164
IJTIMOIY INKLYUZIYA VA TA’LIM INTEGRATSIYASI: O‘ZARO BOG‘LIQLIK
TAHLILI
Bekbo‘sinova Laylo Xayrulla qizi
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Boshlang‘ich ta’lim fakulteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15682705
Annotatsiya.
Mazkur maqolada ijtimoiy inklyuziya va ta’lim integratsiyasi tushunchalarining o‘zaro
bog‘liqligi ilmiy-nazariy va amaliy asosda tahlil qilingan. Ijtimoiy inklyuziya – jamiyatdagi
barcha qatlamlarning, ayniqsa imkoniyati cheklangan shaxslarning ijtimoiy hayotga jalb
etilishini ta’minlashga yo‘naltirilgan jarayon bo‘lsa, ta’lim integratsiyasi esa bu jarayonning
amaliy ifodasi sifatida maxsus ehtiyojli o‘quvchilarni umumiy o‘quv tizimiga qo‘shishni ko‘zda
tutadi. Maqolada xalqaro va milliy tajriba misolida integratsiyalashgan ta’limning ijtimoiy
inklyuziyaga ta’siri, mavjud muammolar va zamonaviy yondashuvlar keng yoritilgan.
Shuningdek, O‘zbekistonda ushbu yo‘nalishning rivojlanish istiqbollari va amalga oshirish
mexanizmlari haqida tavsiyalar berilgan.
Kalit so‘zlar.
Ijtimoiy inklyuziya, ta’lim integratsiyasi, inklyuziv ta’lim, maxsus ehtiyojli o‘quvchilar,
teng imkoniyatlar, pedagogik yondashuv, xalqaro tajriba, moslashtirilgan o‘quv materiallari,
reabilitatsiya, differensial metod.
SOCİAL INCLUSİON AND EDUCATİONAL INTEGRATİON: AN ANALYSİS OF
THEİR INTERRELATİONSHİP
Bekbosinova Laylo Khayrulla qizi
Student of the Faculty of Primary Education,
Ajiniyaz Nukus State Pedagogical Institute
Abstract.
This article analyzes the interrelationship between the concepts of social inclusion and
educational integration from both theoretical and practical perspectives. Social inclusion is a
process aimed at ensuring the involvement of all social strata, especially individuals with
limited abilities, in social life. Educational integration, in turn, serves as the practical
manifestation of this process by incorporating students with special educational needs into
the mainstream education system. The article provides a comprehensive overview of how
integrated education influences social inclusion, highlighting international and national
experiences, current challenges, and modern approaches. Moreover, recommendations for the
development prospects and implementation mechanisms of this direction in Uzbekistan are
presented.
Keywords.
Social inclusion, educational integration, inclusive education, students with special needs,
equal opportunities, pedagogical approach, international experience, adapted educational
materials, rehabilitation, differentiated method.
Kirish
Hozirgi globallashuv va modernizatsiya jarayonlari har bir jamiyatda ta’lim tizimining
takomillashuvini, uning barcha qatlamlar uchun teng imkoniyatlar yaratish vazifasini kun
165
tartibiga qo‘ymoqda. Shu nuqtai nazardan ijtimoiy inklyuziya va ta’lim integratsiyasi
tushunchalari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, zamonaviy pedagogik va ijtimoiy tadqiqotlarda asosiy
yo‘nalishlardan biri sifatida talqin qilinmoqda. Ijtimoiy inklyuziya – bu jamiyatning barcha
qatlamlarini, ayniqsa, imkoniyati cheklangan, nogironligi bo‘lgan, ijtimoiy zaif qatlam
vakillarini ijtimoiy hayotga jalb qilish jarayoni sifatida tushuniladi.
Ta’lim integratsiyasi esa bu jarayonning amaliy ko‘rinishi bo‘lib, maxsus ehtiyojli
o‘quvchilarni umumiy o‘quv muassasalari ta’lim tizimiga qo‘shishni nazarda tutadi. Inklyuziv
ta’lim – nafaqat maxsus ehtiyojli o‘quvchilarning huquqlarini ta’minlash, balki jamiyatning
ijtimoiy birdamligini mustahkamlashning muhim yo‘nalishidir. Shuning uchun bugungi kunda
ta’lim integratsiyasi ijtimoiy inklyuziyaning ajralmas qismi sifatida ko‘riladi va ularning o‘zaro
bog‘liqligini chuqur tahlil qilish zarurdir.
Asosiy qism
Ijtimoiy inklyuziya atamasi asosan ingliz tilidagi “inclusion” so‘zidan olingan bo‘lib,
ma’nosi – kiritish, jalb etish, ishtirokni ta’minlash demakdir. Xalqaro tajribada bu tushuncha
barcha fuqarolar, ayniqsa imkoniyati cheklangan guruhlar vakillarini teng huquqli ishtirokchi
sifatida jamiyatning barcha sohalariga jalb qilishni anglatadi. Ijtimoiy inklyuziya quyidagi
asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
-ta’lim sohasida teng imkoniyatlar yaratish;
-mehnat bozorida bandlikni oshirish;
-jamoat va madaniy hayotda ishtirokni ta’minlash;
-turmush sharoitlarini moslashtirish va infratuzilmani rivojlantirish.
Demak, ijtimoiy inklyuziya ijtimoiy adolat va birdamlikni mustahkamlash vositasi
sifatida katta ahamiyat kasb etadi.
Ta’lim integratsiyasi mohiyati va asosiy tamoyillari.
Ta’lim integratsiyasi bu
imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni maxsus muassasalardan umumiy ta’lim tizimiga
integratsiya qilish jarayonidir. Integratsiya inklyuziv ta’limni amalga oshirishning asosiy
shakli sifatida qaraladi. Integratsiyalashgan ta’lim modeli quyidagi asosiy tamoyillarga
asoslanadi:
-o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga olish;
-maxsus pedagog va psixologik yordam ko‘rsatish;
-o‘qituvchilarni maxsus tayyorgarlikdan o‘tkazish;
-o‘quv materiallarini moslashtirish va differensial yondashuvni qo‘llash;
-oilalar va mahalliy jamoalarni jalb etish.
Ayni paytda zamonaviy inklyuziv ta’lim tizimlari integratsiyaning bosqichma-bosqich
amalga oshirilishi orqali shakllanmoqda.
Ijtimoiy inklyuziya va ta’lim integratsiyasining o‘zaro bog‘liqligi.
Ta’lim
integratsiyasi ijtimoiy inklyuziyaning eng muhim bo‘g‘ini hisoblanadi. Chunki o‘quvchi
yoshidan boshlab jamiyatga moslashgan, birgalikda o‘qigan, teng huquqli o‘quvchilar
keyinchalik mehnat bozorida, jamoat hayotida ham samarali integratsiyalashadi. Shu bois
inklyuziv ta’lim samaradorligi jamiyatdagi ijtimoiy inklyuziya ko‘rsatkichlari bilan bevosita
bog‘liqdir.
Misol uchun, Skandinaviya mamlakatlari tajribasida inklyuziv ta’lim tizimi
mukammal yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, bu o‘z navbatida nogironligi bo‘lgan shaxslarning ijtimoiy
hayotda faol ishtirokini oshirishga sabab bo‘lmoqda. O‘zbekiston ham so‘nggi yillarda milliy
qonunchilikni takomillashtirish, moslashtirilgan ta’lim dasturlarini joriy etish orqali ijtimoiy
166
inklyuziya va ta’lim integratsiyasi yo‘nalishida ijobiy natijalarga erishmoqda.
Ijtimoiy inklyuziya va ta’lim integratsiyasida mavjud muammolar.
Shunga
qaramay, ba’zi muammolar ham mavjud:
-maxsus ehtiyojli bolalar uchun moslashtirilgan infrastrukturalar yetarli emas;
-pedagoglarning inklyuziv ta’lim sohasida tayyorgarligi yetarli emas;
-jamoatchilikning inklyuziv qadriyatlarga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirish lozim;
-maxsus o‘quv materiallari va texnik vositalar tanqisligi mavjud.
Mazkur muammolarni bartaraf etish uchun hukumat, ta’lim muassasalari, oilalar va
nodavlat tashkilotlar hamkorligini kuchaytirish zarur.
Zamonaviy yondashuvlar va tavsiyalar.
Zamonaviy inklyuziv ta’lim amaliyotida
quyidagi yondashuvlar dolzarb hisoblanadi:
-interfaol va differensial metodlarni keng qo‘llash;
-o‘quvchilarni motivatsiyalash strategiyalarini ishlab chiqish;
-texnologiyalardan samarali foydalanish (multimedia resurslari, masofaviy ta’lim);
-o‘qituvchilar va ota-onalar uchun trening va seminarlar tashkil etish;
-individual reabilitatsiya va moslashtirish dasturlarini ishlab chiqish.
O‘zbekiston sharoitida milliy qadriyatlar va jamoaviylik tamoyillarini inklyuziv ta’limga
uyg‘unlashtirish katta samara beradi.
Xulosa
Yuqoridagi tahlillar asosida xulosa qilish mumkinki, ijtimoiy inklyuziya va ta’lim
integratsiyasi bir-birini to‘ldiruvchi, uzviy bog‘liq jarayonlardir. Ta’lim integratsiyasining
muvaffaqiyatli amalga oshirilishi o‘quvchilarda tenglik, hamkorlik va jamiyatga moslashish
ko‘nikmalarini shakllantiradi. Bu esa kelajakda ijtimoiy inklyuziyaning sifat ko‘rsatkichlarini
oshiradi, nogironligi bo‘lgan va imkoniyati cheklangan shaxslarning jamoat hayotida to‘liq
ishtirokini ta’minlaydi. Bugungi kunda O‘zbekiston ta’lim tizimi bosqichma-bosqich
inklyuzivlik tamoyillarini joriy etmoqda. Qonunchilik, infratuzilma, pedagogik tayyorgarlik va
oila hamkorligini yanada mustahkamlash orqali ijtimoiy inklyuziya va ta’lim integratsiyasi
o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik yanada kuchayadi.
Shu bois, ijtimoiy inklyuziya va ta’lim integratsiyasini bir butun tizim sifatida
rivojlantirish, ilmiy-amaliy asoslangan strategiyalar ishlab chiqish, xalqaro tajribalardan
samarali foydalanish muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abdullayeva, G. (2022). Inklyuziv ta’lim asoslari. Toshkent: O‘qituvchi.
2.
Xolmurodova, S. (2020). Maxsus ehtiyojli bolalar ta’limi. Toshkent: Fan.
3.
UNESCO (2021). Inclusive Education: Guidelines for Policymakers. Paris: UNESCO
Publishing.
4.
Савельева, Т. (2019). Инклюзивное образование: теория и практика. Москва:
Академический проект.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–1875-son qarori (2023 yil). Nogironligi
bo‘lgan bolalarning ta’lim olishini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida.
