99
OBYEKT MUVOZANATINI ROSTLASHDA DASTURIY VOSITA
ARXITEKTURASINING SINFLARI VA FUNKSIONAL VAZIFALARI
Buriyev Bobur Erkinovich
Alfraganus universiteti Raqamli texnologiyalar kafedrasi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14545596
Annotatsiya.
Ushbu tezisda obyekt muvozanatini rostlashda dasturiy vosita
arxitekturasining sinflari va funksional vazifalari to’g’risida fikr yuritilgan.Unda dasturiy
vosita arxitekturasini ishlab chiqishning asosiy vazifalari, sinflarga ajratilishidagi ahamiyati,
tamoyillari va bir qancha xususiyatlari borasida ma’lumotlar berilgan.
Kalit so’zlar:
interfeys, konveyer, dasturiy vosita, xabar porti, obyekt muvozanti.
Abstract.
This thesis discusses the classes and functional tasks of software architecture
in object balancing. It provides information on the main tasks of software architecture
development, the importance of its division into classes, principles and some of its features.
Key words:
interface, pipeline, software, message port, object balance.
Dasturiy vosita arxitekturasi
–
bu dasturiy vositani o`zaro ish ko`ruvchi ichki
bo`limlarning qandaydir bir to`plami sifatida ifodalashdir
.
Bunday ichki tizimlar sifatida
odatda alohida dasturlar ish ko`radi. Arxitekturani ishlab chiqish dasturiy vositaning
murakkabligi bilan bo`ladigan kurashning birinchi bosqichidir, unda bog’liqmas tashkil
etuvchilarga nisbatan ajratish tamoyili amalga oshiriladi.
Dasturiy vosita arxitekturasini ishlab chiqishning asosiy vazifalari sifatida quyidagilarni
keltirish mumkin:
dasturiy ichki tizimlarni ajratish va ularda dasturiy vositaning tashqi (tashqi bayonda
berilgan) funksiyalarini ifodalash;
ajratilgan dasturiy ichki tizimlar o`rtasida o`zaro ish ko`rish usullarini aniqlash.
Bu bosqichda qabul qilinadigan yechimlar hisobga olinib, keyingi funksional
spetsifikatsiyaning aniqlanishi amalga oshiriladi.
Dasturiy vosita arxitekturasining asosiy sinflari sifatida quyidagi dasturlar asosiy mezon
sanaladi:
yaxlit dastur;
avtonom bajariladigan dasturlar kompleksi;
qatlamli dasturiy tizim;
parallel bajariladigan dasturlar jamoasi.
Yaxlit dastur
dasturiy vosita arxitekturasining ifodali hodisasini ifodalaydi: Dasturiy vosita
tarkibiga faqat bitta dastur kiradi. Bunday arxitektura odatda, dasturiy vosita qandaydir bir
aniq yorqin ifodalangan funksiyani bajarishi kerak bo`lgan va uning amalga oshirilishi juda
murakkab bo`lmagan holda tanlanadi. Avtonom bajariladigan dasturlar kompleksi shunday
dasturlar majmuidan iborat bo`ladiki:
bu dasturlardan ixtiyoriy bittasi foydalanuvchi tomonidan faollashtirilishi (ishga
tushirilishi) mumkin;
faollashtirilgan dasturni bajarishda shu majmuaning boshqa dasturlari, faollashtirilgan
dastur o`z ishini tugatmagunicha, faollashtirilishi mumkin emas;
bu majmuaning hamma dasturlari bitta axborot muhitida qo`llaniladi.
100
Shunday qilib, bu majmuaning dasturlari boshqarishi bo`yicha o`zaro ish ko`rishmaydi,
ular o`rtasida o`zaro ish ko`rish faqat umumiy axborot muhiti orqali amalga oshiriladi.
Qatlamli dasturiy tizim qatlamlar
deb ataluvchi, tartibga solingan dasturlar ichki tizimining
qandaydir bir to`plamidan iborat, bunda:
har bir qatlamda keyin keladigan (ancha yuqori) qatlamlarning xossalari (va mavjud
bo`lishi) haqida hech narsa ma`lum emas;
har bir qatlam boshqarish (komponentga murojaat qilish) bo`yicha bevosita undan oldin
kelgan (ancha past) qatlam bilan, oldindan aniqlangan interfeys orqali, oldin keladigan
hamma qatlamlarning ichki tuzilishi haqida hech narsa bilmasdan, o`zaro ish ko`rishi
mumkin;
Har bir qatlam ma`lum resurslarga ega, qatlam uni boshqa qatlamlardan berkitadi, yoki
ularning ba`zi bir mavhumlarini bevosta keyingi qatlamga (ko`rsatilgan interfeys orqali) taklif
etadi.
Bundan tashqari, dasturiy tizimda har bir qatlam ma`lumotlarning qandaydir
mavhumligini amalga oshirishi mumkin. Qatlamlar o`rtasidagi aloqalar har bir qatlam
murojaat parametrlari qiymatlarini pastdan aralash bo`lgan qatlamga uzatish va bu murojaat
natijasini quyi qatlamdan yuqorisiga uzatish bilan cheklangan. Global ma`lumotlarni bir necha
qatlamlar bilan ishlatish mumkin emas.
Parallel ish ko`ruvchi dasturlar jamoasi
bajarilish bosqichida bo`la turib, bir vaqtda
o`zaro ish ko`rishga qobiliyatli dasturlar majmuasini ifodalaydi.
Bunday dasturlar,
birinchidan, tezkor xotiraga chaqirilganligini, faollashtirilganligini va navbat bilan vaqt
bo`yicha bitta yoki bir nechta markaziy protsessorlarni bo`lishib olishi, ikkinchidan esa,
bazasida sinxronizatsiyasi hosil qilinadigan o`zaro dinamik (bajarilish jarayonida) ish
ko`rishlarni amalga oshirish mumkinligini bildiradi. Odatda bunday jarayonlar o`rtasida
o`zaro ish ko`rishlar bir-biriga qandaydir bir xabarni uzatish yo`li bilan amalga oshiriladi.
Bunday arxitekturaning eng oddiy ko`rinishi konveyerdir. Konveyerni tashkil qilish
imkoniyatlari mavjud, masalan, UNIH operatsion tizimida.
Konveyer
dasturlar ketma-ketligini
ifodalaydi, unda har bir dasturning standart chiqishi, eng oxirgisidan tashqari, shu ketma-
ketlikning navbatdagi dasturining standart kirishi bilan bog’liq bo`ladi
(1-rasm):
1-rasm. Parallel ishlovchi dasturlar konveyeri
Umumiy holda parallel ish ko`ruvchi dasturlar jamoasi tizimga xabar portlari bilan
tashkil qilinishi mumkin. X
abar porti
xabarlarning qandaydir bir navbatiga xizmat qiluvchi
dasturiy ichki tizimni ifodalaydi. U dasturdan saqlash uchun, qandaydir bir xabarni, uni
navbatga qo`yib turib, qabul qilishi va navbatdagi xabarni boshqa dasturga, uning talabiga
ko`ra berishi mumkin. Qandaydir bir dastur tomonidan ma`lum bir portga uzatilgan xabar,
endi bu dasturga tegishli bo`lmay qoladi va uning resurslarini ishlata olmaydi, ammo u,
navbat tarzida boshqa biror dasturga, shu dasturning so`rovi bilan uzatilmagunicha, boshqa
biror dasturga ham tegishli bo`lmaydi. Shunday qilib, xabar beruvchi dastur, bu xabarni qabul
qiluvchi dastur uni qayta ishlashga tayyor bo`lmagunicha (agar qabul qiluvchi port to`lib
qolmagan bo`lsa), kutish holatida bo`lmaydi.
P1
P2
Pn
. . .
101
Xabar portlariga ega dastur tizimiga misol 2-rasmda keltirilgan. U port bu rasmda
keltirilgan parallel harakat qiluvchi dasturlar jamoasi uchun kiritiluvchi xabarlar porti kabi, W
esa, dasturlarning bu jamoasi uchun chiqarilayotgan xabarlar porti kabi qaralishi mumkin.
2-rasm. Xabarlar portlariga ega dasturiy tizimga misol.
Arxitektura funksiyalari.
Ichki tizimlar o`rtasida o`zaro ishlarni ta`minlash uchun bir
qator hollarda qandaydir bir qo`shimcha dasturiy tashkil etuvchilarni (tashqi funksiyalarni
amalga oshirishdan tashqari) yaratish talab qilinmaydi – buning uchun oldindan belgilangan
kelishuvlar va bazaviy dasturiy ta`minotning (operatsion tizim) standart imkoniyatlari yetarli
bo`lishi mumkin. Avtonom bajariladigan dasturlar majmuasida o`zaro ishlashni ta`minlash
uchun umumiy tashqi axborot muhitini va dasturni ishga tushirish uchun operatsion
tizimning imkoniyatlarini bayon etish yetarli hisoblanadi. Qatlamli dasturiy tizimda ajratilgan
dasturiy qatlamlarning spesifikatsiyalari va protseduralarga murojaat etishning odatdagi
apparati yetarli bo`lishi mumkin. Dasturiy konveyerida dasturlar o`rtasida o`zaro ish ko`rishni
shuningdek operatsion tizim (bu UNIX operatsion tizimida bo`lgani kabi) ham ta`minlab
berishi mumkin.
Ammo bir qator hollarda dasturiy ichki tizimlar o`rtasida o`zaro ish ko`rishni ta`minlash
uchun qo`shimcha dasturiy komponentlarni yaratish talab qilinishi mumkin. Avtonom
bajariluvchi dasturlar kompleksining ishini boshqarish uchun ko`pincha maxsus buyruq
interpretatori yaratiladi, u operatsion tizim ishlatadigan bazaviy buyruq interpretatoriga
qaraganda talab qilinayotgan tashqi ahborot muhiti va ishga tushiriladigan dasturni
tayyorlash uchun mazkur predmet sohasida ancha qulaydir.
Qatlamli dasturiy tizimda qatlam protseduralariga murojaatning alohida apparatida bu
protseduralarning parallel bajarilishini ta`minlovchi tizimi yaratilishi mumkinligini aytish
mumkin.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, dasturiy ta’minot arxitekturasi sodda qilib
aytganda, tizimning umumiy tuzilishi va tashkil etilishi bo‘lib, dasturning turli
komponentlarining bir-biri bilan o‘zaro ta’sirini tavsiflaydi. Arxitektura tizimni komponentlar
deb ataladigan turli qismlarga ajratadi va komponentlar, o'z navbatida, interfeyslar orqali bir-
biri bilan o'zaro ta'sir qiladi.
102
References:
1.
Шилов C.H. Реализация инфраструктуры распределенной хеш-таблицы в рамках
кластерной системы DNS / С.Н. Шилов, С.Д. Кургалин, А.А. Крыловецкий // Вестник ВГУ.
Серия: Системный анализ и информационные технологии. - № 2. — Воронеж: изд-во
Воронежского гос. ун-та, 2012.-С. 74-79.
2.
Erkinovich,
B.
B.
(2024).
OBYEKT
MUVOZANATINI
ROSTLASHDA
AVTOMATLASHTIRISH ALGORITMI VA DASTURIY VOSITA YARATISHNING AVTOMATIK
BOSHQARISH FUNKSIYALARI.
Eurasian Journal of Mathematical Theory and Computer
Sciences
,
4
(1), 54-60.
3.
Керниган Б. Язык программирования Си / Б. Керниган, Д. Ритчи // - 2-е изд. - М.:
Вильяме, 2007. - 304 с.
4.
Zaripov, Odiljon, and Shahlo Zaripova. "DINAMIK BOSHQARISH OBYEKTLAR HOLATINI
BAHOLASH MASALALARINING DASTURIY TA’MINOTI."
Innovatsion texnologiyalar
50.02
(2023): 73-77.
5.
Кнут Д. Искусство программирования. Сортировка и поиск / Д. Кнут. -Т. 3. - 2-е изд.
- М.: Вильяме, 2007. - 824 с.
6.
Maxkamovna, M. N. (2023). SANOAT KORXONALARIDA ISHLAB CHIQARISH VA
DISPETCHERLIK
BOSHQARUV
JARAYONLARINI
(SCADA)
AVTOMATLASHTIRISH.
ARXITEKTURA, MUHANDISLIK VA ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALAR
JURNALI
,
2
(2), 1-3.
7.
Erkinovich, B. B. AVTOMATLASHTIRISH TIZIMLARIDA OBYEKT BARQARORLIGINI
NAZORAT QILISH VA MODELLASHTIRISHGA DOIR AYRIM MULOHAZALAR.
