10
O‘ZBEK VA INGLIZ ERTAKLARI POETIKASINI QIYOSIY TIPOLOGIK TAHLIL
QILISH
Shomurotova Bibixon O’ktamovna
TTA Urganch filiali Ingliz tili kafedrasi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.11503040
Ertaklar xalq og‘zaki ijodining eng ko‘p o‘rganilgan va keng o‘rganilgan janrlaridan biridir.
Ingliz va o‘zbek xalq ertaklaridagi o‘xshash mavzular alohida bo‘lim sifatida o‘rganiladi. Etnik
o'xshashliklarni hatto uzoq hududlarga ega bo'lgan mamlakatlarda ham, madaniyati tubdan
farq qiladigan ikki xalqning folklorida ham uchratish mumkin. Ingliz va o‘zbek xalq
ertaklarida o‘xshash mavzular – o‘gay ona, o‘gay qiz, dev, sehrli oyna, pari va boshqa
personajlar qo‘llaniladi.Ingliz va oʻzbek xalq ertaklarida oʻxshash mavzular xalq ogʻzaki
ijodida hudud jihatidan emas, balki maʼno jihatidan kuzatiladi. Xuddi shunday, ingliz va o‘zbek
xalq ertaklarida ham bu obrazlar bir xil vazifani bajaradi va shuning uchun o‘xshashlikni
ta’minlaydi. Ikki xalq folklorining yetakchi janrlaridan biri bo‘lgan dostonlar qahramonlik,
vatanparvarlik g‘oyalarining estetik mohiyatini ochib beradi. Ingliz xalq og‘zaki ijodi
namunasi: “Meldon jangi”, “Robin Gud” dostonlaridagi qahramonlik g‘oyalarini “Alpomish”,
“Malika ayyor” kabi o‘zbek xalq dostonlari bilan qiyoslash va ularning o‘xshash tomonlari
asosida ochish mumkin.“Usta va uning shogirdi”, “Molli” ingliz ertaklari “Sehrli uzuk”,
“Sultonxon”, “Kenja qiz”, “Gullar siri” o‘zbek ertaklarining sehrli taqinchoqlari va bezaklarini
tahlil qilish. , "Ikki oy va ikki yulduz", "Malikai gulizor", "Kuno`gil va Oypari" biz qildik.
"Nix Naught Nothing" ertakida ikkita sehrli bezak ishlatilgan: soch xanjar va taroq. "Hech
narsa yo'q", ertakning bosh qahramoni, uning otasi Devdan qarzdor va uning yordami uchun
Niks Naught Nothing Devga berishga va'da bergan. Podshoh o‘g‘lining o‘rniga Devga boshqa
bolalarni yuborib, o‘g‘lining hayotini saqlab qolishga harakat qiladi. Ammo Dev bundan xabar
topadi va qattiq g'azablanadi, shuning uchun podshoh o'g'lini devga berishga majbur bo'ladi.
Dev uni voyaga yetguncha tarbiyalaydi."Nix Naught Nothing", va Devning qizi sevib qolishadi.
Voyaga etganida, dev unga juda qiyin topshiriqlarni beradi va agar muvaffaqiyatsiz bo'lsa, uni
kechki ovqatga yeyishini aytadi. Jinning qizi yigitga berilgan topshiriqlarni bajarishga yordam
beradi. Qahramon sevgilisi bilan jindan qochib ketganida, ularga sehrli taroq va soch xanjar
yordam beradi.
“Ular bor-yoʻgʻi uch dala narida edi, orqalariga qarasalar, Dev katta tezlikda ularning ortidan
ketayotganini koʻrdilar. — Tez, tez, — deb baqirdi devning qizi, — sochimdagi taroqni olib,
pastga tashla. Hech narsa uning sochidan taroqni olib, pastga tashladi va uning har bir
shoxidan Devning yo'lida uzun qalin tikanli buta o'sib chiqdi. Devga butadan o'tish uchun
uzoq vaqt kerak bo'ldi.
Keyingi sehrli qurol uning sevgilisining soch xanjari edi, bu ham ularga yordam berdi." Ammo
u tez orada ularning orqasidan keldi va ularni qo'lga olmoqchi bo'lganida, Devning qizi Niks
"Hech narsa"ga chaqirdi: "Mening soch xanjarimni oling va uni tashlang. pastga, tez, tez."
Bajarildi.
Shunday qilib, Niks "Naught Nothing"ning soch xanjarini uloqtirdi va undan yashindek o'tkir
sochlarning qalin to'dasi o'sib chiqdi. Bularning barchasini engish uchun Dev juda
ehtiyotkorlik bilan yurishi kerak edi va bu orada yosh oshiqlar ko'zdan g'oyib bo'lguncha
yugurdilar. Shunday qilib, bu ikki sehrli qurol qahramonlarga Gigantdan qochishga yordam
11
berdi.
Sehrli taroqni o‘zbek ertaklarida ham kuzatishimiz mumkin. Sehrli taroq o‘zbek xalq og‘zaki
ijodida qo‘llaniladigan sehrli kuch va turli sehrli funksiyalarga ega bo‘lgan buyumlardan
biridir. “Ikki oy, ikki yulduz” ertagida qizni taroqqa aylantirish motivi bor.“Ikki oy, ikki
yulduz” filmida jodugar qizni taroqqa aylantirib, undan bezak sifatida foydalanishi haqida
hikoya qilinadi. O‘zbek ertaklarida sehrli taroqlar odatda jodugar va kampirlarga tegishli.
Masalan, "Ilon podshoh" ertakida sehrli taroq jodugarga tegishli bo'lib, uning sochlarini tarash
uchun xizmat qiladi. Jodugar bosh qahramondan sochlarini tarashini so'raydi, lekin qahramon
sochini taraganida, u qonini so'raydi. Keyin u qochishga qaror qiladi va u qochib ketayotganda
ta'qib qilayotgan Jodugarning yo'liga taroqni tashlaydi. Taroqni tashlaganingizdan so'ng, qalin
o'rmon paydo bo'ladi. Bu yerda ingliz va o‘zbek ertaklarida sehrli taroq vazifasidagi
o‘xshashlikni ko‘rishimiz mumkin. Natijalar va muhokama
Er in taks, qahramon o'z egasidan sehrlangan oynadan foydalanishni iltimos qiladi. Umuman
olganda, sehrli ertaklarda uchraydigan afsunlar - oynaning badiiy vazifalari quyidagicha
tasniflanadi: sehrli oyna orqali har kim vaziyatni bilib oladi. O‘zbek xalq ertaklarida bu jihat,
asosan, qahramonning uzoq safarga chiqishi va ma’lum vaqt oralig‘ida uzoqdan xabar olishi
bilan bog‘liq. Bunga misol qilib “Malikai gulozor” ertagini keltirish mumkin. Bu ertakda
qahramon sehrli oyna orqali ikki oylik sevgilisi haqida bir zumda bilib oladi. Ushbu motivning
kelib chiqishi qadimgi odamlarning oyna ruhlari haqidagi tushunchalariga borib taqaladi.
Ingliz folklorida bu jodugarning go'zallikni tez ko'rsatishi bilan bog'liq. Masalan, ingliz xalq
ertakidagi “Oppoq qor” – “Oppog‘oy” o‘gay onaning sehrli ko‘zgusi – dunyoda doim eng go‘zal
bo‘lgan malika, uning yonida kimdir bormi? — deb soʻradi u. Endi malika butun mamlakatdagi
eng go'zal ayol edi va uning go'zalligi bilan juda faxrlanardi. Uning ko‘zgusi bor edi, har kuni
ertalab uning qarshisida turdi va so‘radi: Ko‘zgu, oyna, Bu yurtda kim eng go‘zal? Ko‘zgu esa
doim shunday derdi: Sen, mening malikam, hammadan go‘zalsan. Va keyin u dunyoda undan
go'zalroq odam yo'qligini aniq bildi. Oyna dedi: Sen, mening malikam, adolatlisan; bu to'g'ri.
Ammo Kichkina xola sizdan ming marta yaxshi.
O‘zbek xalq ertaklarining syujeti ingliz ertaklaridek sodda bo‘lmasa-da, o‘zbek xalq
ertaklarida ko‘zgu xususiyati ko‘proq yoritilgan. O‘zbek xalq ertaklarida ko‘zgu dunyo
voqealaridan xabar beradi, yolg‘onchining sirini ochib beradi, qahramonning
qiyinchiliklaridan ogohlantiradi, haqiqatning yuzaga chiqishini ta’minlaydi. Ertaklarda sehrli
ko‘zgu qahramonning irodasiga ko‘ra harakatga keltiriladigan sirli buyum sifatida badiiy
talqin qilinadi.
Jahon xalqlari og‘zaki ijodida yaratilgan sehrli oyna obrazi xalq og‘zaki va yozma
adabiyotidagi o‘ziga xos voqealarga turtki beruvchi muhim tafsilot sifatida talqin etiladi.
References:
1.
Davlatova, M.H. (2019). Variability of changing meanings in English.- European Journal
of Research and Reflection in Educational Science, Volume.7 No.12, pp.778-780.
2.
Adizova, O. I. (2018). "World literature and biographical style". ISJ Theoretical and
applied sciences, number: 10. Volume: 66. Section 29. Literature. Folklore. Translation, pp.
327-330.
3.
Lang, A. (1991). The blue fairy book. 5th ed, London: Longmans.
12
4.
Zhirmunsky, V.M. (1966). The Epis of "Alpamysh" and the Return of Odysseus.
Proceedings of the British Academy, 52, London, p.286.
5.
Sayfullayeva, R.R., & Gaybullayeva, N.I. (2020). Classification of structural groups of
medical euphemisms in the Uzbek language, International Journal of Control and Automation,
Vol. 13, no. 1s, page 115.
6.
Jacobs J. English fairy tales and more English fairy tales. - London, 2002. - 408 r.
