35
BOSHLANG'ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA INKLYUZIV TA'LIM
BERISH JARAYONIDA ALGEBRAIK MATERIALLARNI O'RGATISHDA
METODIKASI
Eshkobilova Guldona Napasovna
Oʻzbekiston -Finlandiya pedagogika instituti o'qituvchisi
Turdimurodova Shodiya
Oʻzbekiston -Finlandiya pedagogika instituti talabasi
Norbo'tayeva Nodira
Oʻzbekiston -Finlandiya pedagogika instituti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15000108
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf matematika darslarida inklyuziv ta’lim berish
jarayonida algebraik materiallarni o‘rgatish metodikasining nazariy va amaliy asoslari
yoritiladi. Dastlab, inklyuziv ta’lim va uning boshlang‘ich sinflarda matematika fani, xususan,
algebraik ifodalar bilan tanishishdagi ahamiyati ta’riflanadi. Shundan so‘ng, har bir
o‘quvchining individual ehtiyojlariga moslangan differensiatsiyalashgan yondashuv,
ko‘rgazmali vositalar, interaktiv texnologiyalar, kichik guruhlar bilan ishlash hamda formativ
baholash usullarini uyg‘un qo‘llash tajribasi tahlil qilinadi. Shuningdek, turli ehtiyoj va
imkoniyatlarga ega bolalarni samarali o‘qitish jarayonida e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan
metodik strategiyalar va dars mazmunini moslashtirish bo‘yicha tavsiyalar beriladi. Xulosa
sifatida, inklyuziv muhitda boshlang‘ich sinf algebra darslarini tashkil etish orqali
o‘quvchilarda mustahkam bilim, ijtimoiy-kooperativ ko‘nikmalar va ijodiy fikrlash malakalarini
shakllantirish mumkinligi asoslab ko‘rsatiladi.
KALIT SO‘ZLAR
boshlang‘ich sinf, inklyuziv ta’lim, matematika darslari, algebraik materiallar,
differensiatsiya, formativ baholash, interaktiv texnologiyalar, metodika, o‘quvchilarning
individual xususiyatlari, inkluziv yondashuv.
Boshlang‘ich sinf matematika darslarida inklyuziv ta’lim berish jarayonida algebraik
materiallarni o‘rgatish metodikasi zamonaviy pedagogikaning dolzarb mavzularidan biri
hisoblanadi. Chunki boshlang‘ich sinfdayoq turli ehtiyojlarga ega bolalarning barchasini
samarali o‘qitish, matematika faniga qiziqishini kuchaytirish va kelajakda algebra, geometriya
kabi murakkab yo‘nalishlarda muvaffaqiyatli o‘qishni ta’minlash muhim ahamiyatga ega.
Inklyuziv ta’lim mohiyatiga ko‘ra, har bir bolaning ehtiyojlari va imkoniyatlarini e’tiborga olgan
holda ta’lim jarayonini tashkil etishni talab etadi. Bu esa sinfda maxsus ehtiyojli o‘quvchilar
bilan bir qatorda qobiliyati yuqori yoki o‘rtacha bo‘lgan bolalarni ham samarali o‘qitish,
ularning ilmiy izlanish va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Ayniqsa,
algebraik materiallarni o‘rgatish bosqichida didaktik priyomlar, metodlar va pedagogik
texnologiyalar uyg‘unlashib, har bir o‘quvchining chuqur tushunishiga xizmat qilishi lozim.
Dastavval, inklyuziv ta’lim muhiti o‘qituvchidan turli tipdagi o‘quvchilarni samarali
boshqarish, dars jarayonida differensiatsiyalashgan yondashuvni qo‘llashni taqozo etadi.
Bunday yondashuv asosi har bir bolaning individual rivojlanish xususiyatlarini chuqur
o‘rganishdan iborat. Kimdir matematik tushunchalarni tezda anglab olishi, kimdir esa ko‘proq
vizual yoki amaliy mashqlar asosida samaraliroq o‘rganishi mumkin. Shu bois, algebraik
materiallarni boshlang‘ich sinfda o‘rganishga tayyorlash davomida har xil metodlardan
36
foydalanish maqsadga muvofiq. Masalan, ko‘rgazmali qurollar, rangli kartochkalar,
manipulyativ vositalar yoki elektron resurslar yordamida to‘ldirilgan mashg‘ulotlar, sonli
ifodalar orasidagi munosabatlarni ko‘rsatadigan interaktiv taqdimotlar bolalarning mavzuga
qiziqishini kuchaytiradi. Bundan tashqari, individual yoki kichik guruhlar bilan ishlash orqali
o‘quvchilarning o‘z salohiyatini maksimal darajada namoyon etishi uchun sharoit yaratish
zarur.
Boshlang‘ich sinfda algebraik materiallar, asosan, boshlang‘ich tushunchalar bilan
tanishish, namuna asosida oddiy ifodalar tuzish, sonli munosabatlarni kuzatish va ular
orasidagi uyg‘unlikni aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Sonlarni qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va
bo‘lishdagi umumiy qonuniyatlarni tushunish, namuna asosida ko‘paytirish jadvali
elementlarini yodlash, tenglik va tengsizlikni his qilish kabi mashqlar bolalarda algebraiy
mantiq poydevorini yaratadi. Shuningdek, har xil rang va shakldagi predmetlar yordamida
birinchi sinflardayoq “o‘zgaruvchi” tushunchasini ko‘rsatish, masalan, nomalum qiymatni
topish yoki sodda ifodalar shaklida keltirish kelajakdagi algebra darslariga puxta tayyorgarlik
bo‘ladi. Inklyuziv ta’lim muhiti esa har bir bola mazkur jarayonlarda o‘z imkoniyatidan kelib
chiqib faol ishtirok etishi va qiyinchiliklarga duch kelganida ham yetarlicha yordam olishini
kafolatlaydi.
Dars jarayonida didaktik o‘yinlar va interaktiv metodlar algebraik materiallarni
o‘rganishni soddalashtiradi. Masalan, “sirli quti” yoki “nomalum son” metodidan foydalanish
orqali o‘quvchilar oddiy ifodalarni yodlashdan emas, balki fikrlab ko‘rish, misolning yechimida
qandaydir o‘zgaruvchi ishtirok etishini sezish, ifodalarni tahlil qilishga o‘rganadi. Kimdir buni
tezroq tushunsa, boshqa bir bola amaliyotda ko‘proq misol yoki masala yechib ko‘rishi kerak
bo‘ladi. Bu jarayonda maxsus ehtiyojga ega bolalarga darsning vizual tomoni, qo‘shimcha
izohlar yoki yordamchi jihozlar orqali yordam ko‘rsatish zarur. Ayrim o‘quvchilarga oddiy
misollarni rangli shaklda berish, ba’zi bolalarga esa oralig‘ida izoh bo‘ladigan tuzilmali
topshiriqlar taklif qilish mumkin. Muhimi, hamma birgalikda masalani yechish yoki muhokama
qilish jarayoniga qo‘shila olsin, bahamjihat izlanish yuritsin.
Inklyuziv darslarda o‘quvchilar o‘zlarini teng va qadrlangan his qilishlari muhim. Buning
uchun o‘qituvchi darsning har bosqichida qat’iy baholashdan ko‘ra ko‘proq formativ,
rivojlantiruvchi baholash turlarini qo‘llagan ma’qul. Ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda xatolarga
e’tibor qaratish usuli jarayonni rag‘batlantirish, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish, qiziqarli savol va izohlar
orqali to‘g‘ri qarorga olib kelish bilan birga kechishi kerak. Algebraik ifodalarni tushuntirishda
kimdir bevosita chizmalardan foydalangan holda tushuntirish berishi, boshqa o‘quvchi gapirish
orqali fikrini ifoda etishi, uchinchi shaxs esa faqat kuzatib, ba’zan ishtirok etishi mumkin.
Bunday turli ifoda usullarini tan olish, qiymat berish bolalarda o‘qishga bo‘lgan ishonchni
mustahkamlaydi va matematika darslarini yanada qiziqarli qiladi.
Algebraik mavzularni o‘rganishning boshlang‘ich sinfga moslashtirilgan dasturiga
tayanish bilan birga, o‘qituvchi ijodkorligi ham katta rol o‘ynaydi. Chunki biror mavzuni faqat
darslikdagi an’anaviy ko‘rsatmalar asosida o‘qitish barcha o‘quvchilarga birdek tushunarli
bo‘lmasligi mumkin. Masalan, guruhlarda sodda masalalar tuzish, o‘quvchilarni ular yaratgan
masalalarni bir-birlariga yechish uchun taklif qilish kabi ijodiy yondashuvlar jamoaviy
o‘rganish muhiti yaratib, bolalar o‘rtasida fikr almashish imkonini kengaytiradi. Kimdir eng
sodda masala tuzsa, boshqasi uni biroz murakkablashtirishi, uchinchi kishi esa chizma yoki
37
shakl orqali ko‘rsatishi mumkin. Bu turfa didaktik tajriba sinfda bag‘rikeng muhit paydo qiladi,
tengdoshlarga madad, o‘qituvchi esa kuzatuvchi, yo‘naltiruvchi sifatida ishtirok etadi.
Shu bilan birga, inklyuziv matematika darslarida o‘quvchilarning teng hamkorligi ijtimoiy
ko‘nikmalarni ham rivojlantiradi. Algebraik ifodalar yoki misollarni yechishda o‘zaro
maslahatlashish, tushunmagan bolaga tushuntirish, ortda qolganlarga yordam berish nafaqat
o‘quvchilar orasida do‘stlik va hamjihatlikni kuchaytiradi, balki har bir bolaning
motivatsiyasini ham oshiradi. O‘qituvchining vazifasi esa bu jarayonni to‘g‘ri boshqarish,
guruhdagi tartib, roli va mas’uliyatni taqsimlash, birortasining chetda qolishiga yo‘l qo‘ymaslik,
ayni paytda mustaqil fikrlashni ham rag‘batlantirishdan iborat bo‘ladi. Natijada algebraik
mavzular ham jarayonning bir qismi sifatida, har bir bolaga mos darajada o‘rgatiladi.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, boshlang‘ich sinf matematika darslarida algebraik
materiallarni o‘rgatishda inklyuziv yondashuvni qo‘llash, avvalo, har bir bolaning ta’lim
jarayonida faol ishtirok etish huquqini ta’minlaydi. Bu, o‘z navbatida, darslarda izchil va
diferensiatsiyalashgan strategiyalardan foydalanish, dars rejasini bolalarning ehtiyojlari va
imkoniyatlariga mos ravishda ishlab chiqish, baholash va rag‘batlantirish usullarini
takomillashtirishni talab etadi. Bunday jarayonda o‘quvchilar sinfda bir-birlarini qo‘llab-
quvvatlash, hamkorlikda vazifalarni bajarish, ijtimoiy kompetensiyalarini rivojlantirish orqali
nafaqat matematika fanidan, balki umuman ta’limdan ijobiy tajriba oladilar. Aynan shu
inklyuziv muhitda boshlang‘ich sinf o‘quvchilari algebraik tushunchalar poydevorini puxta
egallab, matematikaning keyingi bosqichlarida ham muvaffaqiyatli bo‘lishlari mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Tomlinson, C. A. (2014).
The differentiated classroom: Responding to the needs of all
learners
(2nd ed.). Alexandria, VA: ASCD.
2.
Florian, L. & Spratt, J. (2013). Enabling teachers as inclusive practitioners.
Scandinavian
Journal of Educational Research
, 57(4), 419–433.
3.
Black, P. & Wiliam, D. (2009). Developing the theory of formative assessment.
Educational
Assessment, Evaluation and Accountability
, 21(1), 5–31.
