99
O‘ZBEKISTON HUDUDIDA RANGTASVIR SAN’ATINI KELIB CHIQISHI VA
SHAKILLANISHI
Behzod Tilabovich Mahmudov
Amaliy sanat va dizayin fakulteti chizma tasvir kafedriyasining dossenti Komolidin
Behzod nomidagi milliy rassomlik va dizayn inistituti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15193000
Annotatsiya:
Mazkur maqola O‘zbekiston hududida rangtasvir san’ati tarixining kelib
chiqishi va shakillanishi jarayonlarini yoritadi. O‘zbekistonning boy madaniy merosi, uning
geografik va tarixiy o‘ziga xosliklari rangtasvir san’atining rivojlanishida muhim rol o‘ynagan.
Maqolada qadimiy davrlar, xususan, amaliy san’at va diniy tasvirlar orqali rangtasvirning
shakllanishi tahlil qilinadi. O‘zbekiston hududida yirik madaniy markazlar, shuningdek, turli
xalqlar va ularning tasviriy san’ati o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar rangtasvir san’atining o‘ziga xos
uslublarini yaratgan. Maqola O‘zbekiston rangtasvir san’ati tarixining eng muhim
bosqichlarini ko‘rib chiqib, bu sohaning zamonaviy san’atdagi o‘rniga ham e’tibor qaratadi.
Kalit so‘zlar:
rangtasvir san’ati, O‘zbekiston, tarix, shakllanish, madaniy meros, amaliy
san’at, diniy tasvirlar, uslublar, madaniy markazlar, tasviriy san’at.
Kirish:
O‘zbekiston hududi tarixan rangtasvir san’ati uchun boy va muhim madaniy
merosga ega bo‘lgan hudud hisoblanadi. Bu hududda san’at asarlari, xususan, rangtasvirning
kelib chiqishi va shakllanishi asrlar davomida rivojlanib kelgan. O‘zbekistonning geografik
joylashuvi, turli xalq va madaniyatlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar, shuningdek, bu yerda
joylashgan qadimiy madaniy markazlar rangtasvir san’atining o‘ziga xos uslublarini
yaratishga turtki bo‘ldi. Qadimdan tasviriy san’at O‘zbekiston hududida nafaqat estetik, balki
diniy, diniy-ma’rifiy va amaliy maqsadlar uchun ham foydalanilgan. Shu bois, rangtasvir
san’atining kelib chiqishi va rivojlanish jarayoni turli tarixiy bosqichlarda ham o‘zining o‘ziga
xos uslubi va shakllarini hosil qildi.
Asosiy qism:
O‘zbekiston hududida rangtasvir san’atining rivojlanishi qadim
zamonlarga borib taqaladi. Biroq, rangtasvirning shakllanishi faqatgina tasvirning chizilishi
emas, balki har bir davrning madaniy, diniy va ijtimoiy muhitining ta’siri ostida o‘zgarib, yangi
shakllar va uslublar hosil bo‘lgan. Rangtasvir san’ati O‘zbekistonda bir necha bosqichlardan
o‘tgan bo‘lib, har bir davrning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud.
Qadimiy davrlar
Qadimda O‘zbekiston hududida tasvir san’ati, ayniqsa, diniy va amaliy maqsadlarda keng
tarqalgan. Xorazm, Buxoro va Samarqand kabi qadimiy shaharlar hududlarida topilgan
tasvirlar, ilk davrlarda odamlar tomonidan yaratilgan rasm va naqshlar o‘sha davrlarning
dunyoqarashini aks ettirgan. Misol uchun, so‘nggi davrda topilgan Buxoro va Samarqanddagi
rasmlar o‘sha davrning diniy tasavvurlari bilan chambarchas bog‘liq edi. Bu davrda tasvirlar
ko‘pincha diniy mavzular, xususan, ma’naviy yuksalish va axloqiy qadriyatlar bilan bog‘liq edi.
O‘rta asrlar
O‘rta asrlarda O‘zbekiston hududida islom madaniyati ta’siri ostida yangi shakllar paydo
bo‘ldi. Xususan, Buxoro, Samarqand va Xiva kabi shaharlar nafaqat diniy markazlar, balki
san’at va ilm-fan markazlari ham bo‘lgan. Islom san’ati, shuningdek, musavvirlarning
zamonaviy rangtasvir uslublarini yaratishga ilhomlantirdi. Shu davrda minora va masjidlar
devorlarida joylashgan rangli tasvirlar va naqshlar turli diniy simvollarni aks ettirib, tasviriy
100
san’atga yangi bir nafosat va o‘ziga xoslik kiritdi.
Yangilanish davri (XIX-XX asrlar)
XIX va XX asrlarda O‘zbekistonda rus imperiyasining ta’siri ostida san’atda yangi
yo‘nalishlar va uslublar paydo bo‘ldi. Shu davrda klassik va yevropacha uslubda ijod etilgan
asarlar, hamda xalq san’ati elementlari uyg‘unlashgan yangi tasviriy san’at shakllari rivojlanib
bordi. Bu davrda rangtasvir san’ati asosan ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlarni aks ettirishga
qaratilgan edi.
Zamonaviy davr
Zamonaviy O‘zbekiston tasviriy san’ati bugungi kunda o‘zining milliy va global
uslublarini birlashtirgan holda rivojlanmoqda. Bugungi kunda rangtasvir san’ati nafaqat milliy
an’analarni saqlab qolish, balki zamonaviy texnologiyalarni o‘z ichiga olgan yangi shakllar va
yo‘nalishlar bilan boyitilmoqda. O‘zbekiston san’atkorlari, nafaqat rangtasvir, balki boshqa
tasviriy san’at turlarida ham o‘z o‘rnini topib, xalqaro maydonda o‘z iste’dodlarini namoyish
etmoqda.
Bu bosqichlar O‘zbekiston rangtasvir san’ati tarixining qadam-baqadam rivojlanishini
aks ettiradi. Har bir davr o‘zining rangtasvir san’atining shakllanishiga o‘ziga xos ta’sir
ko‘rsatgan bo‘lib, bu san’at turi bugungi kunda ham rivojlanishda davom etmoqda.
Talillar va natijalar:
O‘zbekiston hududida rangtasvir san’ati kelib chiqishi va
shakllanishi ko‘plab tarixiy, madaniy, va ijtimoiy omillarga bog‘liq bo‘lgan murakkab jarayon
bo‘lib, uning rivojlanishi turli davrlar va madaniy ta’sirlar orqali o‘ziga xos shakllar va
uslublarni yaratgan. Quyidagi talillar rangtasvir san’ati tarixining asosiy bosqichlarini va
uning shakllanish jarayonini tushuntirib beradi:
Geografik va madaniy ko‘priklar:
O‘zbekistonning geografik joylashuvi uni turli
xalqlar va madaniyatlarning kesishgan nuqtasiga aylantirgan. Bu hududda ko‘plab xalq va
madaniyatlar o‘zaro aloqalar qilgan, natijada rangtasvir san’ati ham bu ta’sirlardan
nasiblangan. Markaziy Osiyo orqali o‘tgan Buyuk Ipak yo‘li san’at va madaniyatlar
almashinuvi uchun imkoniyat yaratdi. Samarqand va Buxoro kabi qadimiy shaharlarda bu
aloqalar o‘zining eng yuksak shaklini topgan. Bu jarayon, o‘z navbatida, rangtasvir san’atining
rivojlanishiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi.
Islom madaniyati ta’siri:
O‘zbekiston hududida rangtasvir san’ati shakllanishining
yana bir muhim bosqichi islom madaniyatining tarqalishi bilan bog‘liq. Islomning tarixi va
madaniyati rangtasvirning yangi shakllarini yaratishga turtki bo‘ldi. Islom san’ati, ayniqsa,
an’anaviy diniy tasvirlardan, masjidlar va madrasalar devorlariga chizilgan naqshlar va arab
yozuvi uslubidagi bezaklardan ilhom oldi. O‘sha davrda devorlarda ishlangan rangli naqshlar
va tasvirlar faqat estetik maqsadlarda emas, balki diniy va ma’rifiy maqsadlar uchun ham
ishlatilgan. Islom madaniyatida tasvirga nisbatan ba’zi cheklovlar mavjud bo‘lgan bo‘lsa-da,
naqshlar, geometrik shakllar va arabesqlarning rivojlanishi rangtasvir san’atining yangi
yo‘nalishlarini shakllantirdi.
Amaliy san’at va xalq ijodi:
O‘zbek xalqining amaliy san’atdagi boy merosi ham
rangtasvir san’ati shakllanishida muhim rol o‘ynadi. Xalq ijodi, xususan, kuyovning uyiga
tashiladigan turli xil naqshli koshinlar, gilamlar, va boshqa amaliy san’at asarlari
rangtasvirning turli shakllarini rivojlantirishga xizmat qilgan. Shuningdek, tasviriy san’at va
amaliy san’atning o‘zaro aloqalari, xalqlarning turli madaniy an’analari va hayot tarzini aks
ettirgan. Rangli bezaklar va naqshlarning amalga oshirilishi, ularning estetik maqsadlar bilan
101
birga, xalqning dunyoqarashini va ma’naviy qadriyatlarini ifodalovchi vositaga aylangan.
Renessans ta’siri:
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Rossiyaning
mustamlakachilik siyosati va Renessans davri san’atining ta’siri O‘zbekistonda rangtasvir
san’atining yangi bosqichini boshlab berdi. Bu davrda xalqaro aloqalar kuchaydi, va
Yevropaning klassik san’ati, xususan, rangtasvirning yirik asarlari O‘zbekistonga kirib keldi.
Yevropa san’ati tasvirlashda yangi texnikalar va materiallar, masalan, moyli bo‘yoqlar va
pergamentlar, O‘zbek tasvirchilari tomonidan keng qo‘llanila boshlandi. Shu bilan birga,
O‘zbekiston san’atkorlari zamonaviy va an’anaviy uslublarning uyg‘unlashgan shakllarini
yaratishga harakat qildilar.
Zamonaviy davrda rangtasvir san’ati:
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonning rangtasvir
san’ati o‘zining o‘zgacha rivojlanish davrini boshdan kechirdi. San’atkorlar o‘zlarining milliy
an’analarini saqlagan holda, global san’at jarayonlariga ham integratsiya qila boshladilar.
Bugungi kunda O‘zbekiston rangtasvir san’ati xalqaro miqyosda tan olinmoqda. Milliy
rangtasvir uslublari, folklor va madaniy meros asosida zamonaviy tendensiyalar va texnikalar
bilan uyg‘unlashgan yangi asarlar yaratilmoqda.
Milliy va madaniy o‘zlikni saqlash:
Rangtasvir san’ati O‘zbekistonning milliy
madaniyatini aks ettirish va saqlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. Milliy o‘zlikni
ifodalovchi mavzular va tasvirlar O‘zbek san’atkorlari tomonidan ko‘plab asarlarda
muhrlangan. Shu bilan birga, rangtasvir san’ati xalqning tarixiy, ma’naviy, va madaniy
qadriyatlarini yashatishga xizmat qilmoqda.
Shunday qilib, O‘zbekiston hududida rangtasvir san’ati shakllanishi nafaqat tarixiy, balki
madaniy, diniy, ijtimoiy va siyosiy jarayonlar bilan chambarchas bog‘liqdir. San’at asarlari va
uslublari har bir davrda o‘ziga xos va yangi yo‘nalishlar bilan boyib, xalqning ichki dunyosini
aks ettirishga xizmat qilgan.
Xulosa:
O‘zbekiston hududida rangtasvir san’ati tarixi juda boy va murakkab bo‘lib,
uning shakllanishi turli madaniyatlar, diniy va ijtimoiy jarayonlar bilan chambarchas
bog‘liqdir. Qadim zamonlardan boshlab, bu hududda rangtasvir san’ati nafaqat estetik, balki
diniy, amaliy va ijtimoiy maqsadlar uchun ham muhim vosita bo‘lgan. O‘zbekistonning
geografik joylashuvi va Buyuk Ipak yo‘li orqali madaniy aloqalar O‘zbek rangtasvir san’atining
rivojlanishida katta rol o‘ynagan. Islom madaniyatining ta’siri, shuningdek, amaliy san’at va
xalq ijodi o‘ziga xos uslublar yaratishga imkon bergan.
Renessans davrida Yevropa san’atining ta’siri, shuningdek, XX asrning boshlarida
mustamlakachilik siyosati rangtasvir san’atining yangi yo‘nalishlarini shakllantirdi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston rangtasvir san’ati milliy an’analarni saqlagan holda
zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashgan yangi shakllarga kirib bormoqda. Bugungi
kunda O‘zbekiston rangtasvir san’ati global san’at jarayonlarida o‘z o‘rnini topgan, va bu soha
xalqaro miqyosda tan olinmoqda.
Shunday qilib, O‘zbekiston rangtasvir san’ati o‘zining tarixiy rivojlanishi, turli
madaniyatlarning o‘zaro aloqalari va zamonaviy tendensiyalarni o‘z ichiga olgan shakllari
bilan nafaqat milliy, balki global miqyosda ham katta ahamiyatga ega. Rangtasvir san’ati,
nafaqat madaniy merosni saqlash, balki yangi avlodlar uchun o‘z tarixini anglash va
ifodalashning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
102
1.
Behzod Tilabovich Mahmudov. Analysis of Imaging Media. Zenodo, 12 ноябрь 2024 г.,
doi:10.5281/zenodo.14095468.
2.
Mahmudov Bexzod Tilabovich. (2022). METHODS OF WORKING IN THE FIELD OF FINE
ARTS AND COMPOSITION AND UNDERSTANDING CREATIVITY. Conference Zone, 90–91.
Retrieved from https://www.conferencezone.org/index.php/cz/article/view/222
3.
Андроникова М. И. Об искусстве портрета. -М.: Икусство, 1975. - С. 326.
4.
Б.Кроче // Проблемы художественного творчества. Критический анализ. М.:1.
Наука, 1975. С. 62-77.
5.
Волошин М. Воспоминания о художнике. // Василий Иванович Суриков. Письма.
Воспоминание о художнике. М.: Искусство, 1977. С. 169-190.
6.
Выготский Л.С. Психология искусства. М.: Искусство, 1972. - С. 163.
7.
Габричевский А.Г. Портрет как проблема изображения. // Искусство портрета. М.:
ГАХН, 1928. - С. 110.
8.
Sultanov X.E. / Akademik rangtasvir / Darslik – Toshkent «Zebo Prints», 2023. - 284 бет.
