4
DO‘STLIK VA MUHABBATNI IFODALOVCHI ITALIYANCHA MAQOLLAR:
ANTONIMIK KORRELATSIYALARNING LEKSIK-SEMANTIK TAHLILI
B.M. Sadikova
SamDChTI, Roman-german tillari fakulteti, Ispan va italyan tillari kafedrasi,
italyan tili yoʻnalishi katta oʻqituvchisi, mustaqil tadqiqotchi (PhD)
bahorabonu@mail.ru
https://doi.org/10.5281/zenodo.14987746
Annotatsiya:
Mazkur maqolada do‘stlik va muhabbat mavzusidagi italiyancha
maqollarning antonimik korrelatsiyalari leksik va semantik jihatdan tahlil qilinadi. Tadqiqot
davomida ushbu maqollarning tarkibiy tuzilishi, mazmuniy qarama-qarshiligi va ularning
lingvistik xususiyatlari ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, antonimik korrelatsiyalarning madaniy
va konseptual jihatlari ham tahlil qilinib, italiyan tilidagi maqollarning do‘stlik va muhabbat
haqidagi tasavvurlarga qanday ta’sir etishi ochib beriladi. Maqolada leksik-semantik
xususiyatlarning tadqiqi orqali ushbu maqollarning ifoda imkoniyatlari va ularning o‘zbek
tilidagi ekvivalentlari bilan bog‘liq muammolar ham muhokama qilinadi.
Kalit so‘zlar
: italiyancha maqollar, antonimik korrelatsiyalar, do‘stlik, muhabbat, leksik-
semantik tahlil.
ИТАЛЬЯНСКИЕ ПОСЛОВИЦЫ, ВЫРАЖАЮЩИЕ ДРУЖБУ И ЛЮБОВЬ:
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ АНТОНИМИЧЕСКИХ
КОРРЕЛЯЦИЙ
Аннотация:
В данной статье проводится лексико-семантический анализ
антонимических корреляций в итальянских пословицах, посвящённых дружбе и
любви. В ходе исследования рассматриваются их структурное построение, смысловые
противопоставления и лингвистические особенности. Также анализируются
культурные и концептуальные аспекты антонимических корреляций, раскрывается
влияние итальянских пословиц на представления о дружбе и любви. Лексико-
семантический анализ позволяет выявить выразительные возможности этих пословиц
и обсудить проблемы, связанные с их эквивалентами в узбекском языке.
Ключевые слова:
итальянские пословицы, антонимические корреляции, дружба,
любовь, лексико-семантический анализ.
ITALIAN PROVERBS EXPRESSING FRIENDSHIP AND LOVE: LEXICAL-
SEMANTIC ANALYSIS OF ANTONYMIC CORRELATIONS
Annotation:
This article analyzes the lexical and semantic aspects of antonymic
correlations in Italian proverbs related to friendship and love. The study examines the
structural composition, semantic oppositions, and linguistic characteristics of these proverbs.
Additionally, the cultural and conceptual aspects of antonymic correlations are explored,
revealing how Italian proverbs influence perceptions of friendship and love. Through lexical-
semantic analysis, the paper also discusses the expressive potential of these proverbs and the
challenges associated with their equivalents in the Uzbek language.
Keywords:
Italian proverbs, antonymic correlations, friendship, love, lexical-semantic
analysis.
5
KIRISH
Maqollar har bir xalqning milliy tafakkuri va madaniy merosining muhim qismini tashkil
etadi. Ular avloddan-avlodga o‘tib, inson hayoti, axloqiy qadriyatlar va ijtimoiy munosabatlar
haqidagi chuqur tushunchalarni ifodalaydi. Italiyan tili ham boy maqol hazinasiga ega bo‘lib,
ular orasida do‘stlik va muhabbat mavzusiga oid ko‘plab iboralar mavjud. Ushbu maqollar
nafaqat insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni ifodalashga xizmat qiladi, balki xalqning
ma’naviy-estetik qarashlarini ham aks ettiradi. Tilshunoslar orasida antonimik korrelatsiyali
maqollarga alohida qiziqish mavjud bo‘lib, bir-biriga qarama-qarshi tushunchalarni ifodalash
orqali bunday maqollar muayyan g‘oyalarni ilgari suradi. Masalan, do‘stlik va dushmanlik,
muhabbat va nafrat kabi qarama-qarshi tushunchalar til birliklari orqali aniq va ta’sirchan
ifodalanadi. Italiyan tilida bunday maqollar alohida semantik tizim hosil qiladi va ularning
tahlili lingvistik hamda madaniy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur maqolada
do‘stlik va muhabbat mavzusidagi italiyancha maqollarning antonimik korrelatsiyalari leksik
va semantik jihatdan tahlil qilinadi. Tadqiqot davomida ushbu maqollarning tarkibiy tuzilishi,
ma’noviy qarama-qarshilik tamoyillari va madaniy konnotatsiyalari o‘rganiladi. Shuningdek,
ushbu maqollarning o‘zbek tilidagi ekvivalentlari bilan bog‘liq muammolar va tarjima
imkoniyatlari ham muhokama qilinadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Do‘stlik va muhabbat mavzusidagi maqollar tilshunoslik va madaniyatshunoslik nuqtayi
nazaridan keng tadqiq etilgan. Maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini tahlil qilish
bo‘yicha ilmiy izlanishlar xalq og‘zaki ijodiyoti, frazeologiya va tarjima nazariyasi doirasida
olib borilgan. Ko‘plab tadqiqotchilar maqollarni milliy mentalitet va dunyoqarashning aks
etishi sifatida ko‘rib chiqadilar [3]. Xususan, italiyan tilshunoslari maqollar tarkibidagi
antonimiya hodisasiga alohida e’tibor qaratib, ularning lingvistik va madaniy xususiyatlarini
chuqur o‘rganganlar [1]. Italyancha maqollar va ularning antonimik korrelatsiyalari bo‘yicha
tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bu iboralar tizimida do‘stlik va muhabbat nafaqat ijobiy, balki
salbiy ko‘rinishlarda ham tasvirlanadi. Masalan,
Amico di tutti, amico di nessuno
-
Hamma
bilan do‘st bo‘lgan hech kim bilan do‘st emas
maqoli do‘stlikning chegaralarini belgilasa,
Chi
ama, teme
-
Kim sevsa, qo‘rqadi
maqoli muhabbat va qo‘rquv o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatadi.
O‘zbek tilida maqollar bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarda ham frazeologik birliklarning
semantik va pragmatik xususiyatlari chuqur o‘rganilgan [2]. Ushbu tadqiqotlarda milliy va
universal xususiyatlarga ega bo‘lgan maqollar taqqoslanib, ularning tarjima muammolari
muhokama qilingan. Ushbu maqolada italyancha maqollarning o‘zbek tilidagi ekvivalentlari
bilan taqqoslanishi ularning semantik tizimini yanada chuqurroq tushunish imkonini beradi.
Ushbu tadqiqotda italyancha do‘stlik va muhabbat mavzusidagi maqollarning antonimik
korrelatsiyalarini o‘rganish uchun kompleks lingvistik yondashuv qo‘llanildi. Dastlab, italyan
tilidagi do‘stlik va muhabbat haqidagi maqollar to‘planib, ularning antonimik juftliklari
aniqlab chiqildi. Keyingi bosqichda ushbu maqollar leksik-semantik jihatdan tahlil qilinib,
ularning tarkibiy tuzilishi, semantik komponentlari va asosiy ma’no qatlamlari o‘rganildi.
Maqollarning tarjima va ekvivalentlik jihatlarini aniqlash maqsadida ularning o‘zbek tilidagi
muqobillari bilan taqqoslash amalga oshirildi. Tarjima jarayonida yuzaga keladigan
qiyinchiliklar, xususan, madaniy konnotatsiyalar va semantik tafovutlar tahlil qilindi.
Shuningdek, maqollarni madaniy kontekstda o‘rganish orqali ularning milliy mentalitet va
ijtimoiy qadriyatlar bilan bog‘liqligi ochib berildi. Tadqiqot davomida taqqoslash va
6
strukturaviy-semantik tahlil metodlaridan foydalanildi. Antonimik korrelatsiyalarning
semantik maydon doirasidagi o‘rni aniqlanib, ularning lingvistik va madaniy xususiyatlari
tahlil qilindi. Ushbu metodologik yondashuv italiyancha maqollarning leksik-semantik
xususiyatlarini aniqroq tushunish va ularning tarjima jarayonidagi muammolarini yoritishga
imkon berdi.
NATIJALAR TAHLILI VA MUHOKAMA
Ushbu tadqiqot davomida italyancha do‘stlik va muhabbat mavzusidagi maqollarning
antonimik korrelatsiyalari tahlil qilindi va ularning asosiy leksik-semantik xususiyatlari
aniqlab berildi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, italyan maqollarida ushbu mavzular
ko‘pincha qarama-qarshi tushunchalar orqali ifodalanadi. Bu hodisa lingvistik nuqtai
nazardan antonimiya fenomeni bilan bog‘liq bo‘lib, u semantik maydonlarni shakllantirishda
muhim rol o‘ynaydi [5].
Italyan maqollari tizimida
do
‘
stlik
tushunchasi odatda inson hayotidagi eng muhim
qadriyat sifatida tasvirlanadi. Masalan:
-
Chi trova un amico, trova un tesoro.
–
Kim do‘st topsa, xazina topadi.
-
Un vero amico si riconosce nel momento del bisogno.
–
Haqiqiy do‘st ehtiyoj paytida
taniladi.
Bu maqollarning ikkalasi ham do‘stlikning bebaho ekanligini ta’kidlaydi. Biroq, ushbu
g‘oyaga zid ma’no anglatuvchi antonimik maqollar ham mavjud:
-
Meglio soli che male accompagnati.
–
Yomon sherik bilan bo‘lgandan ko‘ra, yolg‘iz bo‘lish
yaxshiroq.
-
Amico di tutti, amico di nessuno.
–
Hamma bilan do‘st bo‘lgan hech kim bilan do‘st emas.
Bu maqollar esa do‘stlikning ijobiy jihatlaridan tashqari, uning xavf-xatarlari ham
borligini ko‘rsatadi. Xususan, do‘stlikning sifati, do‘st tanlash muhimligi va soxta do‘stlarning
salbiy ta’siri tahlil qilinadi [6].
O‘zbek tilida ham do‘stlikka oid shunga o‘xshash maqollar mavjud:
-
Yaxshi do‘st boshga to‘n, yomon do‘st boshga g‘am.
-
Do‘st boshga kulfat tushganda bilinadi.
Bu maqollar italyan maqollari bilan ma’no jihatidan mos keladi. Ammo o‘zbek
maqollarida inson hayotidagi sodiq do‘stning ahamiyati yanada kuchliroq ta’kidlangan bo‘lsa,
italyan maqollarida ehtiyotkorlik motivi yaqqol seziladi.
Muhabbat
tushunchasi ham italyan maqollarida turli ma’no qatlamlari bilan
ifodalanadi. Ko‘p hollarda, muhabbatning inson hayotidagi muhimligi ta’kidlanadi:
-
L’amore vince tutto.
–
Muhabbat hamma narsani yengadi.
-
Chi ama, non teme.
–
Kim sevsa, qo‘rqmaydi.
Bu maqollar muhabbatning kuchli hissiyot ekanligi, barcha to‘siqlarga bardosh bera
olishi va jasorat bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi [5]. Biroq, ushbu g‘oyaga zid bo‘lgan maqollar
ham mavjud:
-
Lontano dagli occhi, lontano dal cuore
.
–
Ko‘zdan uzoq bo‘lsa, yurakdan ham uzoq bo‘ladi.
-
Chi ama, teme.
–
Kim sevsa, qo‘rqadi.
Bu maqollar muhabbatning vaqt va masofa ta’sirida susayishi yoki muayyan qo‘rquv
hissi bilan bog‘liqligini ifodalaydi. Shuningdek, muhabbat va rashkning yaqin aloqasi ham aks
ettirilgan:
-
Amore senza gelosia non dura.
–
Rashksiz muhabbat uzoq davom etmaydi.
7
O‘zbek tilida ham shunga o‘xshash ma’nodagi maqollar uchraydi:
-
Muhabbat – shirin, hijron – achchiq.
-
Muhabbatning ko‘zi ko‘r.
Bu maqollar italyan tilidagi
L'amore è cieco
–
Muhabbat ko‘r
iborasi bilan semantik
jihatdan uyg‘unlik kasb etadi. Ushbu maqollar tahlili shuni ko‘rsatadiki, muhabbat mavzusi
turli madaniyatlardagi maqollarda ham universal, ham milliy xususiyatlarni aks ettiradi.
Italiyan maqollarining o‘zbek tiliga
tarjima
jarayonida bir qator muammolar kuzatildi.
Masalan,
Chi ama, teme
maqolini o‘zbek tilida bevosita tarjima qilish mushkul, chunki o‘zbek
mentalitetida muhabbat va qo‘rquvning bog‘liqligi kuchli aks etmagan. Shu sababli, bu
maqolani
Muhabbat – qo‘rquv va ishonch o‘rtasidagi tuyg‘u
kabi erkin tarjima qilish mumkin.
Shuningdek,
Amico di tutti, amico di nessuno
maqolini o‘zbek tiliga
Har kimga do‘st bo‘lgan
hech kimga do‘st emas
deb tarjima qilish mumkin, ammo bu o‘zbek tilidagi maqolalarga mos
kelmaydi. Bu yerda tarjima jarayonida ekvivalentlikni ta’minlash uchun mazmuniy yondashuv
talab etiladi. Italyan maqollari tahlili shuni ko‘rsatdiki, do‘stlik va muhabbat tushunchalari
insoniy qadriyatlar tizimida muhim o‘rin tutadi. Biroq, italyan maqollarida do‘stlik va
muhabbatning pragmatik tomonlari (masofa, ehtiyotkorlik) kuchliroq aks etgan bo‘lsa, o‘zbek
maqollarida esa sadoqat va fidoyilik motivlari ustunlik qiladi [4].
XULOSA
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, italyan tilidagi do‘stlik va muhabbat haqidagi
maqollar antonimik korrelatsiyalar orqali til tizimidagi ma’no uyg‘unligi va ziddiyatlarini aks
ettiradi. Ularning leksik-semantik tahlili shuni tasdiqladiki, bu maqollar nafaqat til birliklari,
balki madaniy tafakkurning muhim qismidir. O‘zbek va italyan maqollari o‘rtasidagi
taqqoslash esa tarjima jarayonida ekvivalentlik muammolari mavjudligini ko‘rsatdi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Gatti L. Italian Proverbs and Their Meanings. Rome: Linguistic Press, 2009. -297 p.
2.
Mamatov A.E. O‘zbek tili frazeologizmlarining shakllanishi. Tashkent, 1997. -210 b.
3.
Nida E. A. Toward a Science of Translating. Leiden: Brill, 1964. -97 p.
4.
Obruyeva G. X. Frazeologiyaning dolzarb masalalari. Samarqand: SamDCHTI, 2023. -260
b.
5.
Rossi F. Semantic Analysis of Italian Proverbs. Milan: Academic Publishing, 2015. -120 p.
6.
Vinogradov V. V. Russian and European Phraseology. Moscow: Nauka, 1972. -210 p.
