QORAQALPOQ TILIDA OTNING “BARIS”, “SHIǴIS”, “ORIN” KELISHIKLARI VA ULARNING INGLIZ TILIDA IFODALANISHI

38

QORAQALPOQ TILIDA OTNING “BARIS”, “SHIǴIS”, “ORIN” KELISHIKLARI VA

ULARNING INGLIZ TILIDA IFODALANISHI

Bekbergenov Hikmet Utepovich

Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti tayanch doktoranti

https://doi.org/10.5281/zenodo.14855011

Annotatsiya:

ushbu maqolada qoraqalpoq tilidagi otning barıs shıǵıs va orın kelishiklari

semantikasi va ularning ingliz tilidagi ifodalanish usullari yoritilgan.

Kalit so ‘zlar:

ot, kelishik, morfologik ko‘rsatkish, semantika, predlog.

Abstract

. This article discusses the spatial cases as “barıs”, “shıǵıs” and “orın” in

karakalpak language and their expressions in English.

Keywords

: noun, case, morphological markers, semantics, preposition.

Hozirgi qoraqalpoq tilidagi ot so‘z turkumi olti kelishikdan (ataw, iyelik, barıs, tabıs,

shıǵıs, orın), ingliz tilida esa ikki kelishikdan (common case, genitive case) iborat. Qoraqalpoq
tilida ‘ataw’ (bosh) kelishigidan boshqa barcha kelishiklar maxsus affikslarga ega. Ular birlik,
ko‘plik va egalik shaklidagi otlarga bevosita bog‘lanadi va hech qanday fonetik o‘zgarishlarga
uchramaydi. Qoraqalpoq tilidagi kelishik affikslari istalgan turdagi otlarga qo‘shila oladi va
ularga beriladigan so‘roq so‘zlar ham shu kelishik shakllarida bo‘ladi. Ingliz tilida faqat
‘genitive’ kelishigi maxsus morfologik ko‘rsatkichga ega. U qoraqalpoq tilidagi kabi otlarning
oxiriga qo‘shiladi va birlik, ko‘plik shakllariga ega. Lekin ingliz tilidagi ‘genitive’ kelishigi
qo‘shimchasi istalgan turdagi otlarga qo‘shila olmaydi.

“Barıs” kelishigi

. Qoraqalpoq tilida “barıs” (jo‘nalish) kelishigi –ǵa/ge, -qa/ke affikslari

bilan ifodalanadi. Bu kelishik shaklidagi so‘zlar harakatning subyekti va obyektiga bog‘liq
bo‘lib, quyidagi xususiyatlarga ega. Harakatning bir obyektga yo‘nalishini bildiradi. Bunda
“barıs” kelishigidagi otlar harakatning nishonini ko‘rsatadi va shunga bog‘liq uchta holatni
vujudga keltiradi: a) predmetdan chiqqan harakat ikkinchi predmet (nishon) ga qaratiladi.
Bunda voqea ishtirokchilari ikkitadan bo‘ladi:

oqıtıwshıǵa aytıw, súwretke qaraw

(to tell the

teacher, to look at the picture); b) harakat orqali predmetning o‘zi ikkinchi predmetga
yo‘naltiriladi. Bunda ham voqea ishtirokchilari ikkitadan bo‘ladi:

diywalǵa súyeniw, avtobusga

miniw, úyge kiriw

(to lean against the wall, to get on the bus, to get into the house); c) predmet

harakati orqali ikkinchi predmetning uchinchi predmetga yo‘nalishida uchta predmet ishtirok
etadi va “barıs” kelishigi shaklidagi so‘z predmetning qabul qiluvchisi rolini bajaradi:

balaǵa

kitap beriw, balanı mektepke alıp barıw

(to give a book to a child, to take a child to school).

Shuni ham ta‘kidlash joizki, otning “barıs” kelishigida bo‘lishi, uni boshqaruvchi fe’llarning
semantikasiga bog‘liq bo‘ladi. Ingliz tilida harakat yo‘nalishi

to, into, in, on, onto

va boshqa

predloglar yordamida, shuningdek, predlogsiz ifodalanadi.

“Barıs” kelishigi quyidagicha periferik ma’nolarni ham bildiradi: 1) predmetning nimaga

mo‘ljallanganligini ko‘rsatadi. Ingliz tilida bu ma’no

for

predlogi orqali ifodalanadi:

balalarǵa

sawǵalar –presents for children;

2)

ikki narsani taqqoslashda qo’llaniladi. Ingliz tilida

qiyoslash, taqqoslash ma’nolari

as, like

, kabi so‘zlar yordamida beriladi:

Sen piyazǵa uqsaysań

(G. Ibragimova)

-

You look like an onion

; 3) predmetning miqdor-darajasi yoki predmetga xos

belgini ko‘rsatishda ishlatiladi. Bunda “barıs” kelishigidan keyin predmetning miqdor-
darajasini bildiruvchi sifatlar qo‘llaniladi. Inglis tilida

in

va boshqa predloglar orqali

ifodalanadi:

mineralǵa bay -rich in minerals, neftke jarlı - poor in petroleum resources;

4)

39

predmet yoki hodisaning yangi holatiga nisbatan qo‘llaniladi. Ingliz tilida predmetning bir
holatdan ikkinchi holatga o‘tishi

into

predlogi orqali ifodalanadi:

Jap-salmalarda suwlar muzǵa

aylandı

(G. Ibragimova)

-

The water in the streams turned into ice;

5) vaqt ma’nosidagi so‘zlar

ma’lum bir muddat, vaqt oralig‘ini, harakatning davomiyligini anglatadi. Ingliz tilida vaqtning
davomiyligi (period)

for

predlogi orqali ifodalanadi:

úsh jılǵa - for three years, bir ayǵa - for a

month;

6) “barıs” kelishigi harakatning aniq vaqtga rejalashtirilganligini bildiradi. Ingliz tilida

bu ma’no

for

predlogi yordamida beriladi:

Toydı usı aldımızdaǵı shembi kúnge belgiledik

(S.

Jumaǵulov)

-

We fixed the wedding for next Saturday

; 7) ish-harakatning maqsadini bildiradi

va nima uchun? nega? kabi savollarga javob beradi. Ingliz tilida bu ma’noda otdan oldin

for

predlogi qo‘llaniladi:

Orenburgqa júnge ketip edi

(M. Nızanov) -

He had gone to Orenburg for

wool.

“Shıǵıs” kelishigi

. Qoraqalpoq tilidagi ‘shıǵıs’ (chiqish) kelishigi ma’nolari –dan/-den, -

tan/-ten va -nan/-nen qo‘shimchalari orqali ifodalanadi va ular quyidagi ma’nolarni anglatadi:
1) “shıǵıs” kelishigidagi so‘zlar kimdan? nimadan? savollariga javob berib, harakat chiqqan
obyektni ko‘rsatadi. Bu ingliz tilida

from, out of, off

predloglari orqali ifodalanadi:

Bir

háptelikte men Nursulıwdan xat aldım (K. Raxmanov) - A week ago I received a letter from

Nursuluw;

2) harakatning boshlangan, chiqqan o‘rnini ko‘rsatadi. Ingliz tilida predmetning

chiqish nuqtasi

from

predlogi orqali beriladi:

Búgin aǵam Tashkentten keldi

(Z. Ishmanova)

-

My father returned from Tashkent today;

3) biror o‘rin yoki uch o‘lchovli obyektlarni

ifodalaydigan otlarga qo‘shilib, predmetning bir tomonnan ikkinchi tomonga o‘tish qurolini
ko‘rsatadi:

parkten ótiw, tunnelden ótiw, kósheden júriw, dáryadan keship ótiw.

Bunday

ma’nolar ingliz tilida

through, across, along

predloglari orqali ifodalanadi:

through the tunnel,

across the field /river, to get into the room through the window

:

Dárwazadan kirip ońǵa

aylanasań

(M. Nızanov)

-

Enter the building through the gate and turn right

; 4) harakatning

bajarilish o‘rnini ko‘rsatadi. Ingliz tilida voqea, harakat o‘rinlari at, in, on predloglari orqali
ifodalanadi:

Qońırattan medrese ashamız, –dep úlken úmit penen aytar edi (M. Nızanov) -“We

will open a madrasah in Kungrad,”- he would say with great hope

; 5) pul birliklarini ifodalovchi

otlar “shıǵıs” kelishigida kelib, predmetning bahosini bildiradi. Bu ma’no ingliz tilida

for

predlogi yordamida ifodalanadi:

Tawıqlardıń iyesi bes danasın eliw tiyinnan satıp baslaptı

(M.

Tawmuratov)

-

The owner of the chickens started to sell every five chickens for fifty tiens;

6)

“shıǵıs” kelishigi hodisa, harakat yoki predmetning kelib chiqishiga sababni anglatish uchun
qo‘llaniladi: Ingliz tilida sabablar

because of, due to, in view of, on account of, owing to, from, of,

with, over

va boshqa predloglar orqali ifodalanadi:

Haywanlar ashlıqtan qırıla basladı

(J.

Ábdireymov)

-

Animals began to die of hunger;

7) predmetning nimadan yasalganligini,

materialini ifodalaydi. Ingliz tilida predmetning nimadan yasalgani

be made of, be made from,

be made out of, be made with

so‘z birikmalari orqali ifodalanadi:

Seniń ústindegi mınaw sulıw

kóylegiń de paxtadan islengen

(T. Najimov)

-

This beautiful dress you are wearing is also made

of cotton.

“Orın” kelishigi.

Qoraqalpoq tilida “orın” kelishigi –dan/-den, -tan/-ten va nan/-nen

affikslari orqali ifodalanadi. Bu kelishik shaklidagi so‘zlar kimda? nimada? qayerda?
savollariga javob berib, narsaning yoki harakatning o‘rnini bildiradi. Hozirgi zamon ingliz
tilida o‘rin-payt ma’nolari

at, in, on, by

va boshqa bir qancha predloglarning common case

shaklidagi otlardan oldin kelishi orqali yuzaga chiqadi:

mektepte –at school, diywalda-on the

wall, bólmede-in the room.

40

Qoraqalpoq tilidagi “orın” kelishigi ma’nolari va ularning ingliz tilidagi ekvivalentlari

quyidagicha: 1) predmet joylashgan obyektni ko‘rsatadi:

Kitaplarda bári jazılǵan

(K.

Raxmanov)

-

Everyting is written in books;

2) predmetning o‘rnini ko‘rsatadi:

Bizler Qońıratta

bes jıl turdıq, – dedi Rafael

(M. Nızanov)

–

“We lived in Kungrad for five years,” - said Rafael

; 3)

“orın” kelishigi ma’lum bir faoliyat bilan shuǵullanadigan o‘rinni ko‘rsatadi. Bunda konkret
predmetlar ham o‘rin vazifasida kela oladi. Ingliz tilida bunday ma’nolar

at

predlogi orqali

beriledi:

Qáterjam bolaber, infarkt bolǵan jigit rulde

otırıptı, - deydi (M. Nızanov). Don’t worry, the

guy who had a heart attack is at the wheel;

4) “orın” kelishigi shaklidagi vaqt ma’nosini

ifodalovchi otlar harakatning aniq vaqtini ko‘rsatadi. Ingliz tilidagi

at, in, on, by

predloglari

o‘rin ma’nosidan tashqari vaqt ma’nolarini ifodalashda ham qo‘llaniladi:

Bahárde barlıq aǵash

japıraq jayadı

(Ó. Ayjanov)

-

In spring all trees put out leaves;

5) “orın” kelishigi shaklidagi

jıl,

ay, hápte, kún, saat, minut

kabi so‘zlardan oldin sonlar kelib, ish-harakat vaqtining

davomiyligini bildiradi. Ingliz tilida bu ma’noni ifodalash uchun

in

predlogi qo‘llaniladi:

Serjanov úsh kúnde eliw procent beredi

(T. Qayıpbergenov)

-

Serjanov will give 50% in three

days

; 6) vaqt tushunchalarini ifodalaydigan

jıl, kún, hápte

kabi otlar ish-harakatning

takrorlanishini ko‘rsatadi: Bu ma’no

hár+III-shaxs egalik shakli

qolipi bilan almashtirilishi

mumkin. Harakatning takrorlanishiga bog‘liq vaqtlar ingliz tilida

every + day/ year/ month

kabi so‘z birikmalari orqali ifodalanadi:

jılda = hár jılı

– every year,

kúnde = hár kúni

– every

day; 7) harakatning amalga oshishidagi qurol va usulni ifodalaydi. Ingliz tilida qurol

by, in, on

predloglari yordamida ifodalanadi:

Takside kiyatırman deyseń boldı, wassalam!

(S. Ismaylov)

-

Tell them you are coming in a taxi!.

References:

1.

Дәўенов. Е, Дәўлетов. М. Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы.

Нөкис. ‹‹Билим›› 1992. 564 бет
2.

Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳәм

морфология. Нөкис. ‹‹Билим››. 1994-451 бет.
3.

Collins Cobuild English Guides 1: Prepositions. HarperCollins Publishers Ltd, 1991.

4.

Dixon, R.M.W. English Preposition: Their meanings and uses. Oxford University Press,

2021.
5.

Randolph Quirk, Sidney Greenbaum, Geoffrey Leech, and Jan Svartvik. 1985.

A

Comprehensive Grammar of the English Language.

London and New York: Longman.