30
1945-1953 YILLARDA IJTIMOIY SOHA RIVOJLANISHI
Egamova Mahliyo Gapirjanovna
Toshkent viloyati Boʻstonliq tumani
2- son politexnikun tarix fani oʻqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15307646
Annotatsiya.
Mazkur tezisda Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda O‘zbekistonda
ijtimoiy sohalarda (ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va ijtimoiy ta’minot tizimi) ro‘y bergan
o‘zgarishlar tahlil qilinadi. Urushdan keyingi tiklanish davri sharoitida aholi ehtiyojlarini
qondirish, ijtimoiy tenglikni ta’minlash, sog‘liqni saqlash va ta’lim tizimini qayta tiklash kabi
dolzarb masalalar ustuvor yo‘nalish bo‘lgan. Sovet hokimiyatining ushbu davrdagi siyosati
ijtimoiy infratuzilmaning shakllanishida qanday rol o‘ynagani ochib beriladi.
Kalit so‘zlar:
1945–1953 yillar, ijtimoiy soha, ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat,
tiklanish, Sovet siyosati, O‘zbekiston.
KIRISH
Ikkinchi jahon urushining yakunlanishi O‘zbekiston SSR ijtimoiy-iqtisodiy hayotida
chuqur iz qoldirdi. Urush yillarida yuzaga kelgan katta insoniy va moddiy yo‘qotishlar sababli,
tiklanish jarayonining dastlabki bosqichida eng dolzarb masalalardan biri ijtimoiy sohani
barqarorlashtirish bo‘ldi. Ushbu maqolada 1945–1953 yillar oralig‘ida ta’lim, sog‘liqni
saqlash, madaniyat va ijtimoiy ta’minot tizimlarining rivojlanishi, davlat siyosatining
mazmuni hamda amaldagi chora-tadbirlari tarixiy manbalar asosida tahlil qilinadi.
ASOSIY QISM
Urushdan so‘nggi yillarda savodsizlikka qarshi kurash va umumiy o‘rta ta’limni joriy
etish masalasi keskin kun tartibiga qo‘yildi. O‘rta maktablar soni oshirildi, yangi o‘quv
dasturlari joriy qilindi. Oliy o‘quv yurtlarining faoliyati kengaytirildi, mutaxassislar
tayyorlashga e’tibor kuchaydi. Ayniqsa, qishloq maktablarida dars berish uchun maxsus
tayyorlangan o‘qituvchilar zarurati tug‘ildi.
1945–1953 yillarda O‘zbekistonning sog‘liqni saqlash tizimi urush yillarida yuzaga
kelgan inqirozni yengish uchun katta islohotlarni boshdan kechirdi. Shifoxonalar soni ortdi,
sanitariya-epidemiologik xizmat kuchaytirildi. 1950-yillarga kelib, O‘zbekiston bo‘yicha har
10 ming aholiga nisbatan vrachlar soni oshdi. Davlat byudjetidan ajratilgan mablag‘lar
hisobiga yangi dorixonalar, dispanserlar va shifoxonalar qurildi.
Sovet mafkurasi ta’siri ostida madaniyat sohasida “sotsialistik realizm” g‘oyasi ustunlik
qildi. Matbuot, adabiyot va san’atning barcha shakllari partiya nazoratida bo‘lib, xalqni
tarbiyalashga xizmat qildi. Kitob nashr qilish faoliyati jadallashdi. Masalan, 1945–1950 va
1951–1955 yillarda minglab nomdagi ijtimoiy-siyosiy va ilmiy-ommabop adabiyotlar chop
etildi.
Urushdan qaytgan harbiylar, nogironlar va ularning oilalariga ijtimoiy yordam
ko‘rsatildi. Davlat pensiya tizimi kengaytirildi, onalik va bolalikni muhofaza qilishga oid
chora-tadbirlar kuchaytirildi. Ayniqsa, kolxozchilar holatini yaxshilash maqsadida soliq
yengilliklari joriy qilindi, biroq bu yetarli darajada samara bermadi. Davlat tomonidan ishlab
chiqilgan besh yillik rejalar doirasida asosan sanoat sohasiga sarmoya kiritilgan bo‘lsa-da,
ijtimoiy infratuzilmaning ham asoslari yaratilgan edi.
Urushdan keyingi yillarda O‘zbekistonda ijtimoiy sohaning muhim tarkibiy qismlaridan
31
biri sifatida ayollar va bolalar bilan bog‘liq siyosat faol ravishda shakllantirildi. Urush davrida
ishlab chiqarish jarayoniga keng jalb etilgan ayollar urushdan keyin ham qishloq va sanoat
mehnatida muhim rol o‘ynashda davom etdilar. Ayniqsa, ayollarni sog‘liqni saqlash, ta’lim va
xizmat ko‘rsatish sohalariga faol jalb qilish orqali ijtimoiy muvozanatni tiklashga urinishlar
kuchaydi. O‘z navbatida, ayollar uchun maxsus yaratilgan ta’lim kurslari, malaka oshirish
markazlari ochildi.
Bolalar holatiga oid masalalar ham davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri
bo‘lib qoldi. Urush paytida yetim qolgan bolalar uchun maxsus maktab-internatlar, bolalar
uylari tashkil qilindi. 1950-yilga kelib, O‘zbekistonda bolalar bog‘chalari va maktabgacha
ta’lim muassasalari soni keskin oshdi. Bu esa ayollarning ishchi kuchi sifatida iqtisodiy
faoliyatga jalb etilishini osonlashtirdi.
Urushdan keyingi davrning yana bir muhim ijtimoiy muammosi uy-joy bilan ta’minlash
edi. 1945–1950 yillar oralig‘ida O‘zbekistonda yuz minglab kishi evakuatsiyadan qaytdi yoki
urushdan keyingi ko‘chirish siyosati asosida qayta joylashtirildi. Bu esa mavjud uy-joy fondiga
katta bosim o‘tkazdi. Davlat bu masalani hal etish uchun yangi ko‘p qavatli uylardan iborat uy-
joy massivlarini barpo etishni boshladi. Ayniqsa, Toshkent, Samarqand, Farg‘ona kabi shahar
markazlarida kommunal uylar qurilishi davlat nazoratida olib borildi.
Demografik tuzilmaning o‘zgarishi ham ijtimoiy soha uchun yangi muammolarni keltirib
chiqardi. Urush yillarida O‘zbekistonga ko‘chirilgan rus, ukrain, belorus, yahudiy, tatar, koreys
va boshqa millat vakillari evakuatsiya tugaganidan keyin ham qisman respublika hududida
qolishdi. Bu esa ijtimoiy soha xizmatlarining ko‘p tilda olib borilishini taqozo qildi. Ayniqsa,
ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimida rus tilida xizmat ko‘rsatish muassasalari soni ko‘paydi.
Shuningdek, ushbu yillarda ijtimoiy sohani siyosiy nazorat ostida ushlab turish
mexanizmlari kuchaytirildi. Ijtimoiy hayotda partiyaviylik printsipi ustun bo‘lib, har bir
muassasa — maktab, shifoxona, madaniyat uyi, kolxoz va zavodlar — KPSS mahalliy
tashkilotlari nazorati ostida faoliyat yuritdi. Bu esa aholining turmush tarzini
ideallashtirishga, sotsialistik qadriyatlarni targ‘ib qilishga qaratilgan ijtimoiy muhitni
shakllantirdi. Ayniqsa, "kommunistik tarbiya", "mehnat intizomi", "madaniyatli xulq" kabi
ideologik konstruksiyalar ijtimoiy siyosatning ajralmas qismiga aylandi.
Davlat ijtimoiy siyosatining yana bir jihati — aholining yashash darajasini o‘lchash va
nazorat qilish edi. 1951–1952 yillarda aholining iste’mol darajasi, oziq-ovqat ta’minoti va
maishiy xizmatlar sifati bo‘yicha statistik tahlillar olib borildi. Unga ko‘ra, qishloqlarda hali
ham ko‘p sonli oilalar elektr energiyasiga ulanmagan, suv ta’minoti yetarli bo‘lmagan, lekin
shunga qaramay, sog‘liqni saqlash va ta’lim muassasalariga davlat sarmoyasi asta-sekin
yo‘naltirilayotgan edi [1].
1945–1953 yillarda O‘zbekiston SSRda ijtimoiy sohaning rivojlanishiga oid siyosiy-
ijtimoiy kurs, aslida, iqtisodiy bazani qayta tiklash va mustahkamlash siyosatidan ajralmas
holda olib borilgan. Sovet davlati urushdan keyingi yillarda ijtimoiy siyosatni ikki asosiy
vektor — ideologik intizomni mustahkamlash va aholining minimal ehtiyojlarini kafolatlash
yo‘nalishida olib bordi. Bu ikki yondashuv nafaqat ijtimoiy barqarorlikni saqlab turishga, balki
sovet tuzumining legitimligini mustahkamlashga xizmat qilgan.
Ushbu yillarda ijtimoiy sohani rivojlantirishning asosiy mafkuraviy vositasi — “xalq
davlat uchun emas, davlat xalq uchun xizmat qiladi” degan printsip asosida bo‘lsa-da, amalda
bu yondashuv sotsialistik rejalashtirish va partiya nazoratini kuchaytirish orqali amalga
32
oshirilgan. KPSS MK tomonidan ishlab chiqilgan 4-besh yillik (1946–1950) va 5-besh yillik
(1951–1955) rejalarda ijtimoiy sohalar (ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, ijtimoiy
himoya)ga ajratilgan sarmoyalar ishlab chiqarish sohalariga nisbatan ancha kam bo‘lsa-da,
ular tizimli yondashuv asosida amalga oshirilgan.
Bu davrda ijtimoiy sohalar ko‘proq ideologik-mafkuraviy “ta’sir zonasi”ga aylantirildi.
Masalan, ta’lim muassasalarida siyosiy saboqlar majburiy qilib belgilandi, sog‘liqni saqlash
tizimida esa gigiyena va tibbiy madaniyat orqali sovet turmush tarzi targ‘ib qilindi. Bu orqali
fuqarolarning ongini ijtimoiy nazorat ostiga olish ko‘zda tutilgan edi [2].
Ijtimoiy sohaning eng faol segmentlaridan biri — madaniyat va ommaviy axborot
vositalari orqali aholi ongiga ta’sir o‘tkazish edi. Teatr, kinostudiya, nashriyotlar va
radioeshittirishlar orqali sovet qadriyatlari — kollektivlik, mehnatsevarlik, partiyaviylik,
ateizm va xalqaro proletar birdamligi targ‘ib qilindi. Ayniqsa, O‘zbekistonda o‘zbek milliy
xususiyatlarini “sotsialistik mazmunga” moslashtirish siyosati jadal olib borildi. Bunga “o‘zbek
xalqi sotsialistik taraqqiyot sari intilmoqda” degan mafkuraviy shior doirasidagi adabiy,
sahnaviy va ilmiy faoliyatlar misol bo‘la oladi.
Bu davrda til siyosati ham ijtimoiy hayotning tarkibiy qismiga aylantirildi. Rus tili
ustuvor mavqega ega bo‘lib, oliy ta’lim, texnik maktablar va ilmiy faoliyatda asosiy o‘quv tili
sifatida joriy etildi. Bu esa ijtimoiy tengsizlik muammosini yanada chuqurlashtirdi — rus tilini
bilmaydigan aholining bilim olish, martaba ko‘tarish imkoniyatlari chegaralanib qolgan [3].
Sovet mafkurasi sotsial tenglikka asoslangan bo‘lsa-da, real holatda jamiyat ichida
sezilarli vertikal ijtimoiy tafovutlar shakllandi. Urushdan so‘ng oliy va o‘rta darajadagi partiya
funksionerlari, davlat xizmatchilari, muhandis va vrachlar kabi mutaxassislar qatlamining
ijtimoiy holati keskin yaxshilandi: ular uchun maxsus xizmat uylari, ta’minot punktlari,
sanatoriy va bolalar bog‘chalari mavjud edi.
Biroq kolxozchilar, ayniqsa, ayollar va qishloq yoshlari orasida hayot darajasi past bo‘lib
qoldi. Ko‘p hollarda qishloq aholisi elektr ta’minotisiz, markazlashmagan tibbiy xizmat va past
malakali ta’lim tizimi sharoitida yashar edi. Bu tafovut “sotsialistik tenglik” g‘oyasining rasmiy
targ‘ibotiga zid holda ijtimoiy norozi kayfiyatlarning kuchayishiga zamin yaratgan.
1945–1953 yillarda ijtimoiy siyosat demografik strategiya bilan uzviy bog‘liq holda olib
borildi. SSSR miqyosida aholining tabiiy o‘sishini rag‘batlantirish, tug‘ilish darajasini ko‘tarish
bo‘yicha qator chora-tadbirlar ko‘rildi. Jumladan, 1944-yilda qabul qilingan “Ko‘p farzandli
onalarni rag‘batlantirish to‘g‘risida”gi qaror O‘zbekistonda ham tatbiq etildi va onalik,
bolalikni himoya qilish maqsadida davlat ko‘maklari kengaytirildi. Bu, o‘z navbatida, ayollarni
faqat oilaviy mehnatga emas, balki davlat ishlab chiqarishiga ham faol jalb qilish siyosatini
kuchaytirdi [4].
XULOSA VA MUNOZARA
1945–1953 yillar O‘zbekistonda ijtimoiy soha uchun tiklanish va rivojlanish davri bo‘ldi.
Urush oqibatida yuzaga kelgan tanazzulga qaramasdan, davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri sifatida ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va ijtimoiy ta’minot
tizimlariga e’tibor kuchaydi. Bu jarayonda sovet mafkurasi muhim rol o‘ynagan bo‘lsa-da,
ijtimoiy soha aholi turmush tarzini barqarorlashtirishda muhim vositaga aylandi. Shu bilan
birga, bu davrda amalga oshirilgan islohotlar ijtimoiy tenglikni shakllantirishda zamin yaratdi.
References:
33
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Тожибоев Ф.Э. 1945–1953 йилларда Совет ҳукумати аграр сиёсати // Academic
Research in Educational Sciences. – 2021. – Т. 2. – №12. – Б. 755–762.
2.
Совет Ўзбекистони китоби (1945–1950). – Тошкент: ЎзССР Давлат китоб палатаси,
1981. – 300 с.
3.
Совет Ўзбекистони китоби (1951–1955). – Тошкент: ЎзССР Давлат китоб палатаси,
1981. – 460 с.
4.
История советского крестьянства: В 5 т. – Т. 4. – Москва: Наука, 1988. – 320 с.
