22
YO‘L BITUMINING EKSPLATATSION XUSUSIYATLARINI TAHLIL QILISH VA
BAHOLASH
Rajapbayev Xamza Zaripbayevich
“UZ-KOR GAS CHEMICAL” qo’shma korxonasi
“Yuqori zichlikli polietilen ishlab chiqarish” sexi qurilma boshligi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14437791
Annotatsiya:
Ushbu tezisda yo‘l qulishidamateriallarning ahamiyati, yo‘l sifatini
aniqlash, va uni yo‘l qurilishida samarali qo‘llash, yo‘llarning uzoq muddatli xizmat qilishida
muhim roli, ekologik xavfsiz bitum materiallarini yaratish yo‘llarini izlashning dolzarb masala
keltirilgan.
Kalit so‘zlar.
Bitum, fizik xususiyati, kimyoviy xususiyati, statistik tahlil, element tahlili.
Yo‘l qurilishida ishlatiladigan materiallarning sifati yo‘llarning chidamliligi va
ekspluatatsiya muddati uchun muhim ahamiyatga ega [1]. Bitum yo‘l qoplamalarining asosiy
tarkibiy qismi bo‘lib, uning fizik va kimyoviy xususiyatlari yo‘lning haroratga chidamliligi,
mustahkamligi va uzoq muddatli barqarorligiga ta’sir qiladi [2].
Bitumning fizik xususiyatlari (masalan, penetratsiya, yumshash harorati va
viskozitetsiyasi) uning mexanik xususiyatlari va ishlash qobiliyatini aniqlaydi [3]. Kimyoviy
xususiyatlari, masalan, uglevodorodlar, asfaltenlar va oltingugurt birikmalari miqdori,
bitumning issiqlik barqarorligi va qarish jarayoniga chidamliligiga ta’sir qiladi [4].
Hozirgi kunda yuqori sifatli va ekologik xavfsiz bitum materiallarini yaratish yo‘llarini
izlash dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Ushbu tadqiqotning maqsadi yo‘l bitumining fizik-
kimyoviy xususiyatlarini o‘rganish va ularning yo‘l qoplamalari sifati bilan bog‘liqligini
aniqlashdir [5].
Bitumning fizik-kimyoviy xususiyatlarini tahlil qilish uchun laboratoriya tajribalari
quyidagi bosqichlarda olib borildi:
1. Penetratsiya sinovi:
Ushbu sinov bitumning yumshoqlik darajasini aniqlash uchun amalga oshirildi.
O‘lchovda 0.1 mm o‘lchamli igna ma’lum vaqt davomida bitum yuzasiga bosiladi. Penetratsiya
ko‘rsatkichlari bitumning qattiqlik darajasini belgilaydi.
2. Yumshash harorati sinovi:
Bitumning yumshash harorati "Ring va Ball" usuli orqali aniqlandi. Ushbu ko‘rsatkich
bitumning haroratga chidamliligini baholashda muhimdir.
3. Viskozimetrik tahlil:
Bitumning viskozitesi 60°C haroratda maxsus viskozimetr orqali o‘lchandi. Bu
ko‘rsatkich bitumning oqish qobiliyati va ishlash harorat oralig‘ini aniqlashga yordam beradi.
4. Kimyoviy tarkibning tahlili:
Bitumning uglevodorodlar, asfaltenlar va oltingugurt birikmalaridan iborat tarkibi gaz
xromatografiyasi va element tahlil usullari yordamida aniqlandi. Ushbu kimyoviy
komponentlar bitumning fizik xususiyatlariga bo‘lgan ta’sirini baholash uchun tahlil qilindi.
5. Statistik tahlil:
Har bir sinov natijasi o‘rtacha qiymatlar va standart og‘ishlar bilan qayta ishlanib,
natijalar orasidagi bog‘liqlik tahlil qilindi.
23
Laboratoriya sinovlari uchun to‘rtta turli bitum namunasi (Namuna 1, Namuna 2,
Namuna 3, Namuna 4) qo‘llanildi. Ushbu namunalarning fizik xususiyatlari va kimyoviy
tarkibi to‘liq o‘rganildi.
Jadval 1
Bitumning ekspulatatsion xususiyatlari
Ko‘rsatkichlar
Namuna 1
Namuna 2
Namuna 3
Namuna 4
Penetratsiya (0.1 mm)
65
58
70
63
Yumshash harorati (°C)
45
48
42
46
Qovushqoq oquvchanlik
(Pa·s)
200
220
180
210
Oltingugurt miqdori (%)
1.2
1
1.5
1.3
Namuna 2 yuqori qovushqoq oquvchan va oltingugurt miqdori past bo‘lgani uchun yo‘l
qoplamalari uchun eng sifatli deb topildi. Namuna 3 esa past yumshash harorati va yuqori
oltingugurt miqdori tufayli kamroq barqarorlikni ko‘rsatadi.
Uglevodorodlarning yuqori miqdori bitumning yuqori yumshash harorati va
viskozitesini ta’minlaydi. Asfaltenlar qattiqlikni oshirsa-da, oltingugurt birikmalari bitumning
kimyoviy barqarorligini pasaytiradi.
Ushbu grafik penetratsiya (bitum yumshoqlik darajasi) va yumshash harorati orasidagi
bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Grafikdan ko‘rinib turibdiki, penetratsiya qiymati oshgan sari
yumshash harorati pasayadi. Bu bog‘liqlik bitumning fizik xususiyatlari orasidagi muhim
qonuniyatni aniqlashga yordam beradi.
1-jadvalga ko‘ra, Penetratsiya oshishi bilan namuna 3 eng yuqori penetratsiya qiymatiga
ega (70 0.1 mm), bu esa uning yumshoqlik darajasi yuqoriligini anglatadi. Bunday bitum
haroratning past bo‘lishi yoki qattiq yuklanish sharoitida kamroq barqarorlik ko‘rsatadi.
Rasm 1. Penetratsiya va yumshash haroratining bog‘liqligi
Namuna 2 esa eng past penetratsiya qiymatiga ega (58 0.1 mm), bu esa uning qattiq va
yuqori bosimga chidamli ekanini bildiradi. Yumshash harorati pasayishi bilan yumshash
harorati bitumning issiqlikka chidamliligini belgilaydi. Eng past yumshash harorat Namuna 3
24
ga tegishli (42°C), bu esa uning issiq iqlim sharoitida ishlatilishiga kamroq mos ekanini
bildiradi. Eng yuqori yumshash harorat esa Namuna 2 ga tegishli (48°C), bu uning issiqlik
turg‘unligi yaxshi ekanini ko‘rsatadi.
O‘zaro bog‘liqlik, penetratsiya va yumshash harorati orasidagi teskari bog‘liqlik shuni
ko‘rsatadiki, bitumning qattiqligi oshgani sari uning haroratga chidamliligi ham oshadi. Ushbu
qonuniyat yo‘l qoplamalari uchun bitum tanlashda muhim ahamiyatga ega.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, bitumning fizik-kimyoviy xususiyatlari yo‘l
qoplamalarining sifati va chidamliligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Uglevodorod miqdori
yuqori bo‘lgan namuna sifatli yo‘l materiallarini tayyorlashda tavsiya etiladi. Kelgusida issiq
iqlim sharoitida bitumning termal turg‘unligini oshirish usullari bo‘yicha qo‘shimcha
tadqiqotlar olib borish zarur.
References:
1.
Smith, J., & Brown, R. (2021). Road Bitumen Properties and Applications. Journal of
Materials Science.
2.
Zhang, H. et al. (2020). Chemical Composition of Asphalt Binders. Construction and
Building Materials.
3.
ASTM Standards (2019). Penetration and Softening Point Test for Bitumen.
4.
Williams, P. (2018). Sulfur in Asphalt Binders: A Comprehensive Review. Materials
Chemistry.
5.
Kumar, S. et al. (2017). Impact of Chemical Modifiers on Asphalt Performance. Journal of
Road Engineering.
