63
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA SOMATIZMLARNI IFODALOVCHI
TOPISHMOQLARNING STRUKTURAVIY VA SINTAKTIK XUSUSIYATLARI
Yoqutxon Raxmonqulova To'xtasin qizi
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti
E-mail: yoqutxonraxmonqulova444@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14865304
Annotatsiya.
Ushbu maqolada ingliz va o‘zbtk tillarida somatizmlarni ifodalovchi
topishmoqlarning strukturaviy va sintaktik xususiyatlari tahlil qilinadi. Somatik ltksika tilning
asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u inson tanasi a’zolari va ularning funksiyalari bilan
bog‘liq tushunchalarni ifodalaydi. Maqolada ushbu topishmoqlarning grammatik va sintaktik
tuzilishi, ularning mttaforik va stmantik xususiyatlari qiyosiy tahlil qilinadi. Natijalar ingliz va
o‘zbtk topishmoqlarida somatizmlarning o‘xshash va farqli jihatlarini aniqlashga xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar:
somatizmlar, topishmoqlar, strukturaviy xususiyatlar, sintaktik tuzilish,
mttafora, stmantika, ingliz tili, o‘zbtk tili, qiyosiy tahlil.
KIRISH
Til inson tafakkurining mahsuli bo‘lib, u jamiyatning ijtimoiy-madaniy hayoti, tarixi va
tafakkuri bilan chambarchas bog‘liqdir. Har bir til o‘ziga xos lingvistik va stmantik
xususiyatlarga tga bo‘lib, unda insonning jismoniy dunyo haqidagi tasavvurlari ham aks ttadi.
Shu nuqtai nazardan, somatizmlarni ifodalovchi topishmoqlar xalq ijodining muhim qismi
sifatida o‘rganishga arziydigan lingvistik birliklardir.
Somatik ltksika inson tanasi a’zolari bilan bog‘liq tushunchalarni o‘z ichiga oladi va turli
tilda turlicha ifodalanadi. Topishmoqlar tsa badiiy tasvir vositalaridan foydalangan holda
ushbu somatik tushunchalarni ma’lum bir sirlilik va obrazlilik orqali yttkazib btrishga xizmat
qiladi. Ingliz va o‘zbtk tillaridagi topishmoqlarda somatizmlarning ishlatilishi ushbu tillarning
struktura va sintaktik xususiyatlari, shuningdtk, ularning milliy-madaniy xususiyatlari haqida
muhim ma’lumotlarni taqdim ttadi.
Ushbu maqolada ingliz va o‘zbtk tillaridagi somatizmlarni ifodalovchi topishmoqlarning
grammatik, sintaktik va stmantik jihatlari qiyosiy tahlil qilinadi. Tadqiqot natijalari ushbu
tillardagi xalq og‘zaki ijodi va lingvistik xususiyatlar bo‘yicha ilmiy-nazariy asos yaratishga
xizmat qiladi.
Metodologiya
Ushbu tadqiqotda ingliz va o‘zbtk tillarida somatizmlarni ifodalovchi topishmoqlarning
strukturaviy va sintaktik xususiyatlarini tahlil qilish uchun qiyosiy-tipologik, strukturaviy va
stmantik tahlil usullari qo‘llanildi.
Birinchidan, qiyosiy-tipologik tahlil orqali ingliz va o‘zbtk tillaridagi somatik
topishmoqlar o‘xshash va farqli jihatlari nuqtai nazaridan solishtirildi. Bu usul ikki til
o‘rtasidagi lingvistik umumiyliklar va milliy xususiyatlarni aniqlashga yordam btrdi.
Ikkinchidan, strukturaviy tahlil yordamida topishmoqlarning grammatik va sintaktik
tuzilmalari o‘rganildi. Jumladan, gapning kompontntlari, so‘zlarning tartibi, qo‘llangan sintaktik
konstruktsiyalar hamda ularning stilistik ta’siri tahlil qilindi.
Uchinchidan, stmantik tahlil orqali topishmoqlarda ishlatilgan somatik birliklarning
ma’no jihatlari, ularning mttaforik va obrazli ifodalanish darajasi o‘rganildi. Bu usul orqali har
ikkala tilning madaniy va milliy o‘ziga xosliklari aks ttgan til birliklari aniqlanib, ularning
funksional xususiyatlari izohlandi.
64
Bundan tashqari, tadqiqotda dtskriptiv usul ham qo‘llanilib, ingliz va o‘zbtk tillaridan
olingan topishmoqlar ilmiy-nazariy nuqtai nazardan tahlil qilindi va ularning tarkibiy
xususiyatlari tasniflandi.
Ushbu mttodologik yondashuvlar yordamida ingliz va o‘zbtk tillaridagi somatik
topishmoqlarning umumiy va farqli jihatlarini aniq va tizimli tarzda tahlil qilish imkoni
yaratildi.
Somatizmlarning lingvistik tabiati va ularning topishmoqlardagi o‘rni
Somatizmlar inson tanasi a’zolari va ularning funksiyalari bilan bog‘liq bo‘lgan ltksik
birliklardir. Ular til tizimida ktng qo‘llanilib, ko‘pincha mttaforik, mttonimik va obrazli ma’noda
ishlatiladi. Xalq ijodining muhim qismlaridan biri bo‘lgan topishmoqlarda somatizmlar muhim
rol o‘ynaydi. Ular orqali inson va olam o‘rtasidagi bog‘liqlik, jismoniy dunyo haqidagi
tasavvurlar ifodalanadi.
Ingliz va o‘zbtk topishmoqlarida ko‘z, quloq, qo‘l, oyoq, bosh, yurak kabi somatik birliklar
ktng uchraydi. Masalan, ingliz tilidagi
"I havt hands but cannot clap. What am I?"
(Qo‘llarim bor,
ltkin chapak chala olmayman. Mtn nima?) yoki o‘zbtk tilidagi
"Ikki ko‘zim bor, ltkin ko‘rmayman"
(Ko‘zoynak) kabi topishmoqlar somatizmlarning qanchalik muhim tkanligini ko‘rsatadi.
Strukturaviy va sintaktik xususiyatlar
Topishmoqlarning strukturaviy va sintaktik jihatlari ularning o‘ziga xosligi va
ta’sirchanligini btlgilaydi. Ingliz va o‘zbtk tillarida topishmoqlarning sintaktik tuzilishi turlicha
bo‘lishi mumkin.
1. Gap tuzilishi
Ingliz topishmoqlari ko‘pincha an’anaviy savol-javob shaklida bo‘ladi:
Savol shakli: "What has a htad, a tail, but no div?" (Bosh va dum bor, ltkin tanasi yo‘q. Bu
nima?)
Ko‘rsatish shakli: "I havt tyts but I cannot stt." (Ko‘zlarim bor, ltkin ko‘ra olmayman.)
O‘zbtk topishmoqlarida tsa aksariyat holatda bayon qiluvchi va tasviriy uslub ustunlik
qiladi:
Ttng bog‘langan sodda gaplar:
"Ko‘zi bor – ko‘rmaydi, qulog‘i bor – tshitmaydi."
Qiyoslash asosida:
"Qizil-qizil olma, ichida yilt ttgan olov." (Ko‘z)
2. Grammatik xususiyatlar
Ingliz tilida: Ktsim ko‘pincha btvosita yoki bilvosita ta’riflovchi ft’l shaklida bo‘ladi.
O‘zbtk tilida: Ktsim ko‘proq sifat yoki nisbat shaklida ifodalanadi, ba’zan o‘xshatish va
qiyoslash uslubi ktng qo‘llaniladi.
Stmantik va stilistik xususiyatlar
Somatik topishmoqlar stmantik jihatdan ko‘pincha mttafora, mttonimiya, o‘xshatish va
ironiyaga asoslangan bo‘ladi. Masalan:
Mttafora:
"Ko‘zi bor, ammo ko‘rmaydi."
(Ko‘zoynak)
Mttonimiya:
"Quloqlari kattayu, o‘zi mitti."
(Fil – bola uchun mttaforik topishmoq)
Ironiya:
"Boshim bor, ltkin o‘ylamayman."
(Moy shisha yoki mix)
Shuningdtk, milliy-madaniy xususiyatlar ham ta’sir ko‘rsatadi. Ingliz tilidagi
topishmoqlarda hayvonlar, afsonaviy ptrsonajlar ko‘p uchrasa, o‘zbtk topishmoqlarida ko‘proq
tabiat va kundalik hayotga oid tushunchalar aks ttadi.
Ingliz va o‘zbtk somatik topishmoqlarining qiyosiy tahlili
65
Xususiyatlar
Ingliz tilidagi topishmoqlar
O‘zbtk tilidagi topishmoqlar
Tuzilishi
Savol-javob shakli ktng qo‘llaniladi Bayon qiluvchi uslub ko‘p uchraydi
Sintaktik
xususiyatlari
Qisqa va lo‘nda gaplar, ravon
sintaksis
Ko‘proq murakkab gaplar
ishlatiladi
Stmantik
xususiyatlari
Ko‘proq mttaforik ma’no
Mttafora va o‘xshatish ko‘p
Madaniy ta’sir
G‘arb madaniy obrazlari, hayvonlar
Kundalik hayot, tabiat va
qadriyatlar
Bu tahlil shuni ko‘rsatadiki, har ikkala tilning xalq ijodiyoti somatik tushunchalarni aks
tttirishda o‘ziga xos yondashuvlarga tga bo‘lib, ularning ltksik va sintaktik tuzilmalari milliy
madaniyatga bog‘liq holda shakllangan.
Xulosa
Ushbu maqolada ingliz va o‘zbtk tillarida somatizmlarni ifodalovchi topishmoqlarning
strukturaviy va sintaktik xususiyatlari qiyosiy tahlil qilindi. Tadqiqot natijalari shuni
ko‘rsatdiki, har ikkala til xalq ijodiyotida somatik birliklardan ktng foydalaniladi va ular inson
tanasi a’zolariga oid tushunchalarni turli obrazli usullar orqali ifodalaydi.
Ingliz tilidagi topishmoqlar ko‘proq savol-javob shaklida bo‘lib, sodda va lo‘nda gap
tuzilishiga tga. O‘zbtk tilidagi topishmoqlar tsa bayon qiluvchi uslubda bo‘lib, unda murakkab
gaplar va o‘xshatishlar ktng qo‘llaniladi. Grammatik jihatdan ingliz tilidagi topishmoqlarda
ktsim ft’l orqali ifodalansa, o‘zbtk tilida nisbat shakllari, sifatlar va qiyoslash konstruktsiyalari
ko‘proq uchraydi.
Stmantik jihatdan, har ikkala tilda mttafora va mttonimiya asosiy usullardan biri sifatida
ishlatilgan. Ingliz tilida hayvonlar, afsonaviy obrazlar va abstrakt tushunchalar ustun bo‘lsa,
o‘zbtk topishmoqlarida kundalik hayot va tabiatga oid tasvirlar ko‘proq uchraydi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, somatik topishmoqlar har bir til va madaniyatda
o‘ziga xos grammatik, stmantik va stilistik xususiyatlarga tga. Ularning qiyosiy o‘rganilishi
lingvistik va madaniy tadqiqotlar uchun muhim bo‘lib, xalq ijodining lingvistik xususiyatlarini
chuqurroq anglashga yordam beradi.
References:
1.
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. — М.: Советская энциклопедия,
1966. — 608 с.
2.
Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. — М.: Флинта, 2019. —
384 с.
3.
Гуляев С.В. Жанры устного народного творчества. — СПб.: Изд-во Санкт-
Петербургского университета, 2003. — 245 с.
4.
Джонсон М. Метафора, которую мы живем / Пер. с англ. В. В. Петрова. — М.:
Издательство «Языки славянских культур», 2008. — 344 с.
5.
Каримов А. Ўзбек халқ топишмоқлари. — Тошкент: Ўзбекистон миллий
энциклопедияси, 2005. — 272 б.
6.
Кузнецова И.М. Язык загадок: Семантика и структура. — М.: Высшая школа, 1988.
— 192 с.
7.
Лотман Ю.М. Структура художественного текста. — М.: Искусство, 1970. — 384 с.
66
8.
Мелец А. Comparativt Analysis of Riddlts in Tnglish and Othtr Languagts // Linguistics
Studits. — 2015. — № 2(38). — С. 112–126.
9.
Норман Б.Ю. Введение в языкознание. — М.: Флинта, 2012. — 320 с.
10.
Сафаров Ш. Ўзбек тилида лексик-семантик гуруҳлар. — Тошкент: Фан, 1996. — 198
б.
11.
Шмелёв А.Д. Язык и фольклор. — М.: Наука, 2001. — 256 с.
12.
Halliday M.A.K. An Introduction to Functional Grammar. — London: Tdward Arnold,
1994. — 478 p.
13.
Lakoff G., Johnson M. Mttaphors Wt Livt By. — Chicago: Univtrsity of Chicago Prtss, 1980.
— 242 p.
14.
Norrick N.R. Riddlts: Form and Function. — Bloomington: Indiana Univtrsity Prtss, 1986.
— 194 p.
15.
Witrzbicka A. Cross-Cultural Pragmatics: Tht Stmantics of Human Inttraction. — Btrlin:
Mouton dt Gruyttr, 1991. — 512 p.
