XITOY XALQ RESPUBLIKASIDA IJTIMIOY TENGLIKNI TARG’IB QILIB BORAYOTGAN MASHHUR AYOLLAR

Farangiza  Abdusattorova

90

XITOY XALQ RESPUBLIKASIDA IJTIMIOY TENGLIKNI TARG’IB QILIB

BORAYOTGAN MASHHUR AYOLLAR

Abdusattorova Farangiza Akramjon qizi

Toshkent davlat Sharqshunoslik universiteti 1-kurs tayanch doktoranti

abdusattorovafarangiza@gmail.com

+998 90 6686626

https://doi.org/10.5281/zenodo.14412869

Annotatsiya.

So‘nggi yillarda globallashuv zamonida butun dunyo bo‘ylab ayollar

siyosiy, ijtimoiy va shaxsiy huquqlarini ta’minlashga qaratilgan hamda ularni jamiyatda
to’laqonli fuqaro tarzda shakllanishiga ko‘mak berishni maqsad qilgan gender tengligi siyosati
keng tarqalmoqda. Gender tengligi siyosatini nafaqat ayollar uchun balki shu davlat hukumati
hamda jamiyati uchun keng ustun jihatlari bor. Sababi, ayollar jamiyatning turli faol,
yangilikka intiluvchan hamda siyosiy o‘zgarishlarga to‘g‘ri munosabat bildira olishadi. Shu
sababli ham ularda siyosat hamda davlat boshqaruvida ishtirok eta olishlariga hech qanday
to‘siq yo‘q.

Kalit so‘zlar:

Gender tengligi, ijtimoiy huquqlar, feminizm, inqilob, xotin-qizlar kuni,

“besh feminist opa-singillar”.

Kirish

Aytib o’tishimiz joizki, bugungi kunda Xitoy Xalq Respublikasi dunyoning texnologik

hamda innovatsion jihatdan yuksak taraqqiy etgan davlatlardan biri hisoblanadi. Bundan
tashqari davlatlarda gender tengligi uchun bir qancha tadbirlar ham amalga oshirilmoqda.
Aytib o’tish joizki, ijtimoiy sohada ziyoli ayollar soni kengayib, jamiyatda ayollarning o’z
o’rinlarini topishga ko’maklashayotgan ayollar ko’payotgani tahsinga loyiqdir. Bugun Xitoy
ayollari malakali huquqshunoslar, ilm-fan fidoyilari, OAV hodimlari, malakasi jurnalist va
suxandonlar bo’lib jamiyatda o’z o’rinlariga ega bo’lib kelmoqdalar.

Asosiy qism

Xitoy davlati tarixda asosan ijtimoiy huquqlar tarmog’i asosan monarxiya ag’darilgach

paydo bo’la boshlagan. Bilamizki, Xitoyda qadimgi davrlardan beri konfutsiylik davlat
boshqaruvida asosiy rol o’ynagan va ushbu ta’limotning asosida “ota-o’g’il” tamoyili asosida
amalga oshirilgan. Bu esa jamiyatda ayollarning aralashuvini cheklagan va huquqlari yo’q
bo’lgan. Ayollarning asosiy ishi oila va bolalarga g’amxo’rlik qilish bo’lgan. Xitoyda sostialistik
davlat tuzumi o’rnatilgan xotin-qizlar tengligi joriy qilindi. Lekin Xitoy davlatida asrlar
davomida shakllangan konfutsiylik ta’limotidagi jamiyatdagi tenglik bir qancha muammolarni
olib keldi. Xitoyda dastlabki feministik harakatlar asoschilari Qiu jin va Hua Xe dir. Qiu Jin -
Ming sulolasi davrida yashagan xitoylik feminist va Inqilobiy ittifoq rahbari. U o'zining
"Ko'zgu ko'li ritsarining ayoli" (an'anaviy xitoycha: língíngzhín) nomli she'riyati bilan
mashhur. U shuningdek, ayollar huquqlari, shu jumladan, kimga turmushga chiqishni tanlash
erkinligi, ta'lim va martaba huquqlari va oyoqlarini bog'lashning bekor qilinishi haqida
gapirgan feministik faol edi.

1

U Xitoyda milliy qahramon sifatida feministik faolligi va Ming

sulolasi davrida Manchu nazoratidagi hukumatga qarshi yashirin qarshilik harakatidagi roli
bilan mashhur. Keyinchalik, u Yaponiyada chet elda o'qib yurganida, eri va ikki farzandini
tashlab, bir necha anti-manjur inqilobiy guruhlariga qo'shildi. 1905-yilda Xitoyga qaytib
kelganidan so'ng, u Qing hukumatiga qarshi qo'zg'olonlarni rejalashtirib, respublika ishini

1

https://www.britishmuseum.org/exhibitions/chinas-hidden-century/qiu-jin

91

qo'llab-quvvatladi. U 31 yoshida boshini kesish orqali qatl etilgan. Uning shafqatsiz o'limi
respublikachi inqilobchilarni qo'llab-quvvatlagan muhim voqea bo'ldi. Qing imperiyasi 1911-
yilda ag'darilgan va oxirgi imperator 1912-yilda taxtdan voz kechgan. Qiu Jin keyinchalik
inqilobning eng mashhur shahidlaridan biri sifatida nishonlangan. Yana bir feminist
ayollardan biri Xe-Yin Chjen (taxminan 1884–1920?) Xitoyda katta o‘tish davrida Tszyansu
provinsiyasining Yizheng shahrida tug‘ilib o‘sgan.

2

1904-yilda turmushga chiqqan, eri, taniqli

klassik olim Liu Shipei bilan 1907-yilda Tokioga jo‘nab ketishgan va u yerda Yaponiyada
surgunda bo‘lgan xitoylik inqilobchilar safiga qo‘shilishgan va anarxistik qarashlar va
yetakchilar bilan tanishgan. O'sha yili Xe-Yin Chjen va uning Tokiodagi sayohatdoshlari
Ayollar huquqlarini tiklash jamiyatini tuzdilar va jamiyatning rasmiy jurnalini yaratdilar va
uni Tien Yee (Tianyi) yoki tabiiy adolat deb atadilar. 1903-yilda liberal o'qituvchi va siyosiy
faol Jin Tianhe (aka Jin Yi; erkak) Shanxayda tarixchilar odatda "Ayollar qo'ng'irog'i" (Nüjie
zhong) deb nomlangan feministik manifestni nashr etdi. Guo Jianmei Xitoyning birinchi to'la
vaqtli jamoat manfaatlari bo'yicha yuristidir. 1983-yilda Pekin universitetining huquq
fakultetini tamomlagan. Ayollarga 70 000 dan ortiq bepul yuridik maslahatlar berildi, 3 000
ga yaqin ishlarni ko‘rib chiqdi, ayollar huquqlari bo‘yicha 80 dan ortiq o‘quv seminarlari
o‘tkazdi, 70 dan ortiq qonun va me’yoriy hujjatlarni chiqardi, 13 dan ortiq ekspert xulosalari
loyihalarini ilgari surdi va 13 ta professional qonun hujjatlari, 200 dan ortiq maqola va
kitoblar chop etdi. 100 000 ga yaqin huquqdan mahrum bo'lgan ayollarga o'z huquqlarini
qo'lga kiritishga yordam berdi.

3

Pekin universitetini tamomlagandan so'ng, u Adliya vazirligi,

Butunxitoy ayollar federatsiyasi va Butunxitoy yuristlar uyushmasida ishlagan "Xitoy Xalq
Respublikasining ayollar huquqlari va manfaatlarini himoya qilish to'g'risidagi qonuni"
loyihasining to'liq vaqtli ishtirokchisi bo’ldi. Mamlakat bo'ylab ko'plab so'rovlar va tadqiqotlar
o'tkazildi va ayollar huquqlarini himoya qilish bo'yicha ko'plab maqolalar chop etildi. 1993-
1995-yillarda Xitoy Ijtimoiy fanlar akademiyasining Huquq instituti bilan hamkorlikda “Xitoy
ayollar qonunchiligini tatbiq etishdagi muammolar va qarshi choralarni o‘rganish” loyihasiga
mezbonlik qilgan va amalga oshirgan. Ushbu loyiha Xitoyda ayollarning huquq va
manfaatlarini himoya qilishning hozirgi holati va muammolari bo'yicha keng qamrovli va
chuqur tadqiqot va tadqiqotlar olib bordi va 200 000 dan ortiq so'zdan iborat maxsus
tadqiqot hisobotini yozdi. Xitoyda ayollar huquqlarini himoya qilishga qoʻshgan saʼy-
harakatlari va hissasi uchun u 2005-yilda “Tinchlik uchun Nobel mukofoti”ga nomzod
boʻlgan,

4

2011-yilda AQSh Davlat departamentining “Xalqaro jasoratli ayollar mukofoti”ni

olgan. 2019- yilda “Toʻgʻri turmush tarzi mukofoti”ni olgan. 2021-yilda u AQShning Jorjtaun
universitetida AQSh sobiq davlat kotibi Hillari Klinton tomonidan “Hillari Rodham Klinton
mukofoti” bilan taqdirlangan. Ko'pincha "Xitoyning birinchi seksologi"

5

sifatida ta'riflangan Li

Yinxe Xitoyda gender tadqiqotlarining kashshofi sifatida keng nom qozongan sotsiolog,
shuningdek, ayollar, geylar, lezbiyenlar va transgenderlarning huquqlarini himoya qilish bilan
mashhur. Li Yinxe bakalavriat bosqichida 1974-1977-yillarda Shansi universitetida tarix
fakultetida tahsil oldi. Guangming Daily gazetasida qisqa muddat muharrir bo‘lgandan so‘ng u
yangi tashkil etilgan Marksizm-Leninizm-Mao Tszedun tafakkuri institutida tadqiqotchi

2

https://www.jstor.org/stable/10.7312/liu-16290

3

https://baike.baidu.com/item/%E9%83%AD%E5%BB%BA%E6%A2%85/4286185

4

https://chinadigitaltimes.net/space/%E9%83%AD%E5%BB%BA%E6%A2%85

5

https://www.amazon.com/Biography-Li-Yinhe-Chinese/dp/7530220357

92

lavozimiga tayinlandi. Xitoy Ijtimoiy fanlar akademiyasi (CASS), u yerda u nikoh va oila
bo'yicha tadqiqotlar olib bordi. Yana bir huquqshunos Chao Shunli xitoylik inson huquqlari
himoyachisi bo'lib

6

, Xitoydagi huquq sharoitlarini yaxshilash uchun xalqaro inson huquqlari

mexanizmlaridan foydalanish maqsadini sobitqadamlik bilan amalga oshirdi. Xitoy politsiyasi
uni 2013-yil sentabrida Pekin poytaxti xalqaro aeroportida Jenevaga ketmasligi uchun hibsga
olgan edi. Pekin politsiyasi uning jinoiy hibsga olinganini tasdiqlamaguncha Chao besh hafta
davomida g‘oyib bo‘ldi. 2014-yil mart oyida politsiya hibsxonasida o'limi bilan yakunlangan
sog'lig'i yomonlashganiga qaramay, unga tegishli tibbiy yordam ko'rsatilmadi va tibbiy garov
evaziga ozod qilindi.

7

Xitoylik inson huquqlari himoyachisi Chao Shunli Xitoyni universal

davriy tekshiruvga tayyorgarlik ko'rish va mamlakatning inson huquqlari bo'yicha hisobotini
ishlab chiqishda fuqarolarning ko'proq ishtirok etishiga ruxsat berishga chaqirdi. O'zining
advokatlik faoliyati natijasida u bir necha marta ta'qib qilingan. 2013-yil sentabr oyida Chao
Shunli BMTning inson huquqlari mexanizmlari bo‘yicha treningda qatnashish uchun Xitoydan
Jenevaga jo‘nab ketishga tayyorlanayotganda hibsga olingan edi.

8

Xitoy hukumati uzoq

vaqtdan beri Chao Shunliga tegishli tibbiy yordam ko'rsatishdan bosh tortgan. Chao
Shunlining sog'lig'i tezda yomonlashdi, biroq uning tibbiy shartli ozod qilish haqidagi bir
necha bor iltimoslari rad etildi. 2014-yil 14-mart kuni Chao Shunli Pekin kasalxonasida vafot
etdi. Mukofotlari: Inson huquqlari himoyachilari uchun xotira mukofoti, Inson huquqlari
himoyachilari uchun Martin Ennals mukofoti finalchisi hisoblanadi.

Xitoyda XXI asrda feminizm shug’ullanayotgan yoshlarni ham ko’p uchratishimiz

mumkin. Shunga o’xshash yosh feministlardan biri Li Tingting (1989-), taxallusi Li Mayzi,
Xitoydagi ayollar huquqlari faoli. U 2015-yilda Xalqaro xotin-qizlar kuni arafasida to‘rt nafar
faol (Vey Tingting, Vu Rongrong, Chjen Churan va Van Man) bilan birga politsiya tomonidan
hibsga olingan edi.

9

Ular dastlab “Besh feminist opa-singil” nomi bilan tanilgan. Li kamsitish,

oiladagi zo'ravonlik va oliy ta'lim va ish bilan ta'minlangan ayollarga nisbatan noxolis siyosat
bilan bog'liq guruhning ko'plab kampaniyalarini boshqargan. 2012-yilda Li Tingting Pekin va
Guanchjou shaharlarida ayollarning ko‘proq jamoat hojatxonalariga ehtiyoj borligini
ta’kidlash uchun “Erkaklar hojatxonalarini egallab ol” kampaniyasini uyushtirdi. Kampaniya
davlatga qarashli China Daily gazetasida muvaffaqiyat deb baholandi Tingting Vey – xitoylik
feministik faol. Kollejda sotsiologiya va antropologiya bo‘yicha o‘qigan. U 2007-yildan beri
feminism bilan shug'ullana boshlagan.

10

O'sha paytda u Vuxanda mashhur The Vagina

Monologues shousini tashkil qilgan. U Xitoydagi milliy biseksual tarmoqning hammuassisi,
Guanchjoudagi gender va jinsiy taʼlim markazi asoschisi, bir qancha feministik
tashkilotlarning qoʻmitasi maslahatchisi. U 2015-yilda hibsga olingan, Xitoyda "feministik
beshlik" unvoniga ega bo'lgan feministlardan biri. Vey AQShdagi MS Magazine jurnali
tomonidan “2015-yilning eng ilhomlantiruvchi 10 ta feministi” ro'yxatiga kiritilgan. U,
shuningdek, psixologiya maslahatchisi, yozuvchi, hujjatli prodyuser va rejissyor. “Biz shu
yerdamiz” filmi uning prodyuseri bo‘lib, ko‘plab mamlakatlarda namoyish etilgan. So'nggi o'n

6

https://www.nchrd.org/2019/03/cao-shunli/

7

https://www.nchrd.org/2019/03/cao-shunli/

8

https://www.frontlinedefenders.org/zh/profile/cao-shunli

9

https://www.wainao.me/wainao-reads/li-maizis-honest-spoken-account-i-have-not-committed-crime-feminism-

innocent-03282021/

10

https://queeringartsinosphere.wordpress.com/wei-tinging/

93

yil ichida Xitoyning asosiy feministik harakati, birinchi navbatda, yosh ayollar boshchiligida,
mamlakatdagi turli xil gender kamsitish siyosatiga transformativ o'zgarishlar kiritdi.
Faollarning sa'y-harakatlari orqali bu harakat keng jamoatchilik orasida feminizmni chuqur
tushunishni boshladi. Cheklangan siyosiy muhitga qaramay, feministik harakat turli
ko'rinishlarda davom etmoqda va rivojlanishda davom etmoqda. Churan Zeng xitoylik
feministik faol va tashkilotchi va Xitoy feministik beshligidan biridir.

11

2012-yildan beri u

yosh xitoylik ayollarni siyosat targʻiboti va xalq taʼlimi bilan shugʻullanishi uchun tashkil qilib
kelmoqda, shuningdek, ayol ishchilar huquqlarini himoya qilish ustida ishlagan. U Ms
Magazine jurnalining 2015-yilning eng ilhomlantiruvchi feministlari 10 taligi va 2016-yilda
BBCning 100 ta ayoli ro‘yxatini oluvchilardan biri hisoblanadi.

Xulosa

Xulosa sifatida aytadigan bo’lsak, ayollarning huquq va erkinliklari va gender tengligiga

qaratayotgan e’tibori diqqatga sazavordir. Ularning o’z huquqlarini tayaxshi anglab, talab
qilishga chaqirishga ham yetarli darajada mutaxassis hamda huquqiy savodligi ham yetarli
ekanini ko’rishimiz mumkin. Shu sababli ham, ayollarni jamiyatda o‘z o‘rinlarini topishga
hamda vatani uchun asosiy shaxslardan biriga aylanishiga maqsad sifatida gender tengligi
siyosati keng ravishda turli mamlakatlarda targ‘ib qilinmoqda. Xuddi shunday, Xitoy davlatida
ham Ming sulolasi davridan boshlab dastlabki feminist ayollar chiqqanligini va bu hozirgi
kungacha davom etayotganini ko’rib turibmiz.

References:

1.

https://www.britishmuseum.org/exhibitions/chinas-hidden-century/qiu-jin

2.

https://www.jstor.org/stable/10.7312/liu-16290

3.

https://baike.baidu.com/item/%E9%83%AD%E5%BB%BA%E6%A2%85/4286185

4.

https://chinadigitaltimes.net/space/%E9%83%AD%E5%BB%BA%E6%A2%85

5.

https://www.amazon.com/Biography-Li-Yinhe-Chinese/dp/7530220357

6.