39
SHESHENLIK SÓZLERDE IMPLICITLIK MÁNI
Orazov Ádilbay Orınbaevich
Qaraqalpaq gumanitar ilimler ilim-izertlew institutı erkin izleniwshisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15003866
Sheshenlik sózlerde poetikalıq til, kórkem sóylew, poetikalıq sóylew áhmiyetli rol’
atqaradı: poetikalıq til – tildiń obrazlı, emocionallıq tásiri joqarı túri, ol kórkem ádebiyat
penen sheshenlik sózlerde qollanılsa, kórkem sóylew – ulıwma til qurallarınıń estetikalıq
jaqtan ájayıp, mánili qollanılıwı bolıp tabıladı. Al, poetikalıq sóylew bolsa poetikalıq til menen
kórkem sóylewdiń ayrıqsha úylesimi, ol ádebiy shıǵarmalar menen birge sheshenlik sózlerde
de ushırasadı.
Sheshenlik sózlerde kóp ushırasatuǵın elementlerdiń biri
implicitlik
astarlı mánidegi
sózler bolıp sanaladı.
Implicitlik mániler – tekst yamasa shıǵarmanıń sırtqı mazmunında ashıq aytılmaǵan,
biraq oqıwshınıń óz bilimi hám kontekstlik túsinigi arqalı shıǵarılatuǵın astarlı mániler bolıp
tabıladı [1].
“Implicitlik – bul insannıń psixologiyalıq-sanalı iskerliginiń tiykarlarınan biri bolǵan til
hám sóylewde kórinetuǵın bilimniń jasaw forması. Tilde implicitlik bilim jasırın faktor
sıpatında kórinedi hám joqarı dárejedegi ulıwma túsinikli kategoriyalardıń semantikalıq
belgilenbegen bólegi sıpatında tillik mánige kirgizilgen” [2, 3].
Implicitlik mánis sheshenlik sózde anıq aytılmaǵan, biraq belgili bir kontekst, simvolika,
mádeniy-sociallıq normalar hám avtordıń stili arqalı bildiriletuǵın mánis. Yaǵnıy, ol oqıwshıǵa
ózliginen interpretaciya jasawǵa múmkinshilik beredi. Implicit mániler shıǵarmanıń
tereńligin arttırıp, oqıwshıǵa qosımsha oy salatuǵın, simvollar hám metaforalar arqalı
qáliplesetuǵın estetikalıq tásir tuwdıradı.
Avtor shıǵarmasında geyde tikkeley aytqısı kelmeytuǵın kózqarasın, sociallıq yamasa
mádeniy qádiriyatların implicitlik túrde jetkeredi. Bunday usıl oqıwshıǵa shıǵarmanıń
astarında jatırǵan mánisti óz betinshe ashıwǵa jaǵday jasaydı.
Mısalı, “Bayıwlılardıń qudashılıǵı” atamasındaǵı sheshenlik sózde Jánibek xan qus
awdan kiyatırıp, góne tam basında otırǵan bayıwlılardıń ne haqqında sóylesip atırǵanın biliw
ushın Jiyrensheni jiberedi. Jiyrenshe baylardıń qız uzatıw toyındaǵı qalıń mal haqqında
sóylesip atırǵanın esitip, xanǵa bayanlaydı. Baylardıń biri qızına úsh júz eski úy (tam) sorap
otırsa, ekinshisi eki júz beremen deydi. Al úshinshisi “Jánibek ele xan bolıp tursa, ele neshshe
bes júz tam awısıp qaladı dep aytıp atır” deydi. Xan Jiyrensheniń sózinen óziniń xalıqtı zalım
bolıp qan qaqsatqanın túsinedi [3, 291].
Bul sheshenlik sózde implicitlik mánis xalıqtıń Jánibek xanǵa qarsı narazılıǵı hám onıń
jawızlıǵın dusmallaw arqalı berilgen.
Bayıwlılar qalıńlıq sıpatında soralıp atırǵan tamlardıń (úylerdiń) sanın tek qız uzatıw
toyı menen baylanıstırmaydı. Olardıń biri “Jánibek ele xan bolıp tursa, ele neshe bes júz tam
awısıp qaladı” dep, húkimdardıń basqarıwınan xalıqtıń zábir kórip atırǵanın meńzeydi. Bul
jerde “tam” sózi tek úy mánisinde emes, al tonaw, xalıqtıń mal-múlkin kúsh penen tartıp alıw
degen astarlı mánide qollanılıp atır.
Al bunda Jiyrensheniń wazıypası – xanǵa haqıyqatlıqtı jetkeriw. Jiyrenshe bul áńgimeni
xanǵa tikkeley “xalıq sennen jábir kórip atır” dep aytpaydı. Onıń ornına baylardıń sózin
ózgertpey jetkeriw arqalı xannıń ózine oy saladı.
40
Xan bul sózden óziniń ádalatsız hákimiyatı xalıqqa awır tiyip atırǵanın túsinedi.
Bayıwlılardıń ápiwayı tilde aytılǵan gúrrińleriniń astarında onıń jawızlıǵı haqqında úlken sın
jatır. Bul – húkimdardı tuwrıdan-tuwrı ayıplamay, onı oylandırıwdıń bir usılı.
Demek, bul sheshenlik sózdegi implicitlik – xalıqtıń narazılıǵı tikkeley aytılmay,
bayıwlılardıń qalıń mal haqqındaǵı gúrrińleri arqalı jetkeriliwinde. Jiyrenshe tek eldiń sózin
xanǵa bayanlawshı bolıp kóringen menen, ol arqalı húkimdar óziniń qatańlıǵın ózliginen
túsiniwge májbúr boladı.
Kognitiv lingvistika kózqarasınan, implicitlik mániler – bul adamnıń aqıl-oyınıń,
tájiriybesiniń hám mádeniyatındaǵı túsinikler arqalı jasalatuǵın interpretaciyalar.
Pragmatikalıq jaqtan olar kommunikativ maqsette qollanıladı: avtor óz oyın jumsaq túrde
jetkerip, oqıwshıǵa onı talqılaw hám oylaw múmkinshiligin beredi.
Ulıwma alǵanda, implicitlik mániler sheshenlik sózlerdiń bay kontekstin, mádeniy hám
sociallıq elementlerin qamtıytuǵın, ashıq aytılmaǵan, biraq tereńirek túsinik beretuǵın
komponenti bolıp tabıladı. Olar oqıwshınıń sheshenlik sózli jeke interpretaciyalawına tásir
etip, sheshenniń ideyaların, kózqarasın hám ulıwma sheshenlik sózdiń qurılısın bayıtadı. Bul
túsinik ádebiyat, fol’klor hám ulıwma kommunikaciya teoriyasında keńnen izertlenedi, sebebi
ol tillik kórkemlew hám oydı jetkeriwdiń názik qurallarınıń biri sıpatında xızmet etedi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Кирсанова И.В. Имплицитность как характеристика текста и ее роль в процессах
восприятия и понимания информации // Информационная структура текста. 2018.
№2018. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/implitsitnost-kak-harakteristika-teksta-i-ee-
rol-v-protsessah-vospriyatiya-i-ponimaniya-informatsii (дата обращения: 09.03.2025).
2.
Ермакова Е. В. Имплицитность в художественном тексте. – СГУ им. НГ
Чернышевского, 2010.
3.
Қарақалпақ фольклоры. Көптомлық. Шешенлик сөзлер. 82-т. – Нөкис: «Илим»,
2014.
4.
Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005
жыл..
