71
ELEKTRON TEZAURUSLARNING QIDIRUV TIZIMLARI BILAN
INTEGRATSIYASI
Najmiddinov Muhammadjon
Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori, dotsent,
Qo‘qon universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14869202
Annotatsiya:
Ushbu tezisda elektron tezаuruslarning qidiruv tizimlari bilan
integratsiyasi va ularning axborot qidiruvini optimallashtirishdagi roli tahlil qilinadi. Elektron
tezаuruslar semantik tahlil, qidiruv doirasini kengaytirish, natijalarni dolzarblashtirish va
mavzular bo‘yicha tasniflash imkonini beradi. Shuningdek, tezаuruslar sun’iy intellekt va
mashina tarjimasi tizimlarida keng qo‘llaniladi. Qidiruv tizimlarining samaradorligini oshirish
uchun elektron tezаuruslarni ishlab chiqish, ularni tahlil qilish va integratsiyalash
texnologiyalari muhim ahamiyatga ega.
Kalit so‘zlar
: elektron tezаurus, qidiruv tizimi, semantik tahlil, sun’iy intellekt, mashina
tarjimasi, lingvistik resurslar, ma’lumotlar bazasi.
Zamonaviy axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan qidiruv tizimlari inson
hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Internetdan foydalanish davomida
foydalanuvchilar turli xil ma’lumotlarni qidirishlari kerak bo‘ladi. Ushbu jarayonda qidiruv
tizimlarining samaradorligini oshirish va natijalarni yanada aniqroq qilish muhim ahamiyat
kasb etadi. Elektron tezаuruslar qidiruv tizimlarining bu boradagi imkoniyatlarini
kengaytirib, foydalanuvchilarga dolzarb va tegishli ma’lumotlarni taqdim etishda muhim rol
o‘ynaydi.
Elektron tezаurus – bu ma’lum bir til yoki soha doirasida so‘zlarning semantik
bog‘liqligini aks ettiruvchi raqamli ma’lumotlar bazasi bo‘lib, qidiruv tizimlariga so‘zlarning
turli variantlarini tushunishga yordam beradi. Masalan, oddiy qidiruv tizimi foydalanuvchi
tomonidan kiritilgan so‘zning aniq shaklini qidirsa, elektron tezаurus bilan ishlovchi qidiruv
tizimi ushbu so‘zning sinonimlarini, antonimlarini, giperonimlarini va giponimlarini ham
inobatga oladi. Bu esa qidiruv natijalarining yanada aniq va keng qamrovli bo‘lishiga olib
keladi. Elektron tezаuruslardan foydalanishning eng katta afzalliklaridan biri bu semantik
tahlil imkoniyatidir. Qidiruv tizimlari ko‘pincha matnni oddiy sathda tahlil qiladi, ya’ni
kiritilgan so‘z qanday bo‘lsa, shundayligicha qidiradi. Elektron tezаurus esa qidiruv so‘rovini
kengroq tushunish imkonini beradi. Misol uchun, foydalanuvchi "kitob" so‘zini qidirsa, tizim
"roman", "ensiklopediya", "darslik" kabi bog‘liq so‘zlarni ham qidiruv natijalari ichiga kiritishi
mumkin. Bu esa foydalanuvchining qidiruv natijalari orasida eng mos va dolzarb
ma’lumotlarni topish ehtimolini oshiradi.
Bundan tashqari, elektron tezаurus qidiruv tizimining qamrov doirasini kengaytiradi.
Oddiy qidiruv tizimi faqat aniq kiritilgan so‘z yoki so‘z birikmasi bo‘yicha natijalarni chiqaradi.
Biroq elektron tezаurus asosida ishlaydigan qidiruv tizimlari sinonim va antonimlarni
inobatga olgan holda, qidiruv natijalarini kengaytirib, foydalanuvchilarga yanada ko‘proq
imkoniyatlar taqdim etadi. Masalan, foydalanuvchi "ob-havo" so‘zini qidirsa, tizim "iqlim",
"havo harorati", "meteorologiya" kabi bog‘liq tushunchalarni ham qidiruv doirasiga qo‘shishi
mumkin.
Elektron tezаuruslarning yana bir muhim jihati – u natijalarning dolzarbligini oshirish
imkonini beradi. Oddiy qidiruv tizimlari natijalarni qidiruv so‘roviga to‘g‘ri kelishi bo‘yicha
72
tartiblaydi, biroq elektron tezаurus asosidagi tizimlar natijalarni semantik bog‘liqlik
darajasiga qarab ham saralaydi. Masalan, agar foydalanuvchi "kompyuter texnologiyalari"
haqida ma’lumot izlayotgan bo‘lsa, elektron tezаurus ushbu so‘rov bilan bog‘liq maqolalarni
yuqori o‘rinlarga chiqaradi va kam bog‘liq yoki mazmunan mos kelmaydigan ma’lumotlarni
pastroqqa joylashtiradi.
Elektron tezаuruslardan foydalanish qidiruv tizimlarining rivojlanishiga katta hissa
qo‘shmoqda. Bugungi kunda yirik qidiruv tizimlari – Google, Yandex va Bing kabi platformalar
elektron tezаurus texnologiyalaridan keng foydalanmoqda. Ular foydalanuvchilar so‘rovlarini
yanada chuqurroq tahlil qilish, qidiruv natijalarini aniqroq chiqarish va foydalanuvchilarga
mos axborotni taqdim etish uchun turli tezаuruslarni qo‘llaydilar. Shuningdek, elektron
tezаurus texnologiyasi mashina tarjimasi sohasida ham keng qo‘llanilmoqda. Masalan, Google
Translate yoki DeepL kabi mashina tarjimasi tizimlari elektron tezаuruslardan foydalangan
holda, so‘z va iboralarning yanada mos variantlarini tanlaydi. Buning natijasida tarjimalar
yanada tabiiy va aniq bo‘lib chiqadi.
Biroq, elektron tezаuruslarni yaratish va ularni qidiruv tizimlariga integratsiya qilish
jarayonida bir qator muammolar ham mavjud. Ulardan biri – elektron tezаurusning aniqlik va
izchillik darajasini oshirishdir. Har bir so‘z yoki iboraning sinonimlari, antonimlari,
giperonimlari va giponimlari aniq belgilanmagan bo‘lsa, bu qidiruv natijalarining sifatiga
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, elektron tezаuruslar ishlab chiqishda
tilshunoslar, axborot texnologiyalari mutaxassislari va ma’lumotlar bazasi ekspertlari
birgalikda ish olib borishlari zarur. Yana bir muhim masala – qidiruv tizimlarining elektron
tezаuruslar bilan uyg‘un ishlashini ta’minlashdir. Har bir qidiruv tizimi o‘zining o‘ziga xos
algoritmlariga ega bo‘lgani uchun, elektron tezаuruslar shu tizimlar bilan mos ishlashi lozim.
Bu esa dasturiy ta’minot ishlab chiquvchilardan maxsus algoritmlar yaratishni va ularni
muntazam ravishda takomillashtirib borishni talab etadi. Elektron tezаuruslardan foydalanish
turli sohalarda katta ahamiyatga ega. Axborot qidiruvi va indeksatsiya jarayonida
tezаuruslarning qo‘llanilishi foydalanuvchilarga kerakli natijalarni tez va aniq topish imkonini
beradi. Mashina tarjimasi tizimlarida esa ular tarjima sifatini oshirishga yordam beradi.
Bundan tashqari, tezаuruslardan lingvistik tadqiqotlar, hujjatlarni avtomatik tasniflash, sun’iy
intellekt tizimlarini rivojlantirish kabi ko‘plab yo‘nalishlarda foydalanish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, elektron tezаuruslarning qidiruv tizimlari bilan integratsiyasi
zamonaviy axborot texnologiyalarining rivojlanishida muhim rol o‘ynamoqda. Ular qidiruv
tizimlariga qidiruv natijalarini yanada aniqroq va foydalanuvchilar uchun qulayroq qilish
imkonini beradi. Shuningdek, elektron tezаuruslar sun’iy intellekt va tabiiy tilni qayta ishlash
sohalarida ham keng qo‘llanilib, bu texnologiyaning kelajakda yanada rivojlanishiga zamin
yaratmoqda. Bu jarayonda turli tillarda elektron tezаurus yaratish, ularni qidiruv tizimlariga
moslashtirish va foydalanish sohasida ilmiy tadqiqotlarni davom ettirish lozim. Elektron
tezаurus texnologiyalari rivojlanishi natijasida qidiruv tizimlari yanada aqlli va samarali
ishlay boshlaydi, bu esa axborot izlash jarayonini yanada qulayroq va foydalanuvchilarga
mosroq qiladi.
References:
1.
Abdullayeva, N. (2023, April). Tezaurus tushunchasi, etimologiyasi, va til o‘rganishda
qo‘llanilishi. In Conference on Applied and Practical Sciences (pp. 117-119).
73
2.
Abjalova, M., & Sharipov, E. (2021). O‘zbek tezaurus lug‘ati uchun sifat turkumi bazasini
yaratish masalasi. Computer Linguistics: Problems, Solutions, Prospects, 1(1).
3.
Ermatov, I. R. (2012). Morfem va so‘z yasash sathlari terminologik tizimi. Toshkent:
O‘zbekiston Milliy Universiteti Nashriyoti.
4.
Kuzmenko, N. V. (2004). Meronymy in Modern English in the Light of
Grammaticalization Theory. Moscow State University.
5.
Mamatov, A. E. (2019). Zamonaviy lingvistika. Toshkent: Noshir.
6.
Suyunov, B. (2021). Tezaurus va kompyuter texnologiyalariga doir. Computer
Linguistics: Problems, Solutions, Prospects, 1(1).
