O‘ZBEK MAROSIMLARI BILAN BOG‘LIQ LINGVOKULTUROLOGIK BIRLIKLAR TAHLILI

Nigora  Raxmatullayeva

18

O‘ZBEK MAROSIMLARI BILAN BOG‘LIQ LINGVOKULTUROLOGIK BIRLIKLAR

TAHLILI

Nigora Raxmatullayeva Erkinpo‘latovna

University of Business and Science oliy ta’lim muassasasi o‘qituvchisi

https://doi.org/10.5281/zenodo.15694677

Annotatsiya:

Mazkur maqolada antroposentrik tilshunoslik yo‘nalishlaridan sanaluvchi

lingvomadaniyatshunoslikning asosiy tushunchalari haqida so‘z yuritiladi. Til birliklarini
lingvomadaniy tahlil qilishning o‘ziga xos jihatlari yoritiladi.

Kalit so‘zlar:

lingvomadaniyatshunoslik, antroposentrik paradigma, lingvokulturema,

olamning lisoniy manzarasi.

Аннотация:

В данной статье говорится об основных понятиях языкознания и

культурологии, которые рассматриваются с направлений антропоцентрической
лингвистики. Освещены специфические аспекты лингвокультурологического анализа

языковых единиц.

Ключевые слова:

лингвокультурология, антропоцентрическая парадигма,

лингвокультурема, языковой картина мира.

Abstract:

This article talks about the main concepts of linguistics and cultural studies,

which are considered from the directions of anthropocentric linguistics. Specific aspects of

linguistic and cultural analysis of language units are highlighted.

Key words:

linguocultural studies, anthropocentric paradigm, lingvokulturema,

linguistic landscape of the world.

Lingvokulturologiya fanning maxsus sohasi sifatida zamonaviy tilshunoslikka bir qancha

tushunchalarni olib kirdi: lingvokulturema, madaniy til, madaniy matn, madaniy kontekst,

submadaniyat, lingvomadaniy paradigma, madaniyatning pretsedent nomlari, madaniyatning

ochuvchi tushunchalari, madaniy universaliya, madaniy kompetensiya, madaniy meros,

madaniy an'analar, madaniy jarayon, madaniy qoidalar, mentalitet, mentallik, rasm-rusum,

odam, marosim, madaniy makon, madaniy tip, tamaddun (sivilizatsiya) kabi.

Lingvokulturema

terminini fanga V.V.Vorobyov tomonidan kiritilgan. Lingvokulturema

sathlararo kompleks birlik bo‘lib, o‘z mazmunida lisoniy va nolisoniy (tushunchaviy yoki

predmetlik) ma'noning dialektik birligini ifodalaydi. V.V.Vorobyov lingvokulturemani til
belgilari shakllari, ularning mazmuni hamda madaniy ma'nosi yig‘indisi sifatida tushuntiradi.

Lingvokulturemalarni tushunish uchun kerak bo‘ladigan muhim ma'no sifatida u

mazmuni elementi bo‘lib imkon sifatida turuvchi tub ma'noni ko‘rsatadi. Bu termin hali to‘liq
shakllantirilmagan yoki o‘rganilmagan. Jumladan, unga til belgisidagi madaniy axborot

qanday va qaerda birikadi, tilda qanday joriylanadi kabi masalalar ochiqligicha qolmoqda.
Biroq uning til birligida mavjudligi haqidagi faktlar V.Gumboldt davridan buyon keltiriladi.

Lingvokulturema

ayrim adabiyotlarda

lingvomadaniy birliklar

deb ham

ataladi.Lisoniy va madaniy mazmun birikuvidan tarkib topgan, semantikasida madaniy
axborot yaqqol namoyon bo‘livchi til birliklari

lingvomadaniy birliklar

hisoblanadi

Linvomadaniy birliklarga frazeologizmlar, etalonlar, ramzlar, metaforalar, turg‘un

o‘xshatishlar, nutqiy etiketlar, urf-odat va marosimlarga doir so‘zlar, topishmoqlar, milliy

19

realiyalar, arxiteplar, mifologemalar, lakunalar, presedent birliklar va boshqalar kiradi,

1

Demak, urf-odat, marosimlarning nomlari –

etnografizmlar

ham lingvomadaniy birliklardir.

Masalan, bayram bilan bog‘liq etnografizmlar ham lingvomadaniy birliklarning yorqin

namunasidir. O‘zbek xalqida

iydlik // hayitlik berish, hayit

,

hayitlik

etnografizmi quyidagi

ma'nolarda qo‘llanadi:

Iydlik.

Hayitda kichiklarga va umuman, shunday hadyaga munosib ko‘riladigan

kishilarga beriladagan pul, narsa; hayitlik.

2

Hayitlik

Kimsaga hayit munosabati bilan qilinadagan sovg‘a (pul, kiyim-kechak va sh.k.)

3

Hayit

Vafotiga yil to‘lmagan kishini hayit kunlari yo‘qlab aza tutish, eslash marosimi;

ma'raka.

4

Shuningdek, mazkur etnografizm “

hayit munosabati bo‘lajak kelinga kuyovning ota-

onasidan yoki yangi kelinchaklarga ota-onasi tomonidan jo‘natiladigan turli kiyim-kechak,
qand-qurs, meva-cheva va sh.k. iborat yo‘qlov”

ma'nosida ham qo‘llanadi.

Diniy bayramlardan biri mavliddir.

Sh.Rahmatullaev fikricha, “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da

mavlid

so‘zi xato ravishda

mavlud

yozilgan, vaholanki,

mavlud

so‘zi tamoman boshqa ma'noni anglatadi.

5

Mavlid

so‘zi tarixiy-etimologik manbasiga ko‘ra arabcha bo‘lib,

“dunyoga keltirdi”

ma'nosini anglatuvchi

valada

fe'lidan

6

yasalgan ot bo‘lib, arab tilida

“tug‘ilgan joy”, “vatan”,

“payg‘ambarning tug‘ilgan vaqti”

kabi ma'nolarini anglatadi

7

, o‘zbek tiliga bu

“Muhammad

payg‘ambarning tug‘ilgan kuni bilan bog‘liq bayram”

ma'nosida, ya'ni geortonim sifatida

qo‘llanadi. Mavlud rabilulavval oyining 12-kuni nishonlanadi.Musulmon mamlakktlarida
mavlid kuni duolar, payg‘ambar sha'niga madhiyalardan iborat she'rlar o‘qiladi, sadaqalar

beriladi, ruhoniylarning yig‘ilishlari o‘tkaziladi.

8

O‘zbek so‘zlashuv nutqida bu so‘z

movlud, mavlud

fonetik variantlarida talaffuz qilinadi.

Mazkur geortonim diniy manbalarda

Mavlid an-nabiy

shaklida qo‘llanadi.

O‘zbekistonda geortonim bilan bog‘liq

mavlid // mavlud, mavlidlik // mavludlik

etnografizmlari ham shakllangan.

Dehqonlar aynan shu kuni dalaga qo‘sh chiqarib, dastlabki urug‘ni yerga qadaganlar.

O‘zbek xalqi yerga urug‘ qadash munosabati bilan

qo‘sh chiqarish, shoxmoylar, ekin sayli,

qo‘shoshi

kabi marosimlarni o‘tkazgan. yerni haydashdan oldin ho‘kizlarning shoxlari va

bo‘yinturug‘ini yog‘ bilan moylaganlar. Keksa otaxonlarning ta'kidlashlaricha, mazkur odat

zamirida ho‘kiz yil bo‘yi hormay-tolmay ishlasin, degan niyat mujassamlashgan ekan. Demak,

Navro‘z geortonimi bir qancha etnografizmlarni yuzaga kelishiga ham lisoniy va madaniy asos
bo‘lgan.

Xalqimizning ardoqli bayrami Navro‘z ko‘plab bahoriy udumlarni, dehqonchilik

madaniyati bilan bog‘liq qadimiy marosimlarni, urf-odat va rasm-rusumlarni o‘zida mujassam

1

Qarang.Худойберганова Д. Лингвокультурология терминларининг қисқача изоҳли луғати. – Тошкент: Turon

zamin ziyo, 2015. – Б.26.

2

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2006. – 2-ж. – Б. 184.

3

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2006. – 2-ж. – Б. 184.

4

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2008. – 5-ж. – Б. 484.

5

Қаранг. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати (араб сўзлари ва улар билан ҳосилалар). –

Тошкент: Университет, 2003. – Б. 217.

6

Баранов Х.К. Арабско-русский словарь. – Москва: Русский язык,1976. – Б. 910.

7

Иброҳимов Н., Юсупов М. Араб тили грамматикаси. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 1997. –

I ж. – Б. 152.

8

Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2003. – 5-ж. – Б. 343.

20

etgan milliy qadriyatdir. Navro‘zning xalqonaligi u bilan bog‘liq

«qozon to‘ldi», «hashar», «oxir

chorshanba»

kabi etnografizmlarda yanada yorqinroq ko‘rinadi. Zero, yilboshidan avval, ya'ni

o‘z poyoniga yetayotgan eski yilning eng so‘nggi chorshanba kuni an'anaviy tarzda o‘tkazib

kelingan «oxir chorshanba» (Navro‘zdan avval eski yilning oxirgi chorshanba kuni tabiatdan
mo‘l hosil tilash va ezgulikni ulug‘lashga qaratilgan olov kulti bilan aloqador ko‘cha va
maydonlarda gulxanlar yoqib, uni ustidan sakrash) udumi ham o‘zbek xalqi uchun muhim
maishiy-ijtimoiy ahamiyatga ega.

9

Sharq xalqlarining qadimiy an'anasiga ko‘ra, Navro‘z bayrami hut oyining oxirgi kechasi,

ya'ni 20-martdan 21-martga o‘tar kechasi oila davrsida o‘tkaziladigan

«qozon to‘ldi»

(tansihatlik, farvonlik, baraka tilab, har yili Navro‘z arafasida qozonlarni to‘ldirib, jamoaviy va
oilaviy bayramona tansiq taomlar pishirish) udumi bilan boshlangan. Ko‘rinadiki, bayram
bilan bog‘liq etnografizmlarda o‘zbekona diniy e’tiqod, bag‘rikenglik, yutga, tabiat va

mehnatga ehtirom yorqinligi bilan ham lingvomadaniy mohiyatga ega.

Biz o‘zbek tilidagi to‘y bilan bog‘liq lingvomadaniy birliklarning lingvomadaniy tahlilini

berishga harakat qildik.

References:

Используемая литература:

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.