgalteriya amaliyoti yoki nazorat jarayonining texnik
yaxshilanishi, balki banklarning global moliyaviy tizimdagi ishtirokini ta’minlovchi asosiy
strategik vositadir. Shunday ekan, bu yo‘nalishdagi islohotlar kompleks yondashuvga
asoslanib, ilg‘or tajriba, texnologik yangiliklar va xalqaro standartlar integratsiyasiga
tayanishi lozim.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Qodirov N., Isroilov B. (2021).
Bank ishi asoslari
. Toshkent: Iqtisodiyot nashriyoti.
2.
Rasulov A.X. (2020).
Audit nazariyasi va amaliyoti
. Toshkent: IQTISOD-MOLIYA.
3.
G‘ulomov S.S., O‘ralov Q. (2019).
Bank buxgalteriyasi
. Toshkent: Ilm Ziyo.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki (2023).
Valyuta bozori statistik hisobotlari
.
5.
IFRS Foundation (2023).
International Financial Reporting Standard (IAS 21: The Effects
of Changes in Foreign Exchange Rates)
6.
Brigham E.F., Houston J.F. (2021).
Fundamentals of Financial Management
. 15th ed.
Cengage Learning.
7.
Damodaran A. (2020).
Applied Corporate Finance
. John Wiley & Sons.
8.
Basel Committee on Banking Supervision (2022).
Guidelines for Managing Foreign
Exchange Risk
. Bank for International Settlements.
9.
World Bank (2023).
Uzbekistan Financial Sector Assessment Report
.
10.
Moliya vazirligi (2023).
Bank hisobotlari va audit ko‘rsatkichlari bo‘yicha tahliliy sharh
.
11.
OECD (2022).
Principles of Corporate Governance in the Banking Sector
.
12.
Xolmatov A., Ibragimov B. (2021).
Audit va moliyaviy nazorat asoslari
. Toshkent: Fan va
texnologiya.
