103
MILLIY QADRIYATLAR VA ULARNING TARJIMA JARAYONIDA SAQLANISHI
Nigina Begmatova
Talaba, Diplomat Universiteti, O‘zbekistan
https://doi.org/10.5281/zenodo.15193007
Annotatsiya:
Ushbu maqolada milliy qadriyatlarning mazmun-mohiyati, ularning
jamiyat hayotidagi o‘rni va ahamiyati haqida fikr yuritiladi. Xususan, tarjima jarayonida milliy
qadriyatlarni asliga xos tarzda yetkazish masalalari tahlil qilinadi. Mualliflar milliy madaniyat,
an’ana va urf-odatlarga oid tushunchalarni boshqa tillarga tarjima qilishda duch kelinadigan
lingvokulturologik muammolarni ko‘rsatib beradi hamda ularni hal etish yo‘llarini taklif
qiladi. Maqola tilshunoslik, tarjimashunoslik va madaniyatshunoslik sohasi mutaxassislari
uchun foydalidir.
Kalit so‘zlar:
milliy qadriyatlar, tarjima, lingvokulturologiya, milliy o‘ziga xoslik,
madaniy muhit, tarjima muammolari, madaniyatlararo muloqot.
Kirish qismi:
Har bir xalqning tarixiy shakllanishi davomida yuzaga kelgan va
avloddan-avlodga o'tib kelayotgan madaniy, ma'naviy, axloqiy tamoyillari — bu milliy
qadriyatlardir. Milliy qadriyatlar har qanday jamiyatning ijtimoiy-madaniy hayotini belgilab
beruvchi asosiy omillardan biri bo‘lib, ular xalqning o‘ziga xosligini, tafakkur tarzini,
dunyoqarashini, urf-odat va an’analarini aks ettiradi. Milliy qadriyatlar nafaqat xalqning
madaniy merosi, balki uning ichki dunyo boyligining ko‘zgusidir. Ular xalqning tilida,
adabiyotida, og‘zaki ijodida, diniy e’tiqodlarida va kundalik turmush tarzida namoyon bo‘ladi.
Bugungi globallashuv sharoitida turli madaniyatlar o‘zaro yaqinlashmoqda, tillararo
muloqotlar ko‘paymoqda. Bu esa tarjima jarayonini nafaqat axborot almashinuvi vositasi,
balki madaniyatlararo muloqot ko‘prigi sifatida ham muhim ahamiyat kasb etishiga olib
kelmoqda. Aynan shu nuqtai nazardan qaralganda, tarjima jarayonida milliy qadriyatlarning
to‘g‘ri va yetarli darajada ifodalanishi, ularning asl mazmun-mohiyatining saqlab qolinishini
ta'minlash dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Til va madaniyat bir-biriga chambarchas bog‘liq bo‘lib, til orqali milliy qadriyatlar
ifodalanadi va tarqatiladi. Shu bois tarjimon faqatgina so‘zlarni emas, balki shu so‘zlar orqali
ifoda etilgan madaniy-ma’naviy boylikni ham boshqa tilda aniq va to‘laqonli ifodalashi kerak.
Ammo tarjima jarayonida lingvokulturologik tafovutlar, ekvivalentlik muammolari, kontekst
yetishmovchiligi kabi omillar milliy qadriyatlarning to‘g‘ri tarjima qilinishiga to‘sqinlik qilishi
mumkin.
Ushbu maqolada milliy qadriyatlarning mohiyati, ularning tarjima jarayonidagi ifodasi
va saqlanishi bilan bog‘liq masalalar tahlil qilinadi. Shuningdek, turli tillar va madaniyatlar
o‘rtasida milliy qadriyatlarni tarjima qilishda uchraydigan asosiy muammolar hamda ularni
bartaraf etish yo‘llari haqida fikr yuritiladi.
Asosiy qism:
Milliy qadriyatlar – bu xalqning tarixiy, madaniy, diniy va axloqiy
me’yorlari asosida shakllangan va jamiyat hayotining turli sohalarida namoyon bo‘ladigan
qadriyatlar majmuasidir. Ular xalqning milliy o‘ziga xosligini belgilaydi, milliy birlik va
ijtimoiy birdamlikni mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi. Har bir xalq o‘z tarixiy tajribasi
asosida shakllantirgan qadriyatlari orqali boshqa xalqlar bilan farqlanadi. Masalan,
mehmondo‘stlik, kattalarga hurmat, oilaparastlik, tabiatga ehtirom kabi qadriyatlar
O‘zbekiston xalqi uchun juda xarakterli sanaladi.
Tarjima nafaqat tillararo axborot almashinuvini ta’minlaydi, balki madaniyatlararo
104
muloqotni ham yo‘lga qo‘yadi. Bu esa tarjimondan faqat til bilimini emas, balki tarjima
qilinayotgan matn ortidagi madaniy kontekstni chuqur tushunishni talab qiladi. Tarjimon
milliy qadriyatlarni ifoda etuvchi til birliklarini boshqa tildagi ekvivalentlari orqali
yetkazishga harakat qiladi. Biroq bu jarayonda ma’no yo‘qolishi, konnotativ rang-baranglik
kamayishi yoki umuman noto‘g‘ri talqin qilish holatlari yuzaga kelishi mumkin.
Milliy qadriyatlarni tarjima qilishda quyidagi asosiy muammolar kuzatiladi:
Lingvokulturologik tafovutlar: Har bir til o‘z madaniy kontekstida rivojlangan. Shu
sababli, bir tilga xos ibora yoki atama boshqa tilga bevosita tarjima qilinmaydi.
Ekvivalentlik muammosi: Ba'zi milliy tushunchalarning boshqa tilda aniq ekvivalenti
bo‘lmasligi, tarjimonni muqobil yo‘llarni izlashga majbur qiladi.
Konnotatsiyaning yo‘qolishi: So‘z yoki iboradagi hissiy-estetik ma’no tarjimada to‘liq
saqlanmasligi mumkin.
Madaniy kodlarning noto‘g‘ri talqini: Simvolik yoki metaforik ifodalar tarjima
qilinayotganda boshqa madaniyat vakillariga tushunarsiz bo‘lishi mumkin.
Masalan, o‘zbek tilidagi “ota-onaga xizmat qilish” iborasi ingliz tilida "to serve one's
parents" deb tarjima qilinadi. Biroq bu ibora g‘arb madaniyatida mavjud bo‘lmagan darajadagi
ehtirom va burchni anglatadi. Tarjimon bu yerda izohli usuldan foydalanib, qadriyatga xos
ma’noni kengroq ifodalashi kerak.
Yana bir misol: "Navro‘z bayrami"ni "New Year holiday" deb tarjima qilish noto‘g‘ri
bo‘lib, bu qadriyatning madaniy va tarixiy asoslarini yo‘qotadi. Shu bois, transliteratsiya
("Navruz") va izohli tarzda ("traditional spring festival celebrated in Central Asia") tarjima
qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Xulosa:
Milliy qadriyatlar har qanday xalqning tarixiy xotirasi, ma'naviy boyligi va
madaniy yodgorligi sifatida muhim o‘rin egallaydi. Ular xalqning o‘ziga xosligi, madaniy
identiteti va ijtimoiy hayot tarzini belgilovchi asosiy mezonlardan biridir. Globallashuv
jarayonida tillararo va madaniyatlararo muloqotning kuchayishi tarjimaning ahamiyatini
yanada oshirmoqda. Biroq tarjima faqat lingvistik jarayon bo‘lib qolmay, balki
madaniyatlararo ko‘prik vazifasini ham bajaradi. Shuning uchun milliy qadriyatlarni boshqa
tilga tarjima qilish jarayoni chuqur bilim, sinchkovlik va mas’uliyat talab etadi.
Tarjimon nafaqat so‘zlarni, balki ularning ortidagi madaniy mazmun, tarixiy zamin va
hissiy rang-baranglikni ham to‘g‘ri yetkazishga intilishi lozim. Aks holda, matnning asl
ruhiyati va milliy o‘ziga xosligi yo‘qolishi mumkin. Ayniqsa, badiiy adabiyot, xalq og‘zaki ijodi,
diniy va falsafiy matnlarda milliy qadriyatlar nafaqat til darajasida, balki chuqur semantik
qatlamlarda ham namoyon bo‘ladi. Bunday holatda tarjimon madaniy kompetensiyaga ega
bo‘lishi, milliy urf-odat va qadriyatlarni chuqur anglagan holda ishlashi zarur.
Tarjima jarayonida milliy qadriyatlarni saqlab qolishning eng samarali yo‘llaridan biri
bu – kontekstual, izohli va madaniyatga asoslangan yondashuvlarni qo‘llashdir. Bunday
uslublar yordamida nafaqat ma’no, balki qadriyatning asl ruhi, uning xalq madaniyatidagi
o‘rni va ahamiyati ham chet tillarda aks ettiriladi.
Shu bois, milliy qadriyatlarni tarjima orqali boshqa xalqlarga yetkazishda ehtiyotkorlik,
madaniy sezgirlik va tarjimonlik mahorati alohida ahamiyat kasb etadi. Bu nafaqat sifatli
tarjima uchun, balki xalqning madaniy merosini asrash va uni dunyo miqyosida targ‘ib qilish
uchun ham muhim omildir.
105
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Abdullayeva, M. R. (2022). Grouping of opposite options of verbal phrasemas in uzbek
language (example of translations of agatha christie's works).
Scientific progress
,
3
(2), 190-
193.
2.
Abdujabborova, K. (2025). METHODOLOGY OF ENGLISH LANGUAGE TEACHING TO
JOURNALISM STUDENTS: EXPERIENCE OF FOREIGN COUNTRIES.
Ethiopian International
Journal of Multidisciplinary Research
,
12
(02), 42-46.
3.
Botirova, D. B., Abdullayeva, M. R., Khaydarov, I. Y., Khaydarova, R. N. A., & Sharofova, S.
S. Social Psychological Features of the Process of Professional Stress in Pedagogical
Activity.
Journal Power System Technology ISSN
, 1000-3673.
4.
Mahmudova, S., & Tashaliyeva, S. (2023). O ‘ZBEK BOLALAR ADABIYOTI NAMUNALARI
RUS TILIDA.
Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
,
3
(23),
189-194.
5.
Begmatova Nigina. The Impact of Technology and Artificial Intelligence on Learning
English. (2025).
Intersections of Faith and Culture: American Journal of Religious and Cultural
Studies (2993-2599)
,
3
https://grnjournal.us/index.php/AJRCS/article/view/7216
6.
Mahmudova, S., & Tashaliyeva, S. (2022). THE INFLUENCE OF MEDIA ON THE
FORMATION OF PERSONALITY: PROBLEMS AND SOLUTIONS.
INTERNATIONAL JOURNAL OF
SOCIAL SCIENCE & INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor:
8.036
,
11
(01), 94-97.
7.
Касимова С. Фонологические особенности паузной формы.
Восточный
факел
,
1
(1), 2015. 17-20.
8.
Abdujabarova, K. K. K. (2022). The role of audio-video materials in developing
intercultural communication.
Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences
,
2
(Special Issue 20), 659-665.
9.
Mahmudova, S. (2022). IBROHIM G ‘AFUROVNING SO ‘Z YARATISH MAHORATIGA
DOIR.
Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
,
2
(Special Issue
28), 139-145.
10.
Khodjayeva, D. K. (2024). GIVING SPEECH LABELS IN TRANSLATIONS AND THEIR
INTERPRETATION.
FORMATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS INTERDISCIPLINARY
SCIENCES
,
3
(34), 197-203.
11.
Abdujabborova, K. (2025). O‘ZBEKISTON OLIY TALIM MUASSASALARIDA
JURNALISTIKA YO‘NALISHIDAGI TALABALARIGA INGLIZ TILI O‘QITISH AMALIYOTI.
Общественные науки в современном мире: теоретические и практические
исследования
,
4
(4), 97-99.
