4
1941-1945 YILLARDA FARG`ONA VODIYSIDA MADANIY-MA`RIFIY XIZMAT
KO`RSATISH MASALALARI
Karimova Shohista Nuraliyevna
Namangan viloyati Norin tumani
MMTB ga qarashli 1 - sonli maktab Direktori
https://doi.org/10.5281/zenodo.15294100
Annotatsiya.
Mazkur tezisda 1941–1945 yillar — Ikkinchi jahon urushi davrida
Fargʻona vodiysida madaniy-maʼrifiy xizmat ko‘rsatish tizimi qanday rivojlanganligi tarixiy
manbalar asosida tahlil qilinadi. Urush sharoitida xalqning madaniy ehtiyojlarini qondirish,
savodsizlikka qarshi kurash, harbiy-vatanparvarlik ruhidagi tarbiya, evakuatsiya qilingan
aholining madaniy integratsiyasi kabi dolzarb masalalar keng yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
Fargʻona vodiysi, madaniy-maʼrifiy ishlar, Ikkinchi jahon urushi,
savodsizlikka qarshi kurash, evakuatsiya, xalq maʼrifati.
KIRISH
Ikkinchi jahon urushi yillarida harbiy harakatlar faqat frontda emas, balki front ortida
ham davom etdi. Ayniqsa, aholining maʼnaviy ruhini ko‘tarish, ularni g‘alabaga ishonch bilan
yo‘naltirish, madaniy va maʼrifiy xizmat ko‘rsatishni davom ettirish muhim ijtimoiy vazifaga
aylangan edi. Fargʻona vodiysi shahar va qishloqlarida bu borada olib borilgan ishlar
urushning og‘ir sharoitiga qaramay, madaniy-maʼrifiy hayotni saqlab qolish va
rivojlantirishda muhim o‘rin tutdi.
ASOSIY QISM
Urush boshlanishi bilan Fargʻona vodiysi shaharlarida kutubxonalar, klub-madaniyat
uylari, teatr va kinoteatrlar faoliyati qayta ko‘rib chiqildi. “Sovet O‘zbekiston kitobi”
maʼlumotlariga ko‘ra, 1941–1944 yillarda Fargʻona, Andijon, Qoʻqon va Namangan
shaharlarida mavjud madaniy-maʼrifiy muassasalar qisqargan bo‘lsa-da, ular faoliyatini to‘liq
to‘xtatmagan.
Shahar kutubxonalari front uchun adabiy xizmat ko‘rsatishga moslashtirildi. Maxsus
“Front uchun adabiyot” bo‘limlari tashkil etildi. Bunday kutubxonalarda:
Harbiy-vatanparvarlik mavzusida kitoblar targ‘ib qilindi,
Maʼnaviy tayanch yaratishga qaratilgan maxsus o‘qishlar va suhbatlar tashkil
etildi,
Harbiy xat savodini oshirish uchun oddiy savod o‘rgatish kurslari ochildi.
Madaniyat uylari va klub muassasalarida esa harbiy motivatsiyali spektakllar,
sheʼrlar kechalari va musiqiy chiqishlar muntazam o‘tkazilgan.
1941–1945 yillarda urush sharoitiga qaramasdan Fargʻona vodiysida savodsizlikka
qarshi kurash to‘xtatilmagan. Ayniqsa, evakuatsiya qilingan aholining aksariyat qismi,
xususan, bolalar va ayollar orasida savodxonlik darajasi past bo‘lganligi sababli:
Kechki maktablar faoliyati kengaytirildi,
Front ortida ishlayotgan yoshlar uchun savod o‘rgatish kurslari ochildi,
Ko‘chma kutubxonalar va o‘qituvchi guruhlari qishloqlarga yuborildi.
“Sovet O‘zbekiston kitobi” ma’lumotlariga ko‘ra, 1943-yilga kelib, Andijon va Namangan
viloyatlarida savod o‘rgatish kurslari orqali 10 ming nafardan ortiq fuqaro savodli bo‘lib
chiqqan.
5
Urush sharoitida Fargʻona vodiysi shahar va qishloqlarida madaniy-maʼrifiy xizmat
ko‘rsatish faqatgina mavjud muassasalarni saqlab qolish bilan cheklanmagan, balki ijtimoiy
ong va maʼnaviyatni faol tarzda mustahkamlashga yo‘naltirilgan ko‘plab yangicha
tashabbuslar ham yuzaga keldi. Urush mafkurasi sharoitida madaniy-maʼrifiy faoliyat front
ortining ikkinchi fronti sifatida qaralgan.
1941–1945 yillar davomida Fargʻona vodiysida madaniyatni targʻib qilish uchun
ommaviy axborot vositalaridan — devoriy gazetalar, plakatlar, eslatmalar, radioeshittirishlar
va kinomobil brigadalaridan keng foydalanildi.
"Sovet Oʻzbekiston kitobi" maʼlumotlariga ko‘ra:
Devoriy gazetalarning soni uch baravar oshgan,
Shahar va qishloq punktlarida 300 dan ortiq agitpunktlar tashkil etilgan,
Sayyor kinomobil guruhlari front orti zavodlari va kolxozlariga muntazam ravishda safar
uyushtirib, harbiy-vatanparvarlik ruhidagi filmlar namoyish qilgan.
Bunday tashviqot ishlari aholining ruhiy holatini barqarorlashtirish, urush maqsadlarini
tushuntirish va ijtimoiy birdamlikni mustahkamlashda muhim vositaga aylangan.
Urush yillari Fargʻona vodiysining madaniy-maʼrifiy hayoti murakkab va ziddiyatli
sharoitda shakllandi. Dushman bosqini tahdidi ostida qolmagan bo‘lsa-da, vodiyning har bir
shahri va qishlog‘i urushning iqtisodiy va ijtimoiy bosimlarini chuqur his etdi. Shunday
vaziyatda madaniyat va maʼrifat sohalarining faoliyatini to‘xtatib qo‘yish emas, balki aksincha,
uni yangi sharoitlarga moslashtirish va rivojlantirish davlat siyosatining muhim qismi sifatida
qaralgan edi. Madaniy-maʼrifiy xizmat ko‘rsatish, bir tomondan, aholining ruhiy tayanchini
saqlash, ikkinchi tomondan esa, harbiy vazifalarni mafkuraviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash
vazifasini bajargan [1].
Fargʻona vodiysi shaharlarida kutubxonalar, klub-madaniyat uylari, sanʼat to‘garaklari
va teatr jamoalari har bir imkoniyatdan foydalanib, aholining ongini urush sharoitlariga mos
holda shakllantirishga kirishdi. Devoriy gazeta va plakatlardan tortib, ko‘chma
kinonamayishlar va she’riy kechalargacha bo‘lgan barcha madaniy vositalar safarbar qilindi.
Ayniqsa, evakuatsiya qilingan aholining ko‘pligi sababli, madaniy xizmatlar ko‘lami ancha
kengaydi. Rus va boshqa millatlardan kelgan odamlarning madaniy integratsiyasini taʼminlash
maqsadida, ko‘p tilli spektakllar, umumxalq bayramlari va milliy madaniyat kunlari tashkil
etildi. Mahalliy madaniyat uylari oldida "Xalq universitetlari" va "Ochilayotgan o‘quv
mashg‘ulotlari" kabi tashabbuslar bilan ishsiz yoki savodsiz evakuatsiya qilingan aholiga qisqa
muddatli o‘quv kurslari tashkil etildi.
Shu bilan birga, madaniy xizmat ko‘rsatish faqat shahar markazlarida emas, balki
qishloqlarda ham davom ettirildi. Ayniqsa, ishlab chiqarish artellarida va kolxozlar qoshida
ochilgan madaniyat punkti va klubchalar aholining maʼnaviy ehtiyojlarini qondirishda katta
ahamiyat kasb etdi. Urush tufayli yuzaga kelgan qiyinchiliklarga qaramasdan, ko‘plab klub
binolari qisman taʼmirlandi, zamonaviy sharoitda ishlash imkoniyati bo‘lmasa ham, ochiq
havoda spektakl va kontsertlar o‘tkazish anʼanaga aylandi. Mahalliy sanʼatkorlar va
havaskorlar teatr truppalari front ortida ishlab turgan ishchilar, kolxozchilar va evakuatsiya
qilinganlar oldida sahna ko‘rinishlari bilan chiqish qildilar. Bu tadbirlar urushning qattiq
bosimiga qarshi aholi ruhiyatini mustahkamlashda gʻoyat samarali vosita bo‘lib xizmat qildi
[2].
Albatta, urushning og‘ir iqtisodiy sharoiti madaniyat va maʼrifat sohasida ham ko‘plab
6
cheklovlarni keltirib chiqardi. Qog‘oz tanqisligi sababli kutubxonalar yangi adabiyotlar bilan
muntazam taʼminlab turilolmadi, ko‘plab madaniyat uylari va klublarda jihozlar, ovoz
kuchaytirgichlar, yoritish uskunalari yetishmadi. Biroq mavjud imkoniyatlardan oqilona
foydalanishga alohida eʼtibor qaratildi: mavjud kitob fondlari asosida sayyor kutubxonalar
tashkil etildi, o‘qituvchilar va kutubxonachilar maxsus tarqatma varaqalar va qisqa o‘quv
dasturlari yordamida aholining bilim va madaniyat darajasini oshirishga harakat qildilar.
Ayniqsa, bolalar uchun alohida diqqat qaratildi: ularning urush sharoitida ruhiy zarba
olmasligi uchun teatr guruhlari kichik hajmli ertak spektakllarini tayyorlab, kolxoz va sovxoz
maktablarida namoyish qildilar.
Madaniy-maʼrifiy faoliyatning yana bir muhim yo‘nalishi — harbiy-vatanparvarlik
tarbiyasi edi. Devoriy gazetalarda askarlarning qahramonliklari, frontdagi gʻalabalar, mehnat
frontidagi yutuqlar haqida hikoya qiluvchi maqolalar, sheʼrlar, ocherklar muntazam chop
etildi. Sanʼat arboblari va yozuvchilar front ortiga safarbar qilingan zavod va artellarda
maʼnaviy-maʼrifiy uchrashuvlar o‘tkazib, askarlar va ishchilar o‘rtasida ruhiy ko‘tarinkilikni
mustahkamlashga xizmat qildilar. Ayniqsa, frontdan kelgan maktublar asosida o‘tkazilgan
badiiy kechalar o‘zining chuqur taʼsir kuchi bilan ajralib turardi. Urush sharoitida Fargʻona
vodiysi madaniy-maʼrifiy sohasida amalga oshirilgan ishlar ijtimoiy hayotning barqarorligini
saqlashda, xalq ongida gʻalabaga ishonchni mustahkamlashda, millatlararo do‘stlik va
hamkorlikni rivojlantirishda hal qiluvchi rol o‘ynadi. Madaniyat va maʼrifat front ortining
maʼnaviy qalqoni bo‘lib, urushning og‘ir sinovlariga bardosh berishda aholi uchun bebaho
tayanch vazifasini bajardi [3].
Fargʻona vodiysida 1941–1945 yillar davomida madaniy-maʼrifiy xizmat ko‘rsatish
masalalari ko‘p qirrali va o‘ziga xos murakkabliklarga ega bo‘ldi. Urush sharoitida iqtisodiy
resurslarning kamayishi, mehnat kuchining frontga safarbar qilinishi, ko‘plab madaniy
xodimlarning urush harakatlariga jalb etilishi vodiyning madaniy hayotiga sezilarli ta’sir
ko‘rsatdi. Biroq barcha qiyinchiliklarga qaramay, madaniyat va maʼrifat sohalari faoliyatini
to‘xtatib qo‘yish emas, balki uni yangi sharoitlarga mos ravishda davom ettirish va
rivojlantirish siyosati olib borildi. Urushning dastlabki oylaridan boshlab, davlat va jamoat
tashkilotlari madaniy-maʼrifiy xizmatni saqlab qolish va uni xalqning urushdagi umumiy
harakatiga safarbar etish uchun zarur choralarni ko‘rishdi.
Bu davrda Fargʻona, Andijon, Qoʻqon va Namangan shaharlaridagi madaniyat
muassasalari faqatgina zavq-shavq o‘chog‘i sifatida emas, balki mafkuraviy tayanch sifatida
ham qayta tashkil etildi. Madaniyat uylari va teatrlar harbiy-vatanparvarlik ruhidagi
spektakllar sahnalashtirdi, urushdagi fidoyilik va mardlikni targ‘ib qiluvchi adabiy-badiiy
tadbirlar o‘tkazildi. Ommaviy madaniy tadbirlar urush harakatlarini qo‘llab-quvvatlashga
qaratilgan bo‘lib, aholi qalbida g‘alabaga bo‘lgan ishonchni mustahkamlash vazifasini bajardi.
Ayniqsa, madaniy-maʼrifiy ishlarning asosiy vazifalaridan biri — front orti
mehnatkashlarining ruhiy holatini yuksaltirish, ularni mehnat va fidoyilikka undash edi [4].
XULOSA VA MUNOZARA
1941–1945 yillarda Fargʻona vodiysida madaniy-maʼrifiy xizmat ko‘rsatish urushning
qattiq iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlariga qaramasdan uzluksiz davom ettirildi. Xalq
maʼnaviyatini asrash, savodsizlikka qarshi kurashish, madaniy integratsiyani rivojlantirish va
harbiy-vatanparvarlik ruhini mustahkamlash yo‘lida ko‘plab amaliy ishlar bajarildi. Bu tajriba
urushdan keyingi davrda Fargʻona vodiysi madaniy hayotining tez tiklanishiga va yangi
7
bosqichga ko‘tarilishiga poydevor bo‘ldi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Совет Ўзбекистон Китоби. 1941–1944 йиллар. – Тошкент: Ўзбекистон ССР Давлат
Китоб Палатаси, 1974.
2.
Мадаминов М. Урта Осиёда маданият ва маърифат. – Тошкент: Фан, 1971.
3.
Маҳмудов А. Ўзбекистоннинг маданий тараққиёти тарихи. – Тошкент: Ўзбекистон,
1998.
4.
Махмудов Р. Фарғона водийси тарихидан лавҳалар. – Фарғона: ФарДУ нашриёти,
2005.
