25
XALQARO TAJRIBADA YASHIL O‘SISH INDIKATORLARI TIZIMI
Toshboyev Bekzod Baxtiyorovich
PhD., dotsent
Guliston davlat universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.16560429
Annotatsiya
. Mazkur maqolada xalqaro tajribada yashil o‘sish indikatorlari tizimining
shakllanishi, mazmuni va qo‘llanilish amaliyoti tahlil qilingan. Asosiy e’tibor Iqtisodiy
hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD), BMT, Jahon banki va boshqa yetakchi xalqaro
institutlar tomonidan ishlab chiqilgan yashil o‘sish indikatorlari tizimiga qaratilgan. Maqolada
indikatorlarning mezonlari, maqsadi, amaliy ahamiyati va ularni milliy iqtisodiyotlar
monitoringida qo‘llash imkoniyatlari ko‘rib chiqilgan. Shuningdek, O‘zbekiston iqtisodiyotida
ushbu indikatorlardan foydalanish istiqbollari ham tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
yashil o‘sish, yashil iqtisodiyot, indikatorlar tizimi, xalqaro tajriba,
barqaror rivojlanish, ekologik samaradorlik, resurslardan foydalanish, OECD, BMT,
O‘zbekiston
Kirish.
Bugungi kunda global iqtisodiy taraqqiyot jarayonida ekologik muvozanatni
saqlash, tabiiy resurslardan samarali foydalanish va iqlim o‘zgarishining oldini olish dolzarb
vazifalardan biri sifatida maydonga chiqmoqda. Shu munosabat bilan an’anaviy iqtisodiy
o‘sish modelining o‘rnini bosuvchi yangi yondashuvlar — xususan, yashil iqtisodiyot va yashil
o‘sish konsepsiyalari dunyo miqyosida keng e’tibor qozonmoqda. Yashil o‘sish deganda,
iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ekologik barqarorlik bilan uyg‘unlashtirgan holda, inson
farovonligi va ijtimoiy adolatni ta’minlaydigan iqtisodiy rivojlanish modeli tushuniladi.
Shu nuqtayi nazardan, yashil o‘sishni baholash, tahlil qilish va boshqarish jarayonida
indikatorlar tizimi muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday indikatorlar yordamida mamlakatlar
nafaqat o‘zlarining ekologik va iqtisodiy ko‘rsatkichlarini kuzatib boradi, balki yashil o‘sishga
erishish darajasini ham aniqlay oladilar. Ayniqsa, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti
(OECD), BMT, Jahon banki kabi xalqaro tuzilmalar tomonidan ishlab chiqilgan indikatorlar
tizimi jahon amaliyotida asosiy mezon sifatida foydalanilmoqda.
Mazkur maqolada xalqaro miqyosda shakllangan yashil o‘sish indikatorlari tizimining
nazariy asoslari, ularning tarkibiy elementlari, qo‘llanilish usullari va amaliy tajribalari tahlil
qilinadi. Shuningdek, O‘zbekiston sharoitida ushbu indikatorlardan foydalanish imkoniyatlari
va istiqbollari ham alohida e’tiborda ko‘rib chiqiladi.
Tahlil va natijalar.
Xalqaro tajribani o‘rganish natijasida yashil o‘sish indikatorlari
tizimining samarali va kompleks mexanizm ekanligi aniqlandi. OECD, BMT, Jahon banki kabi
tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan indikatorlar nafaqat iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan
chegaralanmay, balki ekologik barqarorlik, ijtimoiy farovonlik, energiya samaradorligi,
resurslardan foydalanish, chiqindilarni kamaytirish va uglerod izini qisqartirish kabi ko‘plab
sohalarni qamrab oladi. Bu tizim mamlakatlarga yashil iqtisodiy o‘sishning har tomonlama
holatini baholash va muvofiqlashtirilgan siyosat ishlab chiqishga imkon beradi.
Tahlil jarayonida aniqlanishicha, indikatorlar tizimining samaradorligi quyidagi
omillarga bog‘liq:
Ma’lumotlarning aniqligi va muntazam yangilanishi, shuningdek, indikatorlarni milliy
sharoitga moslashtirish imkoniyati;
26
Ko‘p o‘lchovli yondashuv, ya’ni iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy ko‘rsatkichlarni
birlashtirish;
Xalqaro standartlarga muvofiqlik, bu esa davlatlararo taqqoslash imkonini beradi;
Siyosiy iroda va boshqaruv tizimining ko‘p darajali integratsiyasi.
Bundan tashqari, xalqaro amaliyotda indikatorlar tizimi faqat davlatlar darajasida emas,
balki mintaqaviy va mahalliy darajada ham qo‘llanilib, yashil iqtisodiyotga o‘tishda strategik
yo‘nalishlarni aniqlash va monitoring qilish vositasi sifatida xizmat qilmoqda.
O‘zbekiston sharoitida esa yashil o‘sish indikatorlari tizimining joriy etilishi ekologik va
iqtisodiy ma’lumotlar bazasini mustahkamlash, statistik kuzatuvlarni yaxshilash hamda milliy
iqtisodiyotning yashil transformatsiyasini baholashda muhim rol o‘ynaydi. Hozirgi kunda
mamlakatda mavjud bo‘lgan indikatorlar asosan iqtisodiy ko‘rsatkichlarga qaratilgan bo‘lsa-
da, xalqaro tajriba asosida ekologik va ijtimoiy parametrlarni ham tizimli ravishda qo‘shish
zarurati mavjudligi aniqlangan.
Shunday qilib, xalqaro indikatorlar tizimining O‘zbekistonga moslashtirilishi barqaror va
raqobatbardosh yashil iqtisodiyot yaratishda poydevor bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bu esa
mamlakatning global iqtisodiy jarayonlarda yanada samarali ishtirok etishiga va atrof-
muhitni muhofaza qilishga xizmat qiladi.
1-jadavl
Xalqaro tajribada yashil o‘sish indikatorlari tizimi
Indikator turi
Tarkibi va mazmuni
Xalqaro tajribadagi
misollar
Ahmiyati
Iqtisodiy
indikatorlar
Iqtisodiy o‘sish sur’ati,
investitsiyalar hajmi,
energiya samaradorligi,
yashil texnologiyalarni
rivojlantirish
OECD Green Growth
Indicators: iqtisodiy
o‘sish va energiya
samaradorligi
Barqaror iqtisodiy
rivojlanishni
o‘lchash va
boshqarish
Ekologik
indikatorlar
Uglerod izlari, chiqindilarni
kamaytirish, suv va havo
sifati, biologik xilma-xillik
BMT yashil
iqtisodiyot
indikatorlari: karbon
emissiyasi, chiqindilar
darajasi
Atrof-muhit holatini
monitoring qilish va
ekologik xavfsizlikni
ta’minlash
Ijtimoiy
indikatorlar
Ish o‘rinlari soni, aholining
yashil ish o‘rinlariga jalb
qilinishi, sog‘liq va ta’lim
darajasi
Jahon bankining
yashil o‘sish
me’yorlari: ijtimoiy
barqarorlik
parametrlari
Ijtimoiy adolat va
farovonlikni qo‘llab-
quvvatlash
Resurslardan
foydalanish
Energiya va suv
resurslarini tejash, qayta
tiklanadigan resurslar
ulushi
OECD va BMT
indikatorlari: resurs
samaradorligi
ko‘rsatkichlari
Resurslarni samarali
boshqarish va
barqarorlikni
ta’minlash
Innovatsion va
texnologik
Yashil texnologiyalarni
joriy etish, ilmiy-
tadqiqotlar, ekologik
Jahon banki
indikatorlari:
innovatsion
Yashil iqtisodiyot
uchun innovatsion
yechimlarni
27
patentlar soni
rivojlanish darajasi
rivojlantirish
Yashil o‘sish indikatorlari tizimi bir necha asosiy komponentlardan iborat bo‘lib,
ularning har biri iqtisodiy, ekologik, ijtimoiy va texnologik sohalarni qamrab oladi. Iqtisodiy
indikatorlar doirasida iqtisodiy o‘sish sur’ati, investitsiyalar hajmi va energiya samaradorligi
kabi ko‘rsatkichlar muhim o‘rin tutadi. Masalan, OECDning yashil o‘sish indikatorlari iqtisodiy
rivojlanish bilan birga energiyani tejash va yashil texnologiyalarni rivojlantirishga e’tibor
qaratadi. Bu esa barqaror iqtisodiy taraqqiyot yo‘lida muhim mezon hisoblanadi.
Ekologik indikatorlar, xususan, karbon emissiyalari, chiqindilar darajasi, suv va havo
sifati, shuningdek biologik xilma-xillik darajasi kabi ko‘rsatkichlar atrof-muhit holatini
baholashda asosiy rol o‘ynaydi. BMT tomonidan ishlab chiqilgan yashil iqtisodiyot
indikatorlari aynan shu sohalarni o‘z ichiga oladi, bu esa ekologik xavfsizlikni ta’minlash va
atrof-muhitning holatini doimiy monitoring qilish imkonini beradi.
Ijtimoiy indikatorlar iqtisodiyotning inson omiliga qanchalik e’tibor qaratayotganini
ko‘rsatadi. Masalan, ish o‘rinlari soni, ayniqsa yashil ish o‘rinlari, aholining sog‘liq va ta’lim
darajasi yashil iqtisodiyotning ijtimoiy barqarorlik jihatini ochib beradi. Jahon bankining
indikatorlari ijtimoiy adolat va farovonlikni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan bo‘lib, yashil
o‘sishning ijtimoiy ta’sirini o‘lchashga xizmat qiladi.
Resurslardan foydalanish indikatorlari energiya va suv resurslarini tejash, qayta
tiklanadigan energiya ulushining oshishi kabi mezonlarni qamrab oladi. OECD va BMTning
ushbu indikatorlari resurslarni samarali boshqarish va ularning barqarorligini ta’minlashda
muhim vosita hisoblanadi. Bu esa uzoq muddatli yashil iqtisodiy o‘sishning poydevorini
tashkil etadi.
Shuningdek, innovatsion va texnologik indikatorlar yashil texnologiyalarni joriy etish,
ekologik patentlar soni va ilmiy-tadqiqot faoliyatining darajasini o‘z ichiga oladi. Jahon banki
tomonidan taqdim etilgan indikatorlar ushbu sohaning rivojlanishini o‘lchaydi va yashil
iqtisodiyot uchun zarur innovatsion yechimlarning rivojlanishini rag‘batlantiradi.
Umuman olganda, yashil o‘sish indikatorlari tizimi ko‘p o‘lchovli yondashuvni ta’minlab,
iqtisodiyotning turli jabhalarini birlashtiradi. Bu tizim orqali mamlakatlar o‘zlarining yashil
rivojlanish yo‘nalishidagi holatini baholay oladi, muammoli sohalarni aniqlaydi va samarali
strategiyalar ishlab chiqishi mumkin. Shu bilan birga, xalqaro standartlarga mos keluvchi
indikatorlar yordamida davlatlararo taqqoslash va tajriba almashish imkoniyati mavjud
bo‘ladi. Xalqaro tajriba va indikatorlarning O‘zbekistonda joriy qilinishi mamlakatning
barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
2-jadval
SWOT tahlil: Xalqaro tajribada yashil o‘sish indikatorlari tizimi
KUCHLI TOMONLARI (STRENGTHS)
ZAIF TOMONLARI (WEAKNESSES)
- Kompleks va ko‘p o‘lchovli yondashuv
orqali barqarorlikni to‘liq baholash
imkoniyati.
- Ba’zi indikatorlar uchun ishonchli va
muntazam ma’lumotlarning yetishmasligi.
- Xalqaro standartlarga muvofiq bo‘lib,
davlatlararo
taqqoslash
imkonini
yaratadi.
- Milliy sharoitga moslashtirish uchun
qo‘shimcha o‘zgarishlar talab qilinadi.
- Iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy jihatlarni
- Murakkab tizim bo‘lgani uchun uni
28
birlashtiradi.
tushunish va qo‘llash uchun yuqori malaka
talab etiladi.
-
Siyosatni
shakllantirish
va
monitoringda samarali vosita sifatida
xizmat qiladi.
- Ba’zi indikatorlar ko‘p vaqt va resurs talab
qiladi.
IMKONIYATLAR (OPPORTUNITIES)
TAHDIDLAR (THREATS)
- Yashil iqtisodiyotga o‘tishda xalqaro
tajribadan
samarali
foydalanish
imkoniyati.
- Ma’lumotlar sifati va yetishmasligi sababli
noto‘g‘ri baholash xavfi.
- Milliy indikatorlar tizimini yaratish va
rivojlantirish uchun baza yaratish.
- Siyosiy yoki iqtisodiy o‘zgarishlar tizimni
joriy qilishni kechiktirishi mumkin.
- Xalqaro hamkorlikni kengaytirish va
tajriba almashish imkoniyati.
- Texnologik yangiliklarga tez moslasha
olmaslik.
- Barqaror rivojlanish strategiyalarini
aniqroq rejalashtirish.
-
Ekologik
va
ijtimoiy
omillarning
o‘zgaruvchanligi
ko‘rsatkichlarning
barqarorligini kamaytiradi.
Xalqaro yashil o‘sish indikatorlari tizimi iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy ko‘rsatkichlarni
birlashtirib, barqaror rivojlanishni baholashda kuchli asos yaratadi. U xalqaro standartlarga
muvofiq bo‘lib, davlatlararo taqqoslash va siyosatni shakllantirishda samarali vosita
hisoblanadi. Biroq, tizimni qo‘llashda ishonchli ma’lumotlarning yetishmasligi, milliy
sharoitga moslashtirish zarurati va yuqori malaka talab etilishi kabi zaif tomonlar mavjud.
Shu bilan birga, tizimni mamlakatlarda joriy etish uchun katta imkoniyatlar bor — bu xalqaro
tajribadan o‘rganish, indikatorlar bazasini yaratish va barqaror rivojlanish strategiyalarini
aniqroq rejalashtirishdir. Ammo ma’lumotlar sifati, siyosiy o‘zgarishlar va texnologik
moslashuvning sekinligi tizimning samaradorligiga tahdid solishi mumkin.
Xalqaro tajribada yashil o‘sish indikatorlari tizimi o‘zining ko‘p qirrali yondashuvi bilan
barqaror rivojlanishni baholashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tizim iqtisodiy,
ekologik va ijtimoiy ko‘rsatkichlarni birlashtirib, kompleks va ishonchli tahlil imkonini beradi.
Xalqaro standartlarga mosligi tufayli, davlatlararo taqqoslash imkoniyatlari mavjud bo‘lib,
siyosat ishlab chiqishda va amalga oshirishda samarali vosita hisoblanadi. Bundan tashqari,
indikatorlar tizimi barqaror iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash, ekologik xavfsizlikni
ta’minlash hamda ijtimoiy adolat va farovonlikni oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
Biroq, tizimning samarali ishlashi uchun ishonchli va muntazam yangilanadigan
ma’lumotlar bazasining mavjudligi shart. Ko‘pgina mamlakatlarda, ayniqsa rivojlanayotgan
davlatlarda, bu talab to‘liq bajarilmaydi, natijada indikatorlar sifatida ba’zan noaniqliklar
yuzaga keladi. Shuningdek, indikatorlarni milliy sharoitga moslashtirish zarurati tizimning
joriy etilishi jarayonini murakkablashtiradi va qo‘shimcha resurslar talab qiladi. Tizimni
tushunish va qo‘llash uchun yuqori malakali kadrlar yetishmasligi ham muammo hisoblanadi.
Shu bilan birga, ba’zi indikatorlar ishlab chiqarish va monitoring jarayonida ko‘p vaqt hamda
moddiy xarajatlarni talab qiladi.
Yashil o‘sish indikatorlari tizimini mamlakatlarda joriy etish katta imkoniyatlarni
taqdim etadi. Xalqaro tajribani o‘rganish orqali milliy indikatorlar bazasini shakllantirish,
yashil iqtisodiyotga o‘tish jarayonini tizimli ravishda baholash va samarali strategiyalar ishlab
29
chiqish mumkin. Bu jarayon mamlakatlar uchun barqaror rivojlanish yo‘lida mustahkam
poydevor yaratadi. Shuningdek, xalqaro hamkorlik va tajriba almashish orqali tizimni doimiy
takomillashtirish imkoniyati mavjud.
Ammo ushbu tizimning samaradorligi ma’lumotlar sifati, siyosiy-iktisodiy barqarorlik,
shuningdek texnologik yangiliklarga tez moslashuvchanlik kabi omillarga bog‘liq. Agar ushbu
tahdidlar o‘z vaqtida bartaraf etilmasa, indikatorlar tizimining to‘liq foydasi olish qiyinlashadi
va yashil o‘sishga erishish jarayoni sekinlashadi. Shuning uchun tizimni joriy etishda hamma
tomonlama tayyorgarlik va strategik yondashuv zarurdir.
Xulosa.
Xalqaro tajribada yashil o‘sish indikatorlari tizimi barqaror rivojlanishni
baholash va boshqarishda muhim vosita sifatida ajralib turadi. Ushbu tizim iqtisodiy, ekologik
va ijtimoiy ko‘rsatkichlarni birlashtirib, mamlakatlarga o‘z yashil iqtisodiyotini rivojlantirish
yo‘lida aniq va ishonchli ma’lumotlar asosida qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Xalqaro
standartlarga muvofiq indikatorlar tizimi davlatlararo solishtirish va tajriba almashishni
osonlashtiradi hamda barqaror rivojlanish strategiyalarini samarali amalga oshirishga xizmat
qiladi.
Biroq, indikatorlar tizimini muvaffaqiyatli joriy etish uchun ishonchli ma’lumotlar
bazasini yaratish, milliy sharoitlarga moslashtirish va malakali kadrlarni tayyorlash muhim
ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, siyosiy-iktisodiy barqarorlik va texnologik yangiliklarga tez
moslashuvchanlik tizim samaradorligini oshirishda muhim omillardir.
Kelajakda yashil o‘sish indikatorlari tizimini yanada takomillashtirish va keng qo‘llash
orqali mamlakatlar nafaqat atrof-muhitni muhofaza qilish, balki iqtisodiy raqobatbardoshlik
va ijtimoiy farovonlikni oshirishda ham sezilarli natijalarga erishishi mumkin. Shu sababli,
xalqaro tajriba asosida milliy indikatorlar tizimini ishlab chiqish va uni muntazam yangilab
borish istiqbolli yo‘nalish sifatida e’tiborga loyiqdir.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori 2019 yil 4 oktabr, PQ-4477-son “O'zbekiston
Respublikasining yashil iqtisodiyotga o'tish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” //
www.lex.uz
2.
Bruntland G. Nashe obshchee budushchee: Doklad Vsemirnoy komissii po
okruzhayushchey srede i razvitiyu. — M.: Progress, 1989. — 416 s.
3.
Vsemirnyy bank. Zelyonyy rost, ustoychivoe razvitie i vklyuchenie. — Vashington: VB,
2012. — 88 s.
4.
Kuznetsov A. V. Ekonomika ustoychivogo razvitiya: uchebnik. — M.: Infra-M, 2020. —
368 s.
5.
Kuzmina O. V., Belyaeva T. N. Zelenaya ekonomika kak faktor ustoychivogo razvitiya
regiona // Regional'naya ekonomika. — 2021. — №4. — S. 112–118.
6.
Meadows D. H., Meadows D. L., Randers J. The Limits to Growth. — New York: Universe
Books, 1972. — 205 p.
7.
Organizatsiya Obyedinyonnykh Natsiy. Poveska dnya na XXI vek (Agenda 21). — N'yu-
York: ON, 1992.
8.
Todosiychuk A. V. Zelenaya ekonomika: teoriya i praktika. — SPb.: Piter, 2019. — 192 s.
30
9.
United Nations. Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development.
— New York: UN, 2015. — 41 p.
10.
Xaydarov A. R., Abdurakhmonov K. X. Yashil iqtisodiyot: nazariy asoslari va rivojlanish
istiqbollari // Iqtisodiyot va ta’lim. — 2022. — №2. — B. 45–52.
