31
BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA INKLYUZIV TA’LIM
BERISH JARAYONIDA UZVIYLIKNI TA’MINLASH
Eshkobilova Guldona Napasovna
Oʻzbekiston -Finlandiya pedagogika instituti o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15000093
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf matematika darslarida inklyuziv ta’limni joriy etish
jarayonida uzviylikni ta’minlash masalalari tahlil qilinadi. Avvalo, inklyuziv ta’lim va uzviylik
tushunchalariga izoh berilib, ularning bir-biriga bog‘liq jihatlari bayon etiladi. Shuningdek,
matematik tushunchalarni bosqichma-bosqich shakllantirish, o‘quvchilarning individual
ehtiyojlarini hisobga olish hamda diferensiatsiya, baholash va monitoring jarayonlariga alohida
e’tibor qaratish lozimligi asoslab beriladi. Maqolada turli uslubdagi dars metodikalari,
ko‘rgazmali qurollar va interaktiv texnologiyalardan foydalanish orqali hammasi uchun qulay
bo‘lgan ta’lim muhitini barpo etish yo‘llari ko‘rsatib o‘tiladi. Yakunda, inklyuziv ta’lim
sharoitida boshlang‘ich sinf matematika darslari sifatini oshirish va o‘quvchilarni ijtimoiy
jihatdan uyg‘un rivojlantirishda uzviylikni ta’minlashning ahamiyati xulosa sifatida bayon
etiladi.
KALIT SO‘ZLAR
: inklyuziv ta’lim, boshlang‘ich sinf, matematika, uzviylik, diferensiatsiya,
metodika, baholash, monitoring, ijtimoiy integratsiya, pedagogik texnologiyalar.
Kirish
Inklyuziv ta’lim – jamiyatdagi barcha o‘quvchilar, shu jumladan, turli xildagi jismoniy, aqliy va
ijtimoiy ehtiyojlarga ega bolalar uchun yagona sifatli ta’lim muhitini yaratishni nazarda tutadi.
Ushbu yondashuv har bir bolaning individual imkoniyatlari va ehtiyojlarini inobatga olgan
holda ta’lim jarayonini tashkil etish, sinfda o‘zaro hurmat va hamkorlik muhitini shakllantirish,
shuningdek, o‘quvchilarni teng imkoniyatlar bilan ta’minlashga yo‘naltirilgan. Boshlang‘ich sinf
matematika darslari esa mazkur jarayonda alohida e’tiborni talab qiladi, chunki matematika
fanini o‘rganish o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini rivojlantirish, kundalik hayotda zarur
bo‘lgan hisob-kitob ko‘nikmalarini egallash hamda o‘zini mustaqil o‘qishga rag‘batlantirish
imkonini beradi.
Shu ma’noda, inkluziv ta’lim doirasida matematika darslarini uzviylik tamoyiliga
tayangan holda tashkil etish – o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarini
bosqichma-bosqich rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Boshlang‘ich sinfdan boshlab,
keyingi sinflarda ham uzluksiz o‘sishni ta’minlaydigan didaktik vositalar, metodlar va baholash
shakllarini izchil qo‘llash orqali, har bir bolaning o‘z salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarishi
mumkin bo‘ladi.
Inklyuziv ta’lim bugungi kunda xalqaro miqyosda e’tirof etilayotgan insonparvarlik,
adolat va ijtimoiy tenglik prinsiplari bilan uyg‘unlashgan ta’lim tizimidir. Ushbu tizimda barcha
o‘quvchilar, ayniqsa, maxsus ehtiyojga ega bolalar ta’lim jarayonida cheklovlarsiz ishtirok etishi
nazarda tutiladi. Shu bilan birga, inklyuziv ta’lim, har bir bolaning ijtimoiy-psixologik
rivojlanishiga qulay sharoit yaratishni maqsad qiladi. Boshlang‘ich sinf – bolalarning ilk jiddiy
ta’lim bosqichi sifatida inklyuziv yondashuvni to‘laqonli joriy etish uchun eng maqbul
pallalardan biridir. Uzviylik esa o‘quv jarayonining bosqichlari o‘rtasida uzluksiz bog‘liqlik
o‘rnatish, har bir bosqichda olingan bilim va ko‘nikmalarni keyingi bosqichda rivojlantirib
32
borish demakdir. Agar boshlang‘ich sinflarda matematika fani bo‘yicha uzviylik ta’minlanmasa,
o‘quvchilarda kelajakda sodda arifmetik amallarni tushunishdan tortib, murakkab masalalar
yechishgacha bo‘lgan jarayon izchil shakllanmaydi. Shu sababli, inklyuziv ta’lim muhitida
uzviylikni to‘g‘ri tashkil etish katta ahamiyatga ega bo‘lib, bu jarayon har bir o‘quvchining
mantiqiy tafakkurini bosqichma-bosqich rivojlantirishga yordam beradi.
Boshlang‘ich sinf matematika darslari turli iqtidor va ehtiyojlarga ega bo‘lgan o‘quvchilar
uchun qulay muhit yaratishni talab etadi. Ayrim bolalar matematik tushunchalarni tez
o‘zlashtirishi mumkin bo‘lsa, boshqalar ko‘proq amaliy mashqlar, ko‘rgazmali qurollar yoki
alohida yondashuvni talab etishi mumkin. Misol uchun, eshitishida nuqsoni bor bolalarga vizual
materiallar, videotutoriallar yoki rasm va grafiklardan faol foydalanish kerak bo‘ladi. Ko‘rishida
muammosi bor o‘quvchilar uchun esa Braille alifbosi, audio materiallar yoki maxsus dasturlar
zarur.
Bunday turli metodik yondashuvlar nafaqat maxsus ehtiyojga ega bolalar, balki sinfdagi
barcha o‘quvchilar uchun foydali bo‘lishi mumkin. Chunki vizual, eshitish, kinestetik yoki
aralash o‘rganish uslubiga ega bolalar matematika topshiriqlarini o‘zlariga qulay shaklda
bajarishlari, bu esa darsga bo‘lgan qiziqishni oshirishi va mavzularning chuqur
o‘zlashtirilishiga zamin yaratadi. Shuningdek, darslarda guruhlarda ishlash, rolli o‘yinlar,
interaktiv metodlardan foydalanish turli xil ehtiyojlarga moslashtirilgan holda o‘quvchilarni
ijodiy fikrlashga, hamkorlikda ishlashga o‘rgatadi va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Uzviylikni ta’minlashning metodik asoslari
Inklyuziv matematika darslarida uzviylikni ta’minlash uchun avvalo dars rejalari izchil va
puxta ishlab chiqilishi zarur. Bu jarayonda quyidagilar muhim o‘rin tutadi:
Differensiatsiya
: O‘quvchilarning bilim darajasi, ehtiyojlari va qiziqishlarini hisobga
olgan holda topshiriqlarni murakkablik bo‘yicha tabaqalashtirish. Masalan, bir xil mavzu
bo‘yicha sodda va biroz murakkabroq misollarni berish, shuningdek, qo‘shimcha o‘quv
materiallari bilan ta’minlash.
Qayta aloqani tashkil etish
: O‘quvchilarning matematik topshiriqlarni tushunish
darajasini aniqlash, o‘zlashtira olmaganlarni qo‘shimcha mashqlar yoki individual yordam
bilan qo‘llab-quvvatlash. Shu bilan birga, yaxshi o‘zlashtirgan o‘quvchilarga rivojlantiruvchi
vazifalar berish.
Metodik xilma-xillik
: Darslarda ko‘rgazmali qurollar, elektron darsliklar, o‘yin
elementlari, jamoaviy loyihalar kabi turli shakllardan foydalanish. Bu har bir bolaning
imkoniyatini kengaytiradi va uzluksiz o‘sishga yordam beradi.
Izchil va reja asosida dars berish orqali har bir mavzuni bosqichma-bosqich
chuqurlashtirib borish, avvalgi mavzular bilan bog‘lab o‘rganish, o‘quvchilarda matematika fani
bo‘yicha mustahkam bazani shakllantiradi. Shuningdek, har bir bosqichda orttirilgan bilim
keyingi bosqichga poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Matematik tushunchalarni bosqichma-bosqich shakllantirish
Uzviylikni ta’minlashning muhim jihati – matematik tushunchalarning bosqichma-
bosqich shakllantirilishidir. Boshlang‘ich sinfda sonlar tushunchasi, to‘g‘ri va teskari sanash,
qo‘shish-ayirish kabi sodda amallarni yaxshi o‘zlashtirmagan o‘quvchilarga ko‘paytirish, bo‘lish
yoki murakkab masalalar ustida ishlash qiyin bo‘ladi. Shu bois har bir bosqichda mustahkam
poydevor yaratish va uni rivojlantirib borish nihoyatda muhimdir. Inklyuziv muhitda esa bu
jarayon yanada puxta rejalashtirilishi zarur: kimdir matematik tushunchani sezilarli kechroq
33
anglab olish yoki ko‘proq takroriy mashqlar qilishi mumkin. O‘qituvchi har bir bolaning
rivojlanish sur’atini individual kuzatib, kerakli ko‘mak va yo‘l-yo‘riq berishi, shu bilan birga
umumiy o‘qitish dasturidan ortda qolib ketmasligini ham nazorat qilishi lozim.
Hamkorlik va ijtimoiy integratsiya
Inklyuziv matematika darslarida hamkorlik prinsipi katta ahamiyatga ega. O‘quvchilarni
kichik guruhlarga ajratish, rolli o‘yinlar orqali masalalarni birgalikda yechish, kimgadir qiyin
bo‘lgan masalani boshqasi tushuntirib berishi – bularning barchasi jamoadagi har bir bola
uchun qulay ijtimoiy muhit yaratadi. Maxsus ehtiyojga ega bolalar ham o‘z tengdoshlaridan
ijobiy ta’sirlanib, dars jarayonida faol ishtirok etishi mumkin. Bu esa nafaqat matematik
ko‘nikmalarni, balki ijtimoiy va kommunikativ kompetensiyalarni ham mustahkamlashga
xizmat qiladi. Hamkorlik orqali bolalarda bir-birini qo‘llab-quvvatlash, hamdardlik va
hamjihatlik tuyg‘ulari shakllanadi. Shu tariqa, inkluziv muhitda uzviylikni ta’minlash – nafaqat
matematik bilimlarni bosqichma-bosqich rivojlantirish, balki o‘quvchilarning shaxsiy va
ijtimoiy barkamolligini ta’minlashga ham xizmat qiladi.
Baholash va monitoring
Inklyuziv ta’lim sharoitida baholash tizimi ham uzviylikka moslashtirilishi lozim.
An’anaviy baholash faqat ball yoki reyting ko‘rinishida bo‘lishi kifoya emas, balki formatif
(rivojlantiruvchi) baholash usullari ham keng qo‘llanilishi zarur. O‘quvchilarga matnli fikr-
mulohaza, taklif yoki maslahat ko‘rinishidagi fikrlar orqali o‘z xatolarini tushunish va kelgusida
to‘g‘ri qaror qabul qilish imkoniyatini berish muhim. Monitoring bosqichida esa sinfdagi har bir
bolaga e’tibor qaratilishi, ularning o‘zlashtirish, ijtimoiy moslashuv hamda motivatsiya
darajasini muntazam kuzatish va tahlil qilish lozim. Ana shu ma’lumotlardan kelib chiqib, o‘quv
dasturiga kerakli o‘zgartirishlar kiritish, qo‘shimcha resurslar ajratish, zarur metodik qo‘llab-
quvvatlashni tashkil etish mumkin bo‘ladi.
Xulosa
Boshlang‘ich sinf matematika darslarida inklyuziv ta’lim berish jarayonida uzviylikni
ta’minlash – hozirgi kunda dolzarb va istiqbolli masalalardan biridir. Zero, har bir bolaning
ehtiyojini inobatga olgan holda darslarni uzluksiz rejalashtirish va o‘qitish usullarini
moslashtirish, sinf muhitida o‘zaro hurmat va madadkashlikni shakllantirish, shuningdek,
baholash va monitoring jarayonlarini individual yondashuv bilan uyg‘unlashtirish orqali
o‘quvchilarning salohiyatini maksimal darajada ro‘yobga chiqarish mumkin bo‘ladi.
O‘qituvchi va ta’lim muassasalari rahbariyati o‘rtasidagi samarali hamkorlik, zamonaviy
pedagogik texnologiyalarni izchil joriy etish hamda ota-onalar bilan doimiy muloqot orqali
inklyuziv muhitni mustahkamlash ham muhim hisoblanadi. Shu yo‘l bilan har bir bola – uning
nuqsoni yoki iqtidoridan qat’i nazar – yaxshi ta’lim olishga, hayotga muvaffaqiyatli integratsiya
bo‘lishga haqli ekanligi amalda isbotlanadi. Ta’lim jarayonidagi uzviylik esa o‘quvchilarning
matematika fanidan puxta bilim egallashini, shaxsiy fazilatlarini rivojlantirishini va ularning
kelajakda mustaqil fikrlaydigan, ijodiy yondasha oladigan avlod bo‘lib voyaga yetishlarini
kafolatlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev. 2019-yil 1-fevraldagi PQ–4122-
sonli “Nogironligi boʻlgan shaxslarni davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash tizimini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi Qarori.
34
2.
UNESCO. (2017).
A guide for ensuring inclusion and equity in education
. Parij: UNESCO
nashriyoti.
3.
Oʻzbekiston Respublikasi “Ta’lim toʻgʻrisida”gi Qonun (yangi tahriri, 2020-yil 23-sentabr).
