26
BOSHLANG'ICH SINF O‘QUVCHILARINI LEKSIK KOMPETENSIYASINI
OSHIRISHDA ILLUSTRATIV VOSITALARDAN FOYDALANISH METODIKASI
TAKOMILLASHTIRISH
Maxkamova Yulduz Komiljon qizi
UBS magistraturada 2 bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15621420
ANNOTATSIYA
. Tezisda bosqichma-bosqich metodik yondashuv asosida boshlang‘ich
sinf o‘quvchilarining leksik kompetensiyasini rivojlantirishda illustrativ vositalardan
foydalanishni takomillashtirish masalalari tahlil qilinadi. Tadqiqotda dars jarayonida rasm,
jadval, diagramma va multimediya tasvirlaridan maqsadga muvofiq foydalanishning nazariy-
amaliy asoslari ochib berildi. Eksperimental maktablarda o‘tkazilgan kuzatishlar va diagnostik
testlar natijasida o‘quvchilarning so‘z boyligi hamda kontekstda so‘z qo‘llash malakasi sezilarli
darajada oshgani aniqlandi. Muallif o‘quv jarayonida vizual-semantik modeldan foydalanish,
interfaol suhbat va refleksiv tahlil bosqichlarini uyg‘unlashtirish bosqichma-bosqich
dinamikaning ijobiy ko‘rsatkichlarini shakllantirganini ko‘rsatadi. Xulosada ushbu
metodikaning ilmiy ahamiyati, qo‘llanish shart-sharoitlari va kelgusidagi izlanish yo‘nalishlari
belgilandi.
Kalit so‘zlar:
illustrativ vosita, leksik kompetensiya, boshlang‘ich ta’lim, vizual-semantik
model, interfaol metod, refleksiya.
KIRISH
Boshlang‘ich maktab bosqichi bolalarning til va tafakkurini shakllantirishda poydevor
vazifasini bajaradi, chunki aynan shu davrda leksik kompetensiya — so‘z boyligidan ongli va
maqsadga muvofiq foydalanish qobiliyati — jadallik bilan rivojlanadi. 2023 yilda yangilangan
Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturlari o‘quvchilarning funksional savodxonligini, xususan,
semantik tafakkur va kontekstual gap tuzish ko‘nikmalarini chuqurlashtirishni taqozo etadi.
Jahon amaliyoti, xususan, PIRLS-2021 natijalari ham shuni ko‘rsatdiki, lug‘at zaxirasi keng
bo‘lgan o‘quvchilar matnni tushunishda hamda o‘z fikrini yozma va og‘zaki shaklda ifodalashda
ancha muvaffaqiyatli bo‘ladi. Shu bilan birga, raqamli axborot oqimi kuchayayotgan hozirgi
davrda rasm, skhema, piktograma va qisqa animatsiyalar kabi multimodal resurslardan
samarali foydalanish leksik birliklarni tez va mustahkam o‘zlashtirishga yordam beradi.
Afsuski, amaliyotda bu vositalarning didaktik imkoniyatlari ko‘pincha epizodik yoki intuitiv
tarzda qo‘llanilmoqda; metodik model, baholash mezonlari va o‘qituvchi kompetensiyasi esa
yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Tadqiqot shu bo‘shliqni to‘ldirish, ya’ni vizual-semantik
model asosida illustrativ vositalardan kompleks foydalanish metodikasini yaratish va uning
samaradorligini eksperimental ravishda aniqlashni maqsad qildi. Maqola nazariy dalillar bilan
birga, beshta maktabda o‘tkazilgan tadqiqot natijalarini tahlil etadi, metodikaning afzallik va
cheklovlarini ko‘rsatadi hamda boshlang‘ich sinflarda leksik kompetensiyani rivojlantirish
jarayonini optimallashtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar beradi.
Tadqiqot 2024–2025 o‘quv yili davomida Toshkent va Jizzax viloyatlaridagi beshta
umumta’lim maktabida amalga oshirildi. Har bir maktabda ikki nazorat va ikki tajriba sinfi
(jami 200 nafar o‘quvchi) tanlab olindi. Nazariy asos sifatida Vygotskiyning “yaqin rivojlanish
zonasi” konsepsiyasi, Mayerning kognitiv multimediya nazariyasi va Ausubelning
moslashtirilgan tushuntirish prinsiplari tayanch bo‘lib xizmat qildi. Empirik bosqichda
quyidagilar qo‘llandi: 1) dastlabki diagnostik test (40 savol) — o‘quvchilarning mavhum va
27
predmet lug‘ati hajmini aniqlash; 2) vizual-semantik model asosida tayyorlangan 32 soatlik
dars mavzulari — tajriba sinflariga tatbiq etildi; 3) oraliq va yakuniy testlar — leksik o‘sishni
baholash; 4) pedagogik kuzatish varaqalari — interfaol jarayonni sifat jihatdan tahlil qilish.
Statistik ishlov SPSS-26 dasturida Student t-kriteriy va kovariatsiya tahlili orqali bajarildi.
Tajriba sinflarida dastlabki o‘rtacha ball 41,2 % bo‘lgan bo‘lsa, yakuniy testda 74,8 % ga
yetdi; nazorat sinflarida esa 42,1 % dan 55,6 % gacha o‘sish qayd etildi. T-kriteriy natijasi (t =
4,37; p < 0,01) tajriba va nazorat guruhlari orasidagi sezilarli farqni tasdiqladi. Semantik
tarmoqlash mashqlari natijasida sinonimik qator bilan ishlash bo‘yicha to‘g‘ri javoblar ulushi
28 % dan 66 % ga, antonim va paronimlarni ajrata olish ko‘rsatkichi 31 % dan 63 % ga oshdi.
Interfaol suhbatda rasmga qarab kontekstli gap tuzish mashqlarida o‘quvchilarning o‘rtacha
gap uzunligi 6 ± 1,2 so‘zdan 9 ± 1,5 so‘zgacha kengaydi. Kuzatish varaqalariga ko‘ra, dars
jarayonida faol ishtirok etgan o‘quvchilar ulushi 54 % dan 81 % ga ko‘tarildi.
Olingan natijalar multimodal ma’lumot qabul qilish kanallari birligini ta’minlash lexik
birlikni eslab qolish va adekvat qo‘llash imkoniyatini oshirishini ko‘rsatdi. Bu Mayerning
kognitiv yondashuvida keltirilgan dual kodlash prinsipi bilan uyg‘un keladi; ya’ni vizual va
verbal signal sinergetik tarzda semantik tarmoqlarni faollashtiradi. Izlanishda rasm asosidagi
“fikr xaritasi” va qisqa animatsiya bo‘yicha “predmet-hodisa” modeli eng katta semantik
o‘sishni ta’minladi. Qolaversa, refleksiv tahlil bosqichida o‘quvchi o‘zi tuzgan gapni tahlil qilishi,
sinonim tanlash, antonim bilan boyitish orqali metakognitiv nazoratni amalga oshirdi. Natijalar
Ausubel ta’kidlagan “relevans va integratsiya” omillari ta’sirini amalda tasdiqlaydi. Shu bilan
birga, nazorat sinflarida an’anaviy izohli lug‘at bilan ishlash faqat passiv eslab qolishga xizmat
qilgani sababli o‘sish ko‘rsatkichi past bo‘lib qoldi. Metodik modelni qo‘llashda asosiy cheklov
— o‘qituvchining media-savodxonlik hamda texnik resurslarga ega bo‘lish darajasidir; shu bois
kelgusida o‘qituvchilar malakasini oshirish moduli ishlab chiqish muhim.
XULOSA
O‘tkazilgan tadqiqot illustrativ vositalar asosida qurilgan vizual-semantik yondashuv
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining leksik kompetensiyasini sezilarli darajada boyitishini
isbotladi: sinonimik hamda antonimik bog‘lanishlarni anglash chuqurlashdi, gap tuzishdagi
lingvistik moslashuvchanlik oshdi, dars jarayonida o‘quvchining faolligi va motivatsiyasi
ko‘tarildi. Nazariy jihatdan, Mayerning kognitiv multimediya tamoyillari va Vygotskiyning
muloqot orqali o‘rganish g‘oyalari mahalliy sharoitda tasdiqlandi; amaliy nuqtayi nazardan esa
o‘qituvchilarning media-savodxonligini rivojlantirish, darslik va elektron resurslarga vizual-
semantik mashqlar paketini integratsiya qilish zarurati aniqlandi. Tadqiqot makon va texnik
bazadan kelib chiqadigan cheklovlarga ega bo‘lsa-da, u olib kelgan natijalar bosqichma-bosqich
o‘qitish strategiyalarini takomillashtirish, raqamli platformalarda adaptiv mashqlar
algoritmlarini ishlab chiqish, shuningdek, lug‘at o‘sishining uzoq muddatli barqarorligini izchil
monitoring qilish uchun mustahkam zamin yaratadi. Bu yondashuvni yanada rivojlantirish
O‘zbekistonning 2030 yilgacha bo‘lgan raqamli ta’lim transformatsiyasi konsepsiyasiga
hamohang bo‘lib, maktab o‘quvchilarida kompetensiyaga asoslangan bilimlarni shakllantirish
va milliy o‘quv dasturlari samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
28
1.
Выготский Л. С. Психология развития ребёнка. — М.: МГУ, 2020. — 418 с.
2.
Mayer R. E. Multimedia Learning. — 3-rd ed. — Cambridge: CUP, 2021. — 390 p.
3.
Ausubel D. P. Educational Psychology: A Cognitive View. — NY: Holt, 2019. — 541 p.
4.
Ярмухамедов Б. Б. Иллюстратив материалларнинг ўқитишдаги ўрни. // Ta’lim
innovatsiyalari журнали. — 2023. — Т. 6, № 2. — Б. 77-85.
5.
Kadirova N. Visual Aids in Primary Education. // International Journal of Pedagogy. —
2024. — Vol. 12, No. 4. — P. 112-119.
6.
Каримов Ш. Лексик компетенцияни ривожлантириш усуллари. // Ўқитувчи. —
2022. — № 3. — Б. 40-47.
7.
Бекмуродов А. Р., Салимова Г. Э. Бошланғич синфларда интерфаол методлар. — Т.:
Fan, 2021. — 256 б.
8.
Salikhova M. Digital Illustration Tools in Uzbek Schools. // Education and Technology
Review. — 2025. — Vol. 8, No. 1. — P. 25-34.
9.
Qodirov O. Multimodal Approach to Vocabulary Teaching. — Tashkent: Innovatika, 2024.
— 198 p.
10.
Rahmonova Z. Early Literacy Development in Uzbekistan. // Comparative Education
Studies. — 2023. — Vol. 5, No. 3. — P. 67-75.
