60
RAQOBATBARDOSHLIKNI OSHIRISHDA KLASTER TIZIMINING
INSTITUTSIONAL AHAMIYATI
Sherkulov Shohruh Erkin o‘g‘li
TDIU, “Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14862545
Annotatsiya.
Mazkur maqolada raqobatbardoshlikni oshirishda klaster tizimining
institutsional ahamiyati tahlil qilinadi. Klaster yondashuvi global iqtisodiyotda strategik
rivojlanish omili sifatida qaralib, u ishlab chiqarish samaradorligi, innovatsion faoliyat va
bozor talablariga tez moslashish imkoniyatlarini kengaytiradi. Tadqiqot davomida klaster
tizimining normativ-huquqiy asoslari, davlat va xususiy sektor hamkorligi, ilmiy-tadqiqot
institutlarining roli hamda klasterlar orqali eksport salohiyatini kengaytirish masalalari ko‘rib
chiqiladi. Klaster tizimi doirasida resurslardan samarali foydalanish, tannarxni pasaytirish va
ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab
chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
Klaster tizimi, raqobatbardoshlik, institutsional rivojlanish,
innovatsiyalar, eksport salohiyati, iqtisodiy barqarorlik, davlat-xususiy hamkorlik.
Kirish
Bugungi globallashuv jarayonida mamlakatlarning iqtisodiy raqobatbardoshligini
oshirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Shu nuqtayi nazardan, klaster tizimi
institutsional jihatdan to‘g‘ri tashkil etilganda, u ishlab chiqarish samaradorligini oshirish,
innovatsion rivojlanish va bozor talablariga tez moslashish imkoniyatini yaratadi. Mazkur
tezis klaster tizimining institutsional ahamiyati va uning raqobatbardoshlikni oshirishdagi
rolini tahlil qilishga bag‘ishlangan.
Klaster tizimining institutsional asoslari
Klaster tizimi bozor iqtisodiyotining
rivojlanishida muhim institutlardan biri bo‘lib, u quyidagi omillar orqali iqtisodiy
raqobatbardoshlikka ijobiy ta’sir ko‘rsatadi:
1.
Normativ-huquqiy asoslar
– Klasterlarning samarali faoliyat yuritishi uchun
qonunchilik bazasi, maxsus dasturlar va soliq imtiyozlari muhim rol o‘ynaydi.
2.
Davlat va xususiy sektor hamkorligi
– Klaster modelida davlat tomonidan
yaratiladigan muhit va xususiy sektor tomonidan innovatsion yondashuvlar sinergiyasi
raqobatbardoshlikni oshirishga yordam beradi.
3.
Ta’lim va ilmiy-tadqiqot institutlari roli
– Klaster tizimi malakali kadrlar tayyorlash
va ilmiy ishlanmalarni amaliyotga joriy etish jarayonida universitetlar va ilmiy muassasalar
bilan hamkorlik qilishni talab etadi.
Klaster tizimi va raqobatbardoshlikning oshishi
Raqobatbardoshlikni oshirishda
klaster tizimining institutsional mexanizmlari quyidagi yo‘nalishlarda ahamiyat kasb etadi:
1.
Ishlab chiqarish va innovatsiyalarni jadallashtirish
– Klaster tizimi ishlab chiqarish
korxonalari o‘rtasida samarali hamkorlikni ta’minlab, mahsulot sifati va hajmini oshirishga
xizmat qiladi.
2.
Eksport salohiyatini kengaytirish
– Klasterlar xalqaro standartlarga javob beradigan
mahsulotlarni ishlab chiqarish va jahon bozorlariga chiqish imkoniyatini oshiradi.
3.
Xarajatlarni optimallashtirish
– Klaster tizimi doirasida resurslardan samarali
foydalanish natijasida tannarx pasayadi va mahsulotlar raqobatbardosh bo‘ladi.
61
4.
Ekologik va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash
– Klaster tizimi ekologik toza
texnologiyalarni joriy qilish hamda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan chora-
tadbirlarni ilgari suradi.
KLASTER TIZIMINING STATISTIK TAHLILI
Klaster tizimining samaradorligini
baholash uchun statistik ma’lumotlar asosida tahlil o‘tkazildi. Quyidagi statistik ma’lumotlar
klaster tizimining iqtisodiy rivojlanishga ta’sirini ochib beradi:
1.
Ishlab chiqarish hajmining o‘sishi
O‘zbekistonning 2020-yildan 2023-yilgacha bo‘lgan yillik sanoat ishlab chiqarish o‘sish
sur’ati 6,5% ni tashkil etdi (O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi, 2023). Klaster
asosida rivojlangan korxonalarda ishlab chiqarish hajmi an’anaviy tizimdagi korxonalarga
nisbatan 15-20% yuqori (Jahon Banki hisobotlari, 2022).
2.
Eksport ko‘rsatkichlari
2019-yilda klaster asosida tashkil etilgan tekstil sanoati eksporti 1,6 milliard AQSh
dollarini tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 3,1 milliard AQSh dollariga yetdi
(O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi, 2023). Klaster modeli
eksport tarkibida yuqori qo‘shilgan qiymatga ega mahsulotlar ulushini oshirishga xizmat
qilgan.
3.
Mehnat unumdorligi va bandlik darajasi
Klaster korxonalarida mehnat unumdorligi an’anaviy ishlab chiqarish korxonalariga
qaraganda 25-30% yuqori (McKinsey Global Institute, 2021). Klaster asosida rivojlangan
tarmoqlarda bandlik darajasi 2018-yildan 2023-yilgacha 12% ga oshgan (O‘zbekiston Mehnat
va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, 2023).
4.
Investitsiyalar hajmi
2020-2023 yillarda klaster tizimini rivojlantirish uchun jalb qilingan to‘g‘ridan-to‘g‘ri
xorijiy investitsiyalar hajmi 2,8 milliard AQSh dollarini tashkil etdi (O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy banki, 2023). Xorijiy investorlar klaster modellarining yuqori rentabelligi va bozor
barqarorligi sababli O‘zbekistonga sarmoya kiritishga qiziqish bildirishmoqda.
Statistik tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, klaster tizimi O‘zbekiston iqtisodiyotining turli
sohalarida samarali natijalar bermoqda. Ishlab chiqarish hajmining oshishi, eksport
salohiyatining kengayishi, mehnat unumdorligining ortishi va investitsiyalar hajmining o‘sishi
klaster modelining muvaffaqiyatli ekanligini tasdiqlaydi. Shunday ekan, davlat tomonidan
klaster tizimini yanada rivojlantirishga qaratilgan institutsional islohotlarni davom ettirish
maqsadga muvofiqdir.
Klaster tizimining innovatsion rivojlanishdagi roli
Klaster tizimi innovatsion
muhitni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Innovatsiyalar orqali ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish, ilmiy tadqiqotlar natijalaridan keng foydalanish va yangi
texnologiyalarni joriy etish imkoniyati yuzaga keladi. Klaster tizimi innovatsion rivojlanishni
quyidagi jihatlar orqali ta’minlaydi:
1.
Tadqiqot va ishlanmalar (R&D) tizimini qo‘llab-quvvatlash
– Klasterlar doirasida
ilmiy laboratoriyalar va tadqiqot institutlari bilan hamkorlik o‘rnatish innovatsion
mahsulotlar ishlab chiqarish imkonini yaratadi.
2.
Yangi texnologiyalarni joriy qilish
– Klaster tizimida raqobat muhitining mavjudligi
korxonalarning yangi texnologiyalarni tezroq o‘zlashtirishiga turtki bo‘ladi.
3.
Startaplar va innovatsion korxonalarni rivojlantirish
– Klaster modeli startaplar
62
uchun qulay ekotizim yaratadi va ularning tez rivojlanishiga yordam beradi.
4.
Ilm-fan va ishlab chiqarish integratsiyasi
– Universitetlar va ilmiy tadqiqot
muassasalari bilan hamkorlik qilib, klasterlar ishlab chiqarish jarayonlarida zamonaviy
innovatsion yondashuvlarni joriy etishga imkon beradi.
Xulosa.
Raqobatbardoshlikni oshirishda klaster tizimining institutsional ahamiyati beqiyos
bo‘lib, u iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. O‘zbekistonda klaster
yondashuvini keng joriy etish va uning institutsional mexanizmlarini takomillashtirish
mamlakatning xalqaro iqtisodiy maydonda o‘z o‘rnini mustahkamlashiga xizmat qiladi.
Shunday ekan, davlat va xususiy sektorning uzviy hamkorligi asosida klasterlarni
rivojlantirish, innovatsion texnologiyalarni tatbiq etish va ilm-fan yutuqlaridan foydalanish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Klaster tizimini rivojlantirish bo‘yicha quyidagi tavsiyalarni ilgari surish mumkin:
1.
Klasterlarni rivojlantirishga oid normativ-huquqiy bazani takomillashtirish.
2.
Innovatsion faoliyatni rag‘batlantirish va ilmiy tadqiqotlarni amaliyotga joriy qilish.
3.
Klasterlarning xalqaro integratsiyasini kuchaytirish va eksport imkoniyatlarini oshirish.
4.
Klasterlar ichida davlat-xususiy hamkorlikni mustahkamlash.
5.
Mahalliy xomashyo va resurslardan samarali foydalanish orqali raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqarish.
Mazkur yondashuvlar klaster tizimining institutsional rivojlanishini ta’minlab, iqtisodiy
barqarorlik va milliy raqobatbardoshlikni oshirishga xizmat qiladi.
References:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi. (2023). O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishi
statistik ma’lumotlari. Toshkent.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi. (2023). Sanoat va
eksport ko‘rsatkichlari. Toshkent.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi. (2023).
Bandlik bo‘yicha rasmiy hisobot. Toshkent.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. (2023). Investitsiyalar va iqtisodiy o‘sish
hisobotlari. Toshkent.
5.
Jahon Banki. (2022). Global klaster tizimlari va iqtisodiy samaradorlik. Washington, D.C.
6.
McKinsey Global Institute. (2021). Clusters and Competitive Advantage in Emerging
Markets. New York.
7.
Porter, M. E. (1990). The Competitive Advantage of Nations. Free Press, New York.
8.
Krugman, P. (1991). Geography and Trade. MIT Press, Cambridge.
9.
OECD. (2022). Innovation-driven Economic Growth through Clusters. Paris.
10.
UNCTAD. (2023). Investment and Clusters in Developing Economies. Geneva.
