49
O‘ZBEK VA INGLIZ GEORTONIMLARIDA SINONIMLIK HODISASI
Aliyeva Sarvinoz Abbosjon qizi
Farg‘ona davlat universiteti,
Tilshunoslik kafedrasi tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14357445
Annotatsiya:
Ushbu maqola o‘zbek va ingliz geortonimlarida uchraydigan sinonimlik
hodisasini yoritadi. Geortonimik sinonimlar bir birlari bilan paradigmatik munosabatga
kirishib, sinonimik qator hosil qiladi va rasmiy hamda norasmiy nomlarni yuzaga keltiradi.
Kalit so‘zlar:
geortonimik sinonimlar, sinonimik qator, rasmiy nom, norasmiy nom, ko‘p
komponentli, bir komponentli sinonimlar.
Geortonimlar sirasiga mansub bayram nomlari ma’lum an’analarning bardavomligini
ta’minlaydi. Atoqli otlarning paradigmatik munosabatlari tilshunos olimlarning azaldan diqqat
markazida bo‘lib kelgan. Shu bilan birga, asosiy munozaralar onomastik birliklar yuzaga
chiqaradigan mazmuniy va shakliy qarama-qarshiliklar hamda ular o‘rtasidagi o‘zaro
o‘xshashlik munosabatlari doirasida olib borilgan.
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasida
sinonimlar
(yun. synonymos – bir nomli)ga bir
umumiy nomga ega bo‘lgan (denonativ ma’nosi bir xil), qo‘shimcha (konnotativ) ma’nosi
(ekspressiv, uslubiy va boshqa munosabat kabilarni ifodalovchi xususiyatlari) bilan o‘zaro
farqlanadigan til birliklari – so‘z, ibora va sintaktik birliklardir deb izoh berilgan
1
.
Onomastikada sinonimiya muammosi ko‘plab olimlar tomonidan o‘rganilgan
2
.
Onomastik birliklarga nisbatan A.Superanskaya maxsus onomastik sinonimiya
tushunchasini kiritadi va uni “polionomiya” deb nomlashni taklif qiladi. Ushbu termin bilan
olima “parallel yoki turli davrlarda mavjud bo‘lgan bir xil predmetni bildiruvchi turli
leksemalar”ni izohlaydi
3
. A.Superanskayaning fikricha, polionimlar
“номинативные
дублеты” (nominativ dubletlar)
hisoblanib, etimologik, leksik, fonetik, morfologik jihatdan
leksemali obyektlarning turli nomlarini ko‘rsatadi.
Rus onomastik terminlari lug‘atida “variant (onim)” termini berilgan bo‘lib, turli til
hodisalarida fonetik, morfologik va leksik jihatdan modifikatsiya qilingan nom yoki obyekt
nazarda tutilgan. Bu esa A.Superanskayaning
“polionim”
yoki
“nominativ dublet”
tushunchasini yanada qo‘llab - quvvatlaydi.
I.Kryukova yuqoridagi fikrlarga norasmiy astionimlar (shahar nomlari) asosida misollar
keltiradi va uning yozishicha, bunday astionimlar ko‘pincha juda uzun sinonimlar qatorini hosil
1
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, Давлат илмий нашриёти. – Тошкент. 7-жилд, – Б. 631.
2
Азарх Ю.С. О грамматических и лингвогеографических различиях имен нарицательных и собственных с
омонимичными суффиксами // Ономастика и грамматика: сб. ст. / отв. ред. Калакуцкая Л.П. – М.: Наука, 1981. –
С.5–29.; Гурбанова Ф.А. О синонимии ономастических единиц в германских языках // Вестник МГОУ. Сер.:
Лингвистика. 2010. № 6. – С.108–110.; Крюкова И.В. Стилистическое варьирование астионимов в современной
городской лингвокультуре (по материалам словаря «Языки русских городов») // Известия Волгогр. гос. пед. ун-
та. Сер.: Филол. науки. 2015. № 3. – С.134–138.; Подольская Н.В. Словарь русской ономастической
терминологии. – М.: Наука, 1988.; Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М.: Наука, 1973.;
Чеснокова П. Лингвокультурологические особенности чешских и русских названий праздников: дис. ... канд.
филол. наук. Волгоград, 2012.
3
Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М.: Наука, 1973. – C.203–304.
50
qiladi, dominant so‘z neytral rasmiy astionim hisoblanib, qolgan sinonim qator so‘zlari
tarqalish areali, hissiy va stilistik uslub jihatidan o‘zgargan so‘zlarni aks ettiradi
4
.
Geortonimlarni tahlil qilish orqali milliy va umumxalq bayram nomlari orasida sinonim
geortonimlar mavjudligi aniqlandi. Odatda, bunday bayram nomlari rasmiy va norasmiy
nomlarga ega bo‘ladi. Rasmiy bayram nomi dominant so‘zni ifodalasa, norasmiy nomlar esa
sinonimik qatorning qolgan a’zolarini aks ettiradi. Masalan, o‘zbek tilida
Mehrjon
(sinonimik
qator dominati) –
Mehrgon, Chiriruj, Nimsarda;
ingliz tilida
Thanksgiving
(sinonimik qator
dominanti) –
Turkey Day, Harvest Festival, Giving Thanks Day.
Bayramlarning sinonim nomlari, ko‘pincha, mamlakatimizning turli hududlarida bir xil
bayramni nishonlashda odamlar tomonidan berilgan turli onomasiologik nomlar tufayli yuzaga
keladi.
Onomastik struktura jihatidan apellyativlarga o‘xshab sinonimlarni ikki tuzilishga
ajratish mumkin:
a) har xil asosli sinonimlar
(
Labor Day, Worker’s Day, May day;)
va
b) bir
xil asosli sinonimlar
(
o‘zbek tilida
Mehrjon, Katta Mehrjon, Kichik Mehrjon,
ingliz tilida
Halloween, All Hallows’ Eve, Hallowe’en).
Shuningdek, tarkibiy tuzilmasiga ko‘ra, geortonimik sinonimlar:
a) bir komponentli
(
Christmas, Xmas, Yuletide, Nativity;
) va
b) ko‘p komponentli
(o‘zbek tilida
Qariyalar bayrami,
Umri chinorlar bayrami, Umri boqiylar bayrami;
ingliz tilida
Valentine’s Day, Saint Valentine’s
Day, Feast of Saint Valentine, Love Day)
.
Geortonimlarda
sinonimlik
1)
onomastik asosiga ko‘ra
a)
har xil asosli sinonimlar
b)
bir xil asosli sinonimlar
2)
tarkibidagi
komponentlar soniga ko‘ra
a)
bir komponentli
b)
ko‘p komponentli
Geortonimlarda sinonimlik hodisasi
“Sinonimiya” atamasi onomastik lug‘at bilan shug‘ullanuvchi onomatologlar tomonidan
munozaralarga sabab bo‘lmasa-da, lekin “antonimiya” tushunchasi borasida turli qarashlar
mavjud.
A. Superanskaya onomastik birliklarning har biri o‘ziga xos ekanligini ta’kidlaydi va
ularning konsepsiyalashuv jarayonidagi zaiflashgan nominativ xarakteri tufayli antonimlar deb
qarashni rad etadi
5
.
References:
1.
Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М.: Наука, 1973. – C.305.
2.
М.Богова. Акционимы – названия праздников и фестивалей. Иностранные языки:
инновации, перспективы исследования и преподавания [Электронный ресурс] :
4
Крюкова И.В. Стилистическое варьирование астионимов в современной городской лингвокультуре (по
материалам словаря «Языки русских городов») // Известия Волгогр. гос. пед. ун-та. Сер.: Филол. науки. 2015. №
3. – С.137.
5
Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М.: Наука, 1973. – C.305.
51
материалы III Междунар. науч.-практ. конф., Респ. Беларусь. – Минск, 2020. – С.559-562.
3.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдлик. – Тошкент: «Ўзбекистон нашриёти»,
2020. – Б.652.
