32
ASSOTSIATIV TILSHUNOSLIK NAZARIYALARI SHARHI
Mirzaahmedov Mirjalol Mansurjon o‘g‘li
Farg’ona davlat universiteti doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15621617
Annotatsiya.
Ushbu maqolada assotsiativ tilshunoslik nazariyalarining asosiy
tushunchalari, rivojlanish tarixi va metodologik xususiyatlari tahlil qilinadi. Nazariyaning til
birliklari va ularning psixologik assotsiativ jarayonlar orqali shakllanishi tushuntiriladi.
Shuningdek, assotsiativ tilshunoslikning kamchiliklari va zamonaviy tilshunoslikdagi o‘rni
muhokama qilinadi. Maqola tilshunoslik tarixida assotsiativ yondashuvlarning ilmiy
ahamiyatini yoritadi va ularning hozirgi zamon tadqiqotlaridagi integratsiyasi haqida fikrlar
beradi.
Kalit so‘zlar:
Assotsiativ tilshunoslik, Til birliklari, Psixologik assotsiatsiyalar, Til
nazariyalari, Tilshunoslik tarixi, Kognitiv tilshunoslik, Lingvistik yondashuvlar, Til rivojlanishi.
Kirish
Tilshunoslikning assotsiativ yo‘nalishi — til hodisalarini inson ongidagi assotsiativ
jarayonlar orqali tushuntirishga qaratilgan nazariyalar majmuasidir. Bu nazariyalar tildagi
birliklar, ularning hosil bo‘lishi va o‘zaro bog‘lanishini psixologik assotsiatsiyalar bilan
izohlashga harakat qiladi. Assotsiativ tilshunoslik XIX asr oxiri va XX asr boshlarida
tilshunoslikda o‘ziga xos yo‘nalish sifatida paydo bo‘lgan. Uning asosiy g‘oyasi — til birliklari
inson ongida bog‘lanish (assotsiatsiya) orqali shakllanadi va rivojlanadi. Shu bilan birga, bu
yondashuv tilni faqat mexanik assotsiatsiyalar to‘plami sifatida ko‘rishga moyil bo‘lib, tilning
murakkab tuzilishi va madaniy kontekstlarini to‘liq hisobga olmaydi.
Ushbu maqolada assotsiativ tilshunoslik nazariyalarining asosiy tushunchalari, ularning
rivojlanish tarixi, nazariy asoslari va kamchiliklari tahlil qilinadi. Maqolaning maqsadi —
assotsiativ tilshunoslik nazariyalarini sharhlash va ularning tilshunoslikdagi o‘rni hamda
rivojlanish istiqbollarini ko‘rsatishdir.
Metodologiya
Maqolada asosan nazariy tahlil va adabiyotlarni sharhlash usullari qo‘llanildi. Assotsiativ
tilshunoslik nazariyalariga oid klassik va zamonaviy manbalar o‘rganilib, ularning asosiy
konseptlari, metodologik yondashuvlari tahlil qilindi.[3]. Shuningdek, bu nazariyalar
tilshunoslikning boshqa yo‘nalishlari bilan taqqoslandi. Tadqiqotda psixologiya va tilshunoslik
sohasidagi ilmiy maqolalar, kitoblar, shuningdek, tillarning rivojlanishi haqidagi empirik
tadqiqotlar asos sifatida xizmat qildi.
Natijalar
Assotsiativ tilshunoslik nazariyalarining asosiy g‘oyalari quyidagilardan iborat ekanligi
aniqlanmoqda: til birliklari inson ongida assotsiatsiyalar orqali bog‘lanadi; til o‘rganilishi va
rivojlanishi asosida psixologik jarayonlar yotadi; yangi so‘z va iboralar avvalgi til birliklari bilan
aloqada hosil bo‘ladi; tilning morfologik va sintaktik tuzilishi ham assotsiativ jarayonlar bilan
tushuntirilishi mumkin.[1].
Shuningdek, tadqiqotda ushbu nazariyaning asosiy kamchiliklari ham aniqlangan.
Birinchidan, assotsiativ yondashuv tilning madaniy va ijtimoiy kontekstlarini yetarlicha
hisobga olmaydi. Ikkinchidan, tilning murakkab grammatik va semantik tizimlarini faqat
assotsiativ jarayonlar orqali tushuntirish qiyin. Uchinchi, bu nazariya tilning dinamik
rivojlanishini izohlashda cheklangan imkoniyatlarga ega.
33
Muhokama
Assotsiativ tilshunoslik nazariyalari tilshunoslikning dastlabki bosqichlarida til
jarayonlarini psixologik asosda tushuntirishga muhim hissa qo‘shgan. Bu nazariyalar tilning
asosiy birliklari — fonemalar, morfemalar va leksik birliklar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni
o‘rganishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qilgan. Ammo zamonaviy tilshunoslikda tilning faqat
assotsiativ jarayonlarga asoslanib tushuntirilishi yetarli emasligi tan olinmoqda.
Bugungi kunda tilshunoslikda assotsiativ yondashuv boshqa yondashuvlar bilan
integratsiyalashgan. Masalan, kognitiv tilshunoslik, generativ grammatikalar va kommunikativ
yondashuvlar assotsiativ mexanizmlarni kengroq kontekstlarda o‘rganadi. Shuningdek,
assotsiativ yondashuvlar so‘zlarning semantik tarmoqlarda qanday bog‘lanishini, nutq
jarayonlarida ong va til o‘rtasidagi munosabatni tushuntirishda davom etmoqda.
Assotsiativ tilshunoslik nazariyalari tilshunoslikning dastlabki bosqichlarida til
jarayonlarini psixologik asosda tushuntirishga muhim hissa qo‘shgan. Leonard Blumfeld
(Bloomfield, 1933) bu yondashuvni til birliklari orasidagi mexanik assotsiatsiyalar tizimi
sifatida ko‘rib, tilni neytral ilmiy asosga asoslashga intilgan. Unga ko‘ra, til hodisalari inson
ongida yuzaga keladigan takroriy bog‘lanishlar natijasida paydo bo‘ladi va shu asosda yangi
so‘zlar va iboralar hosil bo‘ladi.[5].
Biroq, Noam Chomsky (1957) assotsiativ tilshunoslikka keskin tanqid bilan chiqdi. Uning
fikricha, tilning murakkab sintaktik tuzilishini va qoidalarga asoslangan grammatik tizimini
faqat assotsiativ jarayonlar yordamida tushuntirish mumkin emas. Chomsky tilni faqat tashqi
stimullar va assotsiativ mexanizmlar orqali o‘rganiladigan oddiy mexanizm sifatida ko‘rishga
qarshi chiqdi va generativ grammatikani ilgari surdi.[2].
Shuningdek, Lev Vygotskiy (1962) tilning psixologik rivojlanishida ijtimoiy va madaniy
muhitning muhim rolini ta’kidlab, assotsiativ yondashuvni ijtimoiy kontekstni hisobga
olmaganligi uchun tanqid qildi. Vygotskiy tilni faqat ichki psixologik jarayon emas, balki
ijtimoiy vosita sifatida ko‘rishni taklif etdi.[4].
B.F.Skinner (1957) o‘z navbatida tilni o‘rganishda assotsiativ mexanizmlarga asoslangan
xulq-atvor nazariyasini ilgari surdi. U tilni shartli reflekslar orqali shakllanadigan odatiy xulq-
atvor deb ta’rifladi, ammo uning bu yondashuvi ko‘plab zamonaviy tilshunoslar tomonidan
yetarli emas deb baholandi.
Leonard Talmy va William Croft kabi kognitiv tilshunoslik vakillari assotsiativ
yondashuvlarning til birliklari o‘rtasidagi ma’nodor bog‘lanishlarni tushunishda foydali
ekanligini, ammo bu yondashuvni tilning yuqori darajadagi tuzilishi va madaniy kontekstlarini
o‘rganishda kengaytirish zarurligini ta’kidlaydilar.
Umuman olganda, assotsiativ tilshunoslik nazariyalari tilning psixologik asoslarini
o‘rganishda muhim ilmiy maktab sifatida tarixda o‘z o‘rnini egallaydi. Biroq, zamonaviy
tilshunoslikda bu yondashuvlar ko‘proq integratsiyalashgan shaklda qo‘llanilib, tilning
murakkab va ko‘p qirrali tabiati yaxshiroq tushunilmoqda.
Xulosa
Assotsiativ tilshunoslik nazariyalari tilning psixologik asoslarini o‘rganishda muhim ilmiy
maktab sifatida tarixda o‘z o‘rnini egallaydi. U til birliklari o‘rtasidagi bog‘lanishlarni inson
ongida yuzaga keladigan assotsiatsiyalar orqali tushuntirishga harakat qiladi. Biroq, bu
nazariyaning tilning madaniy, ijtimoiy va struktural xususiyatlarini cheklangan darajada
yoritgani uning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Zamonaviy tilshunoslikda assotsiativ yondashuv
34
boshqa nazariyalar bilan birgalikda qo‘llanilib, til jarayonlarini yanada mukammal tushunishga
xizmat qilmoqda.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Bloomfield, L. (1933).
Language
. New York: Holt.
2.
Pavlov, I.P. (1927).
Conditioned Reflexes
. London: Oxford University Press.
3.
Skinner, B.F. (1957).
Verbal Behavior
. New York: Appleton-Century-Crofts.
4.
Whitney, W.D. (1875).
Language and the Study of Language
. New York: Appleton.
5.
Lenneberg, E.H. (1967).
Biological Foundations of Language
. New York: Wiley.
6.
Croft, W., Cruse, D.A. (2004).
Cognitive Linguistics
. Cambridge: Cambridge University
Press.
7.
Labov, W. (1972).
Sociolinguistic Patterns
. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
8.
Tomasello, M. (2003).
Constructing a Language: A Usage-Based Theory of Language
Acquisition
. Cambridge, MA: Harvard University Press.
