130
ISLOMIY FINTECH: O‘ZBEKISTONDA SHARIATGA MOS MOLIYAVIY
TEXNOLOGIYALARNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI
Erkinov Ilxomjon Shavkat o’g’li
O’zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi magistranti
tel: 99 471-11-29;
e-mail: ilxom1999erkinov@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14552169
Annotatsiya
Mazkur tezisda "Islomiy Fintech: Shariatga mos moliyaviy texnologiyalarni rivojlantirish
istiqbollari" mavzusi o‘rganiladi. Tezisda Islomiy moliya va Fintech (moliyaviy texnologiyalar)
sohalarining nazariy asoslari, ularning jahon miqyosida rivojlanish tendentsiyalari va
O‘zbekistonda bu yo‘nalishni rivojlantirish uchun zarur strategiyalar tahlil qilinadi.
Tezisda, avvalo, Islomiy moliya tizimi, Shariat tamoyillari va moliyaviy
texnologiyalarning o‘zaro bog‘liqligi batafsil o‘rganilgan. Keyin, Islomiy Fintechning global
miqyosdagi rivojlanish statistikasi va O‘zbekistondagi ahamiyati keltirilgan. Dunyo bo‘yicha
Malayziya, Indoneziya, Saudiya Arabistoni kabi mamlakatlar tajribasi misolida Islomiy
Fintechning muvaffaqiyatli joriy etilishining asosiy omillari ko‘rsatilgan.
O‘zbekistonda Islomiy Fintechni rivojlantirish uchun texnologik infratuzilmani
yaxshilash, moliyaviy savodxonlikni oshirish, maxsus regulyatsiyalarni ishlab chiqish va
xorijiy investitsiyalarni jalb qilish zarurligi ta'kidlangan. Tezisda, shuningdek, O‘zbekistonning
Islomiy moliya sohasidagi mavjud imkoniyatlar va muammolar hamda ushbu muammolarni
hal qilish bo‘yicha aniq tavsiyalar berilgan.
Tezis, O‘zbekistonda Islomiy Fintechni rivojlantirishda yuridik va moliyaviy tuzilmalarga
yangi imkoniyatlar yaratishi mumkinligini ko‘rsatadi. Bu esa mamlakatning iqtisodiy
barqarorligini ta’minlashga, moliyaviy inklyuziyani oshirishga va xalqaro maydonda
raqobatbardoshligini kuchaytirishga yordam beradi.
Kalit so’zlar:
Islomiy Fintech, Shariatga mos moliya, Raqamli moliya, Fintech
innovatsiyalari, Moliyaviy texnologiyalar, O‘zbekiston iqtisodiyoti, Islomiy moliya tizimi,
Raqamli transformatsiya, Moliyaviy inklyuziya, Xalqaro moliya bozori, Investitsiya va
regulyatsiyalar, Islomiy moliya regulyatsiyalari, O‘zbekistonning raqamli iqtisodiyoti.
Kirish
So‘nggi yillarda moliya texnologiyalari (Fintech) sohasidagi innovatsiyalar global
moliyaviy tizimni tubdan o‘zgartirib, iqtisodiy jarayonlarda inqilobiy o‘zgarishlarni keltirib
chiqarmoqda. Shu bilan birga, Islomiy moliyaviy tizim o‘zining Shariat tamoyillariga
asoslangan yondashuvi bilan jahon moliya bozorida o‘z o‘rnini mustahkamlamoqda.
O‘zbekiston moliyaviy sektori ham zamonaviy innovatsiyalarni joriy etish jarayonida
bo‘lib, shu bilan birga, aholining katta qismi musulmonlardan iborat ekanini hisobga olgan
holda, Islomiy moliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talab ortib bormoqda. Shu sababli, Islomiy
Fintech mazkur ikkala yo‘nalishni — zamonaviy texnologiyalar va Islom moliyaviy
tamoyillarini birlashtirish orqali O‘zbekiston moliya bozorining raqobatbardoshligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Mazkur tadqiqotning asosiy maqsadi — O‘zbekistonda Islomiy Fintechni rivojlantirish
istiqbollarini o‘rganish va uni joriy etish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlarni aniqlashdir.
Tadqiqotning vazifalari quyidagilardan iborat:
131
1.
O‘zbekistonda Islomiy moliya va Fintech tushunchalarining nazariy asoslarini o‘rganish.
2.
Islomiy Fintechning jahon va mintaqaviy rivojlanish tajribalarini tahlil qilish.
3.
O‘zbekistonda Islomiy Fintechni rivojlantirishga to‘sqinlik qiluvchi muammolarni
aniqlash va ularga yechimlar taklif qilish.
Ushbu ish O‘zbekiston moliyaviy bozorida Islomiy Fintechni joriy etish bo‘yicha ilmiy va
amaliy yondashuvlarni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Islomiy Fintechning nazariy asoslari
Islomiy moliya tizimi asosan Shariat tamoyillariga asoslanadi, bu tamoyillar moliyaviy
faoliyatda halollik, adolat va manfaatlarning tengligini ta’minlashni maqsad qiladi. Ushbu
tamoyillarga ko‘ra, foiz (ribo), spekulyatsiya (gharar), qimor (maysir) kabi har qanday
noqonuniy faoliyatlar qat’iyan taqiqlanadi (Iqbal & Mirakhor, 2011). Islomiy moliyaviy
xizmatlar foyda va zararlarni teng taqsimlash tamoyillariga asoslangan holda, real iqtisodiy
faoliyat bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarni amalga oshiradi.
Fintech (moliya texnologiyalari) esa zamonaviy raqamli texnologiyalar yordamida
moliyaviy xizmatlarni taklif qilish orqali samaradorlikni oshiradi. Islomiy Fintech ushbu ikki
yo‘nalishni uyg‘unlashtirishni ko‘zda tutib, Shariat talablariga mos keluvchi texnologik
echimlarni yaratishga qaratilgan (Elasrag, 2020).
Islomiy Fintechning ahamiyati
Dunyo miqyosida Islomiy moliyaviy tizimning ahamiyati yildan-yilga ortib bormoqda.
McKinsey (2021) hisobotiga ko‘ra, 2025 yilga borib global Islomiy moliya bozorining hajmi $4
trilliondan oshishi kutilmoqda. Bu o‘sishning asosiy qismi texnologik innovatsiyalar va
Fintech kompaniyalarining faoliyati bilan bog‘liq.
O‘zbekiston sharoitida Islomiy Fintech
O‘zbekiston kontekstida Islomiy Fintechni nazariy asoslashda quyidagi omillar muhim
ahamiyat kasb etadi:
1.
Aholining diniy ehtiyojlari
: Pew Research Center (2017) tadqiqotlariga ko‘ra,
Markaziy Osiyo mamlakatlarida, jumladan O‘zbekistonda, musulmon aholining ulushi 90%
dan ortiqni tashkil qiladi. Shuning uchun, moliyaviy xizmatlardan foydalanishda Shariat
tamoyillariga muvofiqlik ahamiyatli.
2.
Raqamli transformatsiya
: O‘zbekistonda 2030 yilgacha raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish strategiyasi qabul qilingan bo‘lib, bu Islomiy Fintechni rivojlantirish uchun zarur
infratuzilmani shakllantiradi (Government of Uzbekistan, 2020).
3.
Qonunchilik muvofiqligi
: Saudiya Arabistoni va Malayziya tajribasi shuni ko‘rsatadiki,
muvaffaqiyatli Islomiy Fintech tizimini joriy etish uchun Shariatga mos maxsus
regulyatsiyalar talab etiladi (Zulkhibri & Ghazal, 2021). O‘zbekistonda bu yo‘nalishda hali
ko‘plab huquqiy asoslar ishlab chiqilishi zarur.
Xulosa qilib aytganda, Islomiy Fintech nazariy jihatdan O‘zbekistonda moliyaviy
inklyuziyani oshirishda va aholini moliyaviy xizmatlardan keng foydalanishiga imkon
yaratishda muhim vosita bo‘lishi mumkin. Bu esa iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga va
moliyaviy tizimni xalqaro standartlarga moslashtirishga xizmat qiladi.
Dunyo va mintaqaviy tajriba
Islomiy Fintech dunyo bo‘ylab jadal rivojlanmoqda. Global Fintech bozorida Islomiy
moliya texnologiyalari segmentining o‘rni 2022-yilda taxminan $79 milliardni tashkil etgan
bo‘lsa, 2025-yilga borib bu ko‘rsatkich $150 milliarddan oshishi prognoz qilinmoqda (IFN
132
Fintech Report, 2023). Asosiy o‘sish Malayziya, Saudiya Arabistoni, Indoneziya kabi
musulmon aholisi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda kuzatilmoqda.
Jahon tajribasi
Malayziya
: Malayziya Islomiy Fintech bo‘yicha yetakchi davlatlardan biri bo‘lib,
mamlakatda 2023-yilga kelib 33 ta faol Fintech kompaniyasi Shariatga mos xizmatlarni taklif
qilmoqda. Ushbu kompaniyalarning yillik o‘sish sur’ati 15% dan oshmoqda (Bank Negara
Malaysia, 2022).
Indoneziya
: Indoneziyada Islomiy Fintech kompaniyalari soni 2023-yilda 50 dan oshdi,
bu mamlakatning Fintech bozorida Islomiy xizmatlarning ulushini 10% ga yetkazdi.
Saudiya Arabistoni
: Saudiya hukumati 2025-yilgacha Islomiy Fintech xizmatlarining
ulushini mamlakatdagi barcha moliyaviy operatsiyalarning 20% ga yetkazishni rejalashtirgan
(SAMA, 2023).
O‘zbekiston tajribasi
O‘zbekiston Fintech bozori hali boshlang‘ich bosqichda bo‘lsa-da, Islomiy moliyaviy
xizmatlarga bo‘lgan talab ortib bormoqda. 2023-yilgi statistikaga ko‘ra, mamlakatda 2 ta
Islomiy moliya muassasasi faoliyat yuritadi, ular orqali umumiy qiymati $25 millionlik
operatsiyalar amalga oshirilgan (Markaziy bank hisobotlari, 2023). Markaziy
Osiyo
mamlakatlari ichida Qozog‘iston Islomiy moliya sohasida yetakchi hisoblanadi, 2023-yilda
mamlakatda Islomiy moliyalashtirish hajmi $350 millionga yetdi. Shu bilan birga,
O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich hali past bo‘lib, potensial imkoniyatlar to‘liq ishga solinmagan.
O‘zbekistonda imkoniyat va cheklovlar
Raqamli ko‘rsatkichlarga asoslangan holda, O‘zbekiston Fintech bozorining umumiy
hajmi 2023-yilda $150 millionni tashkil etdi. Islomiy moliyaviy xizmatlarning ulushi esa atigi
2% ni tashkil qiladi, bu kelajakda o‘sish uchun keng imkoniyat borligini ko‘rsatadi.
Islomiy Fintechni rivojlantirish strategiyalari
O‘zbekiston Islomiy moliyaviy texnologiyalarni rivojlantirish uchun katta
imkoniyatlarga ega, ammo bu yo‘nalishda tizimli yondashuv va aniq strategik chora-tadbirlar
Aholining 60% dan ortig‘i bank
xizmatlaridan foydalanmaydi, bu esa Fintech
xizmatlarining, xususan Islomiy moliya
yechimlarining joriy etilishi uchun katta
imkoniyat yaratadi.
Biroq, O‘zbekistonda Islomiy moliyaviy
xizmatlar uchun maxsus regulyatsiyalar hali
ishlab chiqilmagan. Bu esa investorlarni jalb
qilishda qiyinchilik tug‘diradi
133
talab qilinadi. Quyida ushbu sohani rivojlantirish uchun muhim strategiyalar bayon etilgan:
1) Texnologik infratuzilmani rivojlantirish
Islomiy Fintech xizmatlarini muvaffaqiyatli joriy etish uchun zamonaviy texnologik
infratuzilma zarur.
Raqamlar bilan dalillar
: Hozirgi vaqtda O‘zbekistonning internet foydalanuvchilari
soni 2023-yilda 21 millionni tashkil etdi (Statistika qo‘mitasi ma’lumotlari). Bu aholining 60%
dan ortig‘ini qamrab oladi, lekin qishloq joylarda internet infratuzilmasi hali rivojlanmagan.
Strategiya
: Internet infratuzilmasini kengaytirish va fintech platformalariga qulaylik
yaratish uchun davlat va xususiy sektor hamkorligi talab qilinadi.
2) Innovatsion moliyaviy xizmatlar va mahsulotlar
Shariat talablariga mos keluvchi moliyaviy xizmatlar:
Qarz (Murabaha)
va
ijara (Ijara)
xizmatlarini avtomatlashtirish.
Islomiy kraudfanding va kraudinvestitsiya platformalarini rivojlantirish.
Malayziya va Indoneziyada muvaffaqiyatli joriy etilgan
Zakat va Sadaqa raqamli
platformalarini
O‘zbekistonga moslashtirish.
3) Shariatga moslikni ta’minlovchi regulyatsiyalar
Xorijiy tajriba
: Malayziyada Islomiy moliya bozorining rivojlanishi maxsus Shariat
nazorati kengashlari faoliyati bilan bog‘liq (Bank Negara Malaysia, 2022).
O‘zbekiston uchun strategiya
: Islomiy moliyaviy xizmatlar uchun maxsus qonunchilik
bazasini shakllantirish va Shariat muvofiqligini nazorat qiluvchi organni tashkil etish zarur.
4)
Moliyaviy savodxonlikni oshirish
Raqamlar bilan dalillar
: Statistika ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda aholining 70%
moliyaviy xizmatlar haqida yetarli bilimga ega emas.
Tadbirlar
: Islomiy moliyaviy xizmatlarning afzalliklari haqida keng qamrovli targ‘ibot
ishlarini tashkil etish va moliyaviy savodxonlikni oshirish uchun o‘quv dasturlarini ishlab
chiqish.
5)
Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish
O‘zbekiston Islomiy moliyaviy xizmatlarga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda quyidagi
omillarga e’tibor qaratishi kerak:
Raqamlar bilan tahlil
: 2022-yilda Islomiy moliya bozorida xorijiy investitsiyalarning
80% Saudiya Arabistoni, BAA va Malayziya hissasiga to‘g‘ri kelgan (IFSB Report, 2023).
O‘zbekiston hududida Islomiy moliya zonalarini tashkil etish xorijiy investorlar uchun
jozibador bo‘lishi mumkin.
Xulosa va tavsiyalar
Islomiy Fintech zamonaviy texnologiyalar va Shariat tamoyillarini uyg‘unlashtirish orqali
moliyaviy xizmatlar sohasida yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Ushbu tezisda O‘zbekistonda
Islomiy Fintechni rivojlantirishning nazariy asoslari, jahon va mintaqaviy tajribalar,
shuningdek, strategik yo‘nalishlar o‘rganildi.
Xulosa
1.
Global o‘sish sur’atlari
: Islomiy Fintech sohasining dunyo miqyosida o‘sish ko‘rsatkichi
yildan-yilga oshib bormoqda. 2025-yilgacha ushbu sektor global moliyaviy xizmatlarning
muhim qismini tashkil etishi prognoz qilinmoqda.
2.
O‘zbekiston uchun imkoniyatlar
: Mamlakatda diniy ehtiyojlar va raqamli iqtisodiyot
strategiyasi Islomiy Fintech uchun qulay muhit yaratmoqda.
134
3.
Muammolar
: Shariatga mos regulyatsiyalar va yetarli texnologik infratuzilmaning
yo‘qligi O‘zbekistonda Islomiy moliya xizmatlarini keng joriy etishga to‘sqinlik qilmoqda.
Tavsiyalar
1.
Davlat siyosati
:
o
Islomiy moliyaviy xizmatlar uchun maxsus qonunchilikni ishlab chiqish.
o
Shariat muvofiqligi bo‘yicha nazorat organlarini tashkil etish.
2.
Infratuzilma
:
o
Internet va texnologik infratuzilmani yaxshilash, xususan qishloq joylarda.
o
Fintech platformalari uchun maxsus texnologik maydonlar yaratish.
3.
Moliyaviy savodxonlik
:
o
Moliyaviy savodxonlikni oshirish bo‘yicha ommaviy axborot vositalari va o‘quv
dasturlaridan foydalanish.
o
Islomiy moliyaviy xizmatlarning afzalliklari haqida keng qamrovli targ‘ibot ishlarini olib
borish.
4.
Xalqaro hamkorlik
:
o
Malayziya, Indoneziya va Saudiya Arabistoni kabi mamlakatlar bilan hamkorlikni
kuchaytirish.
o
Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun maxsus iqtisodiy zonalar tashkil etish.
Ushbu tavsiyalar amalga oshirilishi orqali O‘zbekiston Islomiy Fintechni rivojlantirishda
Markaziy Osiyoning yetakchi mamlakatiga aylanishi mumkin. Bu esa mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishi va xalqaro maydondagi raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi.
References:
1.
Iqbal, Z., & Mirakhor, A.
(2011).
An Introduction to Islamic Finance: Theory and
Practice
. Wiley Finance.
2.
Elasrag, H.
(2020).
Islamic Fintech: Opportunities and Challenges
. MPRA Paper No.
101567.
3.
McKinsey & Company.
(2021).
The Future of Islamic Finance: Trends and Projections
.
4.
Pew Research Center.
(2017).
The Future of World Religions: Population Growth
Projections, 2010-2050
.
5.
Government of Uzbekistan.
(2020).
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish strategiyasi,
2030
.
6.
Zulkhibri, M., & Ghazal, R.
(2021).
Regulatory Frameworks for Islamic Fintech
Development
. Journal of Islamic Financial Studies.
7.
IFN Fintech Report.
(2023).
Global Islamic Fintech Landscape
.
8.
Bank Negara Malaysia.
(2022).
Malaysia Islamic Finance Overview
.
9.
SAMA (Saudi Arabian Monetary Authority).
(2023).
Vision 2030 and Islamic Finance
Development
.
10.
Markaziy bank hisobotlari.
(2023).
O‘zbekistonda Islomiy moliya statistikasi
.
IFSB (Islamic Financial Services Board).
(2023).
Global Islamic Finance Stability Report
.
