86
AXBORIY MADANIYATNI SHAKILLANTIRISH VA RIVOJLANTIRISH SHART-
SHAROITLARI VA VOSITALARI
Qaxramonova Mushtariy
Matematika va informatika 1-23 guuruh talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14504279
Annotatsiya:
Ushbu ilmiy maqolada axboriy madaniyatni shakillantirish va
rivojlantirishning nazariy va amaliy jihatlari yoritilgan. Maqolada axboriy madaniyatning
ta'rifi, uning shakllanishi uchun zarur shart-sharoitlar va rivojlantirish vositalari tahlil
qilingan. Axboriy madaniyatni shakllantirishda jamiyat, davlat va ta'lim tizimining o‘rni
muhim ekanligi ko‘rsatilgan. Shuningdek, zamonaviy axborot texnologiyalari va ularning
o‘zgaruvchan tendensiyalari, axboriy madaniyatni rivojlantirishda qanday rol o‘ynashini
o‘rganish va ularga mos ravishda yangi yondashuvlarni ishlab chiqish zarurligi ta’kidlangan.
Maqolada axboriy madaniyatni rivojlantirish uchun takliflar va yechimlar ham keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
axboriy madaniyat, axborot texnologiyalari, jamiyat, ta'lim tizimi,
kommunikatsiya vositalari, raqamli ko‘nikmalar, axborotni boshqarish, media savodxonlik,
axborot xavfsizligi.
Axboriy madaniyat — bu axborotni to‘g‘ri qabul qilish, tahlil qilish, yaratish, tarqatish va
undan samarali foydalanish qobiliyatini rivojlantirish jarayonidir. Zamonaviy jamiyatda
axboriy madaniyatni shakllantirish va rivojlantirish talab qilinadigan asosiy masalalardan biri
bo‘lib, bu jarayonning muvaffaqiyati ko‘plab omillarga bog‘liqdir. Bugungi kunda axborot
texnologiyalarining rivojlanishi, internetning keng tarqalishi va mobil qurilmalarning
kundalik hayotda mustahkam o‘rin egallashi axboriy madaniyatni shakllantirishni yanada
dolzarb qilib qo‘ygan. Axboriy madaniyat nafaqat axborotlarni to‘g‘ri olish va ulardan
samarali foydalanishni anglatadi, balki axborot xavfsizligini ta'minlash, soxta ma'lumotlardan
saqlanish, hamda raqamli ko‘nikmalarni rivojlantirishni ham o‘z ichiga oladi.
Shu sababli, axboriy madaniyatni shakllantirish va rivojlantirish jamiyatda, davlatda va
ta'lim tizimida muhim o‘rin tutadi. Bu jarayon nafaqat individual darajada, balki butun
jamiyatning rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatadi. Axboriy madaniyatni shakllantirishning
muvaffaqiyati asosan ta'lim tizimi, kommunikatsiya vositalari va axborot texnologiyalarining
rivojlanishiga bog‘liq. Zamonaviy axborot texnologiyalarini to‘g‘ri va samarali ishlatish esa
axboriy madaniyatni shakllantirishning muhim vositalaridan biridir.
Maqolada axboriy madaniyatni shakllantirish va rivojlantirishning shart-sharoitlari,
vositalari va zaruriy yo‘nalishlari tahlil qilinadi. Axboriy madaniyatning jamiyatdagi o‘rni va
ahamiyati, uni rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar, shuningdek, bu borada
amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan takliflar va yechimlar ko‘rib chiqiladi. Uning shakllanishi va
rivojlanishi jamiyatning barcha qatlamlarida muhim ahamiyatga ega. Axboriy madaniyat
insonning ma'lum bir axborotni samarali va etik jihatdan to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmalarini o‘z
ichiga oladi. Bu madaniyat jamiyatda yangiliklarni to‘g‘ri qabul qilish, axborot manbalarini
tahlil qilish, ma'lumotlarni tarqatishda ehtiyotkorlikni saqlash kabi qobiliyatlarni
shakllantiradi.
Axboriy madaniyatning shakllanishi va rivojlanishi uchun bir qator shart-sharoitlar
mavjud. Bu shart-sharoitlar jamiyatning madaniy, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tizimlariga
bog‘liq bo‘lib, har bir jihatning o‘ziga xos ahamiyati bor. Uning birinchi va eng muhim shart-
87
sharoiti ta'lim tizimi hisoblanadi. Zamonaviy ta'lim tizimi axboriy madaniyatni o‘rgatish va
uni yosh avlodda rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta'lim dasturlarida axborot texnologiyalari,
media savodxonlik, raqamli ko‘nikmalar, internet va uning xavfsizligi bo‘yicha alohida kurslar
va o‘quv modullari kiritilishi zarur. Axboriy madaniyatni rivojlantirishda maktablar, kollejlar
va universitetlarda axborot texnologiyalari va kommunikatsiya sohasidagi mutaxassislarni
tayyorlash muhim o‘rin tutadi. Ikkinchi muhim shart-sharoit – bu axborot texnologiyalarining
rivojlanishi va ularni samarali foydalanishdir. Internetning keng tarqalishi, mobil telefonlar,
kompyuterlar va boshqa raqamli qurilmalar axboriy madaniyatning rivojlanishiga katta hissa
qo‘shmoqda. Axborot texnologiyalarining rivojlanishi axborotlarni tez va oson olish, ularni
tahlil qilish va tarqatish imkonini beradi. Shuningdek, axborot texnologiyalari orqali ta'lim
tizimida onlayn kurslar va resurslar orqali axboriy madaniyatni shakllantirishda samarali
vositalar mavjud. Biroq, bu texnologiyalarni noto‘g‘ri ishlatish ham ma'lum xavf-xatarlarni
keltirib chiqarishi mumkin, shuning uchun axborot xavfsizligi muhim rol o‘ynaydi.
Axboriy madaniyatni shakllantirishda kommunikatsiya vositalarining roli beqiyosdir.
Ommaviy axborot vositalari (OAV), ijtimoiy tarmoqlar, bloglar va veb-saytlar jamiyatda
axborot almashishning asosiy vositalariga aylangan. Ushbu vositalar orqali axborotlarni tez va
keng auditoriyaga yetkazish mumkin. Shuningdek, ommaviy axborot vositalari, televizor,
radio va matbuot orqali jamiyatni axboriy madaniyatga oid ma'lumotlar bilan ta'minlashda
muhim o‘rin tutadi. Ammo, OAVning ishonchliligi va axborotning haqqoniyligi muhimdir.
Soxta xabarlar, manipulyatsiya va noto‘g‘ri axborotlarning tarqalishini oldini olish uchun
jurnalistlarning professionalligi va media savodxonligi darajasi ham ahamiyatli. Bugungi
kunda axborotlarning elektron shaklda tarqalishi bilan birga, internetdagi xavf-xatarlar ham
oshmoqda. Shaxsiy ma'lumotlar, ma'lumotlarning noxush foydalanilishi, tarmoqlardagi
kiberhujumlar va soxta xabarlar xavfini kamaytirish uchun axborot xavfsizligi ko‘nikmalarini
rivojlantirish zarur. Axborot xavfsizligi o‘qitish, maxfiylikni saqlash, internetda xavfsiz
harakat qilish va kiberhujumlarga qarshi kurashish kabi ko‘nikmalarni o‘rgatish axboriy
madaniyatni shakllantirishning muhim qismi hisoblanadi. Jamiyatdagi har bir a'zo axborot
bilan ishlashda yuqori madaniyatga ega bo‘lishi kerak. Buning uchun aholining axboriy
madaniyatga bo‘lgan ehtiyojini shakllantirish va ularga axborotlarni qanday to‘g‘ri va samarali
ishlatishni o‘rgatish zarur. Axboriy madaniyatni rivojlantirish jamiyatda demokratik
qadriyatlarni mustahkamlash, fuqarolik savodxonligini oshirish va raqamli iqtisodiyotning
rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Jamiyatda soxta yangiliklar (fake news) va axborotlarning
noto‘g‘ri taqdim etilishi jiddiy muammo bo‘lib, bu axboriy madaniyatning rivojlanishiga
to‘sqinlik qilishi mumkin. Shu sababli, soxta xabarlar va manipulatsiyalarga qarshi kurashish
uchun axboriy madaniyatni oshirish zarur. Bu, o‘z navbatida, axborotning haqqoniyligini va
ishonchliligini ta'minlashga yordam beradi.
Axborot va kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi
.
Raqamli texnologiyalar,
xususan internet va mobil texnologiyalar, axboriy madaniyatni rivojlantirishda asosiy
vositalardan biri hisoblanadi. Bu texnologiyalar orqali axborotning tez tarqalishini va ularni
tahlil qilishni o‘rganish mumkin. Media vositalarini (televideniye, radio, gazeta va internet)
to‘g‘ri foydalanish axboriy madaniyatning shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi.
Media savodxonligini oshirish, soxta ma'lumotlarga qarshi kurashish axboriy madaniyatni
rivojlantirishning muhim omilidir. Axboriy madaniyatni rivojlantirish uchun internetda
mavjud onlayn ta'lim platformalaridan foydalanish samarali vosita hisoblanadi. Bular orqali
88
aholi o‘z ko‘nikmalarini va bilimlarini oshirishi mumkin. Ijtimoiy tarmoqlar va bloglar axborot
almashishning samarali vositalariga aylangan. Shuningdek, ularni axboriy madaniyatni
rivojlantirishda to‘g‘ri maqsadlar uchun ishlatish mumkin.
Axboriy madaniyatni shakllantirish va rivojlantirish bugungi kunda juda muhimdir,
chunki:
Globalizatsiya: Axborotning tez tarqalishi, global tarmoqka kirish imkoniyati barcha
sohalarda yangiliklarni tezda qabul qilishni ta'minlaydi. Shuning uchun axboriy madaniyatni
yuqori darajaga olib chiqish zarur. Globalizatsiya sharoitida axborot juda tez va keng
miqyosda tarqaladi. Internet, mobil telefonlar va boshqa raqamli vositalar orqali axborotlarni
olish, tahlil qilish va tarqatish imkoniyatlari ancha osonlashgan. Jamiyatda har bir kishi,
ayniqsa yoshlar, yangi axborotlarni tezda qabul qilib, ulardan foydalanishadi. Bu holat ta'lim,
ish, siyosat, sog‘liqni saqlash, madaniyat va boshqa sohalarda yangiliklarni tez va samarali
qabul qilishni ta'minlaydi. Masalan, global yangiliklar, ijtimoiy tarmoqlarda tarqalgan
ma'lumotlar yoki onlayn kurslar orqali har bir inson bir necha soniya ichida dunyoning
istalgan burchagidan yangiliklarni olish imkoniga ega. Axborotning tez tarqalishi jamiyatda
o‘zgarishlarga olib kelmoqda, yangi tendentsiyalar va fikrlar tezda paydo bo‘lib, ular ijtimoiy
munosabatlarga ta'sir qilmoqda. Axboriy madaniyat, globalizatsiya jarayonida, ahamiyatli rol
o‘ynaydi. Tezkor axborot oqimida, axboriy madaniyatni shakllantirish va rivojlantirish
zaruriyati ortadi. Axboriy madaniyat – bu axborotni tanlash, tahlil qilish, to‘g‘ri va ishonchli
manbalardan foydalanish, hamda axborot xavfsizligini ta'minlash qobiliyatidir. Axboriy
madaniyatga ega bo‘lgan shaxs va jamiyatlar global miqyosda yuzaga kelayotgan ma'lumotlar
oqimidan samarali foydalanish, soxta yoki noto‘g‘ri axborotlardan himoyalanish imkoniyatiga
ega bo‘ladi.
Zamonaviy jamiyat talablari: Har bir shaxs axborotlarni tahlil qilish, moslashtirish va
tarqatish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. Bu esa, axboriy madaniyatni rivojlantirishni talab
etadi. Zamonaviy jamiyatning eng muhim xususiyatlaridan biri — axborotning tez tarqalishi
va uning jamiyatda o‘zaro aloqalar, qarorlar qabul qilish va ijtimoiy rivojlanishga ta'sir
ko‘rsatishidagi ahamiyatidir. Bugungi kunda har bir shaxs axborotlarni nafaqat qabul qilishi,
balki ularni tahlil qilish, moslashtirish va tarqatish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. Bu esa
axboriy madaniyatning rivojlanishini talab etadi.
Axboriy madaniyat faqat axborotlarni olish va tarqatish ko‘nikmalaridan iborat emas,
balki uni to‘g‘ri tahlil qilish, tanqidiy fikrlash, ma'lumotlarning ishonchliligini aniqlash, hamda
axborotni maqsadga muvofiq va etik jihatdan to‘g‘ri ishlatish qobiliyatini ham o‘z ichiga oladi.
Bunday ko‘nikmalarni egallash nafaqat shaxsiy rivojlanish, balki butun jamiyatning barqaror
rivojlanishi uchun ham zarurdir. Zamonaviy jamiyatda har bir shaxs axborotni to‘g‘ri tahlil
qilish va tanqidiy fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Tezkor axborot oqimida, noto‘g‘ri
yoki soxta ma'lumotlar tarqalishi mumkin. Shu sababli, axborotni qabul qilishda faqatgina
uning manbai va mazmunini emas, balki u ma'lum bir kontekstda qanday ishlatilishini va
tarqatilishini ham tahlil qilish zarur. Tanqidiy fikrlash ko‘nikmasi yordamida shaxslar
axborotni o‘z nuqtai nazaridan baholay olishadi va uning ishonchliligi yoki manipulyatsiya
qilinishini aniqlay olishadi.
Misol uchun, ijtimoiy tarmoqlarda tez-tez tarqaladigan soxta yangiliklar yoki
manipulyativ axborotlar jamiyatda noto‘g‘ri tushunchalar, nafratni kuchaytirish yoki
fuqarolarni aldashga olib kelishi mumkin. Bunday ma'lumotlarga qarshi kurashish uchun
89
axboriy madaniyatni yuqori darajaga olib chiqish zarur. Har bir shaxs axborotlarni o‘z
ehtiyojiga va maqsadiga moslashtira olish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi kerak. Axborot olishda
shaxslarning turli maqsadlari, ehtiyojlari va kontekstlari bor. Masalan, ta'lim olish uchun
axborotlarni topish va qayta ishlash bir turdagi ko‘nikma bo‘lsa, biznes jarayonlarida
ma'lumotlarni tahlil qilish va qaror qabul qilish boshqa bir turdagi ko‘nikmadir.
Axborotlarni moslashtirish — bu ma'lum bir maqsadga erishish uchun ulardan qanday
foydalanishni bilishdir. Jamiyatda axborotni yaratish va taqdim etish sohasida ham yangiliklar
va yondashuvlar tez o‘zgarib bormoqda. Shaxslar o‘zlariga kerakli ma'lumotni tezda topib, uni
to‘g‘ri va samarali tarzda ishlatish imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak.
Yosh avlodga axboriy madaniyatni o‘rgatish va ularga axborot texnologiyalarini to‘g‘ri
ishlatishni o‘rgatish jamiyatning yanada rivojlanishiga imkon yaratadi. Zamonaviy jamiyatda
yoshlar ta'limi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ayniqsa, axboriy madaniyat va axborot
texnologiyalarini to‘g‘ri ishlatishni o‘rgatish jamiyatning yanada rivojlanishiga xizmat qiladi.
Axboriy texnologiyalar va axboriy madaniyat bugungi kunda har bir sohaning samarali
ishlashi va rivojlanishida asosiy omil bo‘lib qolgan. Shuning uchun yoshlar, o‘zlarini
rivojlantirish va jamiyatga foyda keltirish uchun axborotlarni to‘g‘ri qabul qilish, tahlil qilish,
ulardan samarali foydalanish va ularni tarqatish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi zarur. Axboriy
madaniyat yoshlarni nafaqat axborotni to‘g‘ri olish va ishlatishni o‘rgatish, balki axborotni
tanqidiy tahlil qilish va uning ishonchliligini aniqlash ko‘nikmalarini ham o‘rgatadi.
Zamonaviy texnologiyalar yordamida axborot tez tarqalmoqda, lekin bu axborotlarning har
doim to‘g‘ri va haqqoniy bo‘lishi kafolatlanmagan. Shuning uchun yoshlarni axboriy
madaniyatga o‘rgatish, ularni axborotni tahlil qilish va soxta yoki manipulyativ xabarlarni
aniqlashga tayyorlashni talab qiladi. Zamonaviy axborot texnologiyalari yoshlar uchun ajoyib
imkoniyatlar yaratmoqda, lekin bu texnologiyalarni to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmalarini o‘rganish
ham zarur. Axborot texnologiyalarini noto‘g‘ri ishlatish, kiberxavfsizlikka tahdidlar,
ma'lumotlarni nohaq ishlatish yoki soxta axborotlarni tarqatish kabi salbiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin. Shuning uchun yoshlarni axborot texnologiyalaridan samarali, xavfsiz va etik
jihatdan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatish muhimdir. Axboriy madaniyat va axborot
texnologiyalarini to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmalarini o‘rgatish nafaqat yoshlarning shaxsiy
rivojlanishiga, balki jamiyatning yanada barqaror va muvaffaqiyatli rivojlanishiga ham
yordam beradi.
Yoshlar ta'limi axboriy madaniyat va axborot texnologiyalarini to‘g‘ri ishlatish bo‘yicha
muhim rol o‘ynaydi. Yoshlarni axboriy madaniyatga o‘rgatish va axborot texnologiyalaridan
samarali foydalanish ko‘nikmalarini rivojlantirish jamiyatning barqaror rivojlanishi va
innovatsion yutuqlarni qo‘lga kiritishda katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, axboriy
madaniyatning rivojlanishi yoshlarning fuqarolik mas'uliyatini oshiradi va ularni jamiyatda
faol qatnashishga undaydi.
References:
1.
Karimov I.A. "O‘zbekistonda ta'lim tizimining rivojlanish istiqbollari" (Toshkent, 2017,
15-bet).
2.
Soliev M.K. "Axboriy madaniyatning asosiy tamoyillari" (Toshkent, 2020, 120-bet).
3.
Akhmedov Z.R. "Axborot texnologiyalarining jamiyatdagi roli" (Toshkent, 2018, 88-bet).
4.
Isroilov T.H. "Zamonaviy axborot tizimlari va xavfsizlik" (Toshkent, 2019, 56-bet).
90
5.
Mirzaev D.S. "Axboriy madaniyatni rivojlantirishning global yondashuvlari" (Toshkent,
2021, 101-bet).
