91
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA MA’MURIY SUDLARNING SHAKLLANISH VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
Sultonov Mahmudbek Xikmat o‘g‘li
Tashkent International University
“Huquqiy fanlar” kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14880739
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlab qo‘yilgan inson huquqlari va
erkinliklarini ta’minlashda, jamiyatda qonuniylik va huquq-tartibotni mustahkamlashda
hamda qonun hujjatlarini amaliyotda qo‘llash samaradorligini oshirish va takomillashtirishda
sud hokimiyati alohida o‘rin tutadi. Shu sababli ham jamiyatda va davlat boshqaruvida sud
organlarining nufuzini oshirish, sudyalarning chinakam mustaqilligini va faqat qonunlarga
asoslanib ish yuritishini ta’minlash mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat va fuqarolik
jamiyatini qurishdagi muhim shartlardan biri hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha 2017-2021-yillarda Harakatlar strategiyasida ham ma’muriy sudlarni
tashkil etishning nazarda tutilishi ham aynan inson huquqlarini himoya qiluvchi sudlarning
chinakam mustaqilligini ta’minlash, sudda ishlarni ko‘rib chiqish va hal etishning sifatini
oshirish, shuning asnosida fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ishonchli himoya qilish
kafolatlarini kuchaytirishni nazarda tutadi.
O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy sudlarning tashkil etilishi O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 110-moddasi birinchi qismida nazarda tutilgan O‘zbekiston Respublikasi
Oliy sudi fuqarolik, jinoiy, iqtisodiy va ma’muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud
hokimiyatining oliy organi hisoblanishi bilan bog‘liq konstitutsiyaviy normaning amalga
oshirilishini ta’minlaydi.
Ma’lumki, ixtisoslashgan sudlar sudga taalluqli ishlarni o‘z vaqtida, sifatli ko‘rish va hal
etish, odil sudlovning samaradorligini oshirishdagi muhim omillardan biridir.
O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy sudlarning tashkil etilishi quyidagi omillar bilan
ham belgilanadi:
-sudlarda ko‘rib chiqilayotgan fuqarolik, iqtisodiy va jinoyat ishlariga qaraganda
ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarning ko‘pchilikni tashkil etishi;
-fuqarolarning davlat boshqaruviga oid huquqlari va qonuniy manfaatlarini sud tartibida
himoya qilishning samarali tizimini yaratish zarurati;
-davlat boshqaruv organlari, ular mansabdor shaxslari faoliyatida qonuniylikni
mustahkamlash, bu borada sud nazoratini ta’minlash talab qilinayotgani.
Shu bilan birga, Konstitutsiyamizning 44-moddasiga ko‘ra, har bir shaxsga o‘z huquq va
erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat
birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi
kafolatlangan. O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy sudlarning tashkil etilishi asosiy
qonunimizda mustahkamlangan ushbu huquqlarni samarali amalga oshirilishini ta’minlashga
ham xizmat qiladi.
2017-2021-yillarga mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasida hamda O‘zbekiston
Respublikasining Prezidentining 2017-yil 21-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasi sud tizimi
tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari
92
to‘g‘risida”gi Farmonining ijrosini ta’minlash maqsadida ishlab chiqilgan. Xususan, 2017-2021-
yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha
Harakatlar strategiyasining ahamiyati katta bo‘lib, fuqarolik, jinoyat ishlari bo‘yicha sudlar va
shu bilan birga, xo‘jalik sudlarining vakolatlarini qayta ko‘rib chiqish yo‘li bilan ma’muriy
sudlarni tashkil etish nazarda tutilgan edi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga 2017-yil
6-aprelda sud tizimiga oid o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilib ma’muriy sudlar tashkil etildi
[1]. “O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi
2017-yil 8-sentabrdagi farmonga binoan ma’muriy yustitsiya tizimini yanada
takomillashtirishga e’tibor qaratildi. Ma’muriy sudlarning tashkil etilishi 2018-yil 8-yanvarda
O‘zbekiston Respublikasining “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi Qonuni va 2018-yil 25-
yanvarda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy sud ishlarini yuritish
to‘g‘risidagi kodeksi bilan mustahkamlab qo‘yildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2020-yil 24-iyuldagi PF-6034-sonli “Sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish va odil sudlov
samaradorligini oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni bilan 2021-
yil 1-yanvardan viloyat va unga tenglashtirilgan fuqarolik ishlari bo‘yicha, jinoyat ishlari
bo‘yicha sudlar va iqtisodiy sudlar negizida sudyalarning qat’iy ixtisoslashuvini saqlab qolgan
va sud ishlarini yuritish turlari bo‘yicha alohida sudlov hay’atlarini tashkil etgan holda
Qoraqolpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar umumyurisdiksiya sudlarini
tashkil etilib, ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish vakolatini
ma’muriy sudlardan jinoyat ishlari bo‘yicha sudlarga o‘tkazildi.
Xorijiy davlatlar tajribasiga ko‘ra Germaniya, AQSH, Rossiyada ma’muriy yustitsiya uch xil
modelda tashkil etilganligini ko‘rish mumkin. Ya’ni ma’muriy yustitsiyaning umumiy, kvazi,
maxsus sudlov shakllari amal qiladi.
Olimlardan A. Vlasov ixtisoslashtirilgan sudlargina ma’muriy-huquqiy munosabatlardan
kelib chiqadigan ishlarni ko’rib chiqishi mumkinligini bildiradi [7]. Uning fikrini olimlardan A.
Sapojnikov «ma’muriy sudlarni tashkil etish qonun chiqaruvchining konstitutsiyaviy burchi
bo’lib, bu konstitutsiyadagi qoidani mustahkamlagan holda Rossiyani umumevropa
standartlari darajasiga olib chiqadi»- deya qo’llab quvvatlaydi. Olimlardan A. Chirinov
sudyalarni ma’muriy ishlarga ixtisoslashtirishni taklif etib, Rossiya Federatsiyasida ma’muriy
sudlarni tashkil etishning zarurati yo’q ekanini Angliya va AQSH singari davlatlarda
ixtisoslashgan ma’muriy sudlar bo’lmasa-da, bu davlatlarda inson huquqlarining himoyasi
ixtisoslashgan ma’muriy huquq mavjud bo’lgan Germaniyadan kam darajada emasligi bilan
izohlaydi. AQSHda esa ijro xokimiyati organlari va ularning mansabdor shaxslari qarorlari
qonuniyligi ustidan nazoratni tahminlaydigan kvazi sudlar yoki tribunallar tashkil etilgan.
Kvazi turdagi sudlarga 1969 yilda tashkil etilgan Soliq ishlari bo’yicha Qo’shma Shtatlar sudi
misol bo’la oladi. 1950 yilda tashkil topgan Qurolli kuchlar ishlari bo’yicha apellyatsiyaviy sudi
birinchi instantsiya sifatida harbiy tribunallar tomonidan ko’rib chiqilgan ishlar bo’yicha qabul
qilingan qarorlar yuzasidan kelib tushadigan ishlarni ko’rib chiqadi. 1988 yilda asos solingan
Veteranlar da’vosi bo’yicha Qo’shma Shtatlar apellyatsiyaviy sudi veteranlar shikoyatini ko’rib
chiquvchi hayhatning qarorlarini ko’rib chiqish vakolatiga ega. Ijro etuvchi hokimiyat
tarmog’idagi davlat boshqaruvi organlari tarkibida tashkil etilgan tribunallarda 1300 nafardan
ortiq ma’muriy nizolar bo’yicha sudg’yalar faoliyat olib boradi [6]. Xulosa ma’muriy yustitsiya
jismoniy va yuridik shaxslarning ma’muriy organlar bilan o’zaro munosabatlarida vujudga
keladigan ommaviy-huquqiy xarakterdagi nizolarni xal etishga qaratilgan tashkiliy-huquqiy
93
mexanizm bo’lib, milliy va xorijiy mamlakatlarlar tajribasi uni uch xil shaklda, ya’ni umumiy
sudlov shakli, kvazi sudlov shakli, maxsus sudlov shaklida tashkil etish mumkin ekanligini
ko’rsatdi. Bugungi kunda esa, ma’muriy sudlar tizimini optimallashtirish maqsadida tuman
ma’muriy sudlarini tumanlararo sudlarga aylantirildi, qonun hujjatlariga xorijiy tajribalarni
o’rganish, tahlil qilish natijasida o‘zgartirishlarning kiritilishi ma’muriy sudlarning ish hajmi
kamayishiga olib keldi, ommaviy-huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlarni ko‘rib
chiqish samaradorligi esa yanada oshirildi. Ma’muriy sudlarning respublikamizda tashkil
etilishi va sud ishlarini yuritish jarayonida sudyalarning yuridik shaxslar hamda yakka
tartibdagi tadbirkorlarning huquq va qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish
kabi vazifalarining belgilanishi ma’muriy sudlarning odil sudlov instituti sifatida shakllanishiga
xizmat qiladi.
References:
1.
Mirziyoyev Sh.M. “O’zbekiston Resoublikasini yanada rivojlantirish bo’yivcha Xarakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi, 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947- son farmoni. O’zbekiston Respublikasi
qonun hujjatlar to’plami, 2017 y., (www.Lex.uz) [Mirziyoyev Sh.M. "On the Strategy of Actions
for the Further Development of the Republic of Uzbekistan". Collection of Legislation of the
Republic of Uzbekistan, 2017].
2.
Mirziyoyev Sh.M. “O’zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasini
tasdiqlash to’grisida”gi 2017 yil 8 sentabrgi Farmoni. [Mirziyoyev Sh.M. Decree of September 8,
2017 "On approval of the Concept of administrative reform in the Republic of Uzbekistan"]
3.
Mirziyoyev Sh.M. “Sudlar faoliyatini takomillashtirish va odil sudlov samaradorligini
oshirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida”gi, 2020 yil 24 iyuldagi PF-6034-sonli
farmoni. 2020 y., (www.Lex.uz) [Mirziyoyev Sh.M. Decree PF-6034 of July 24, 2020 "On
additional measures to improve the functioning of the judiciary and increase the efficiency of
justice." 2020 y].
4.
O’zbekiston Respublikasining “Sudlar to’g’risida”gi Qonuni. 2021 y. [Law of the Republic
of Uzbekistan "On Courts". 2021 y.]
5.
Qosimov B. Ma’muriy yustitsiya va uni tashkil etish shakllari: milliy va xorijiy tajriba//
Yuridik fanlar axborotnomasi. 2018 y. №2. -B. 20-23. [Kasimov B. Administrative justice and
forms of its organization: national and foreign experience // Bulletin of legal sciences. 2018 y.
№2. -B. 20-23.]
6.
Власов А.В. Какой будет административная юрисдикция?// Российская юстиция.-
2002.-№11.-С.17., Cапожников А.И. К вопросу о создании административной юстиции в
РФ//Адвокатская практика.-2008.-№1.-С.42- 44., [Vlasov A.V. What will be the
administrative jurisdiction? // Russian justice.- 2002.-№11.-p.17., Sapozhnikov A.I. On the
issue of creating administrative justice in the Russian Federation//Lawyer practice.-2008.-
№1.-p.42-44]
7.
Saidov A.X. Huquq metafizikasi, davlat huquqi va adabiyoti. Inson huquqlari bo’yicha
O’zbekiston Respublikasi Milliy Markazi. Toshkent, 2016 y. -648-bet. [Saidov A.X. Metaphysics
of law, state law and literature. National Center for Human Rights of the Republic of Uzbekistan.
Tashkent, 2016 page 648]
8.
Shayzakov Sh. Ma’muriy sud ishlarini yuritishda taraflarning huquqiy maqomi// Huquq
94
va burch. 2021 y. №4.-B.47. [Shayzakov Sh. Legal status of the parties in administrative
proceedings //Law and duty. 2021 y. №4.- p.47.]
9.
Muratayev S.A., Musaev B., Artikov D. Ma’muriy huquq va protsess. Darslik. T.: Yuridik
adabiyotlar. Publish, 2022 y. -392 bet. [Muratayev S.A, Musaev B., Artikov D. Administrative law
and procedure. Textbook. T.: Legal literature. Publish, 2022 y. page-392].
