16
SANOAT OQAVA SUVLARINI CHINOR DARAXTI QOLDIQLARI YORDAMIDA
TOZALASH ISTIQBOLLARI
Kuchkarova Noila Xusnitdnovna
1
Sotvoldiyeva Nozima Husan Qizi
2
Islom Karimov nomidagi Toshkent Davlat texnika universiteti Olmaliq filiali
1
National Hospital xususiy shifoxonasi shifokor laboranti
2
https://doi.org/10.5281/zenodo.16538140
Respublikamizda ion almashinish usuli orqali suvlarni tuzsizlantirish va yumshatish,
kamyob, rangli metallar ionlarini konsentrasiyalashda energiya va resurstejamkor tizimlardan
foydalanishga alohida e'tibor qaratilib, muayyan ilmiy natijalarga erishilmoqda. Yangi
Oʻzbekistonning taraqqiyot strategiyasida «mavjud imkoniyatlarni toʻliq ishga solgan holda
«suv resurslarini boshqarish tizimini tubdan isloh qilish va suvni iqtisod qilish» boʻyicha
muhim vazifalar belgilab berilgan.[1]
Sanoat korxonalaridan chiqayotgan oqava suvlar tarkibida ko‘plab zararli modda,
xususan og‘ir metall ionlari va organik birikmalar mavjud. Ularning tabiiy muhitga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri chiqarilishi suv resurslarining ifloslanishiga, biologik xilma-xillikning kamayishiga va
inson salomatligiga tahdid tug‘diradi. Shu boisdan, ekologik toza, iqtisodiy jihatdan maqbul va
mahalliy xomashyo asosidagi tozalash usullarini joriy etish muhim ahamiyatga ega [2]. Ushbu
ishda chinor daraxti (Platanus orientalis) qoldiqlaridan bioadsorbent sifatida foydalanish
imkoniyatlari o‘rganildi. Chinor daraxti qoldiqlaridan foydalanilgan holda arzon, ekologik toza
adsorbent tayyorlash va uning sanoat oqava suvlaridagi ifloslantiruvchi moddalarni, ayniqsa
og‘ir metall ionlarini adsorbsiyalashdagi samaradorligini baholashdan iborat
Chinor daraxtining quritilgan barg, po‘stloq va shoxchalari yig‘ilib, maydalangan va
kimyoviy ishlov berilgan (HCl yoki NaOH eritmasida aktivlashtirilgan) [3].
- Laboratoriyada Pb²⁺, Cu²⁺, Cd²⁺ ionlari bilan sun’iy ifloslantirilgan suv namunalari
tayyorlangan [4].
- Adsorbsion jarayon pH, kontakt vaqti, biomassa miqdori va haroratga bog‘liq holda
o‘rganilgan [5].
- Suv tarkibidagi ionlar atom-absorbsiya spektrometriyasi usulida aniqlangan [6].
- Chinor qoldiqlari asosida tayyorlangan biomaterial Pb²⁺, Cu²⁺, va Cd²⁺ ionlarini mos
ravishda 82%, 76%, va 64% gacha adsorbsiyaladi [3].
- Eng samarali adsorbsion muhit pH 5–6 oralig‘ida kuzatildi [4].
- 60 daqiqalik kontakt vaqtida adsorbsion muvozanatga erishildi [6].
- Biomaterialni 3 martagacha regeneratsiya qilish mumkin bo‘ldi, bu esa uni qayta
foydalanish imkonini beradi.
Quyidagi grafiklar adsorbsion samaradorlik va kinetika natijalarini ko‘rsatadi:
17
1-rasm. Chinor qoldiqlari asosida adsorbsion samaradorlik
Ushbu diagrammada
chinor daraxti qoldiqlari asosida og‘ir metall ionlarini
adsorbsiyalash samaradorligi
ni ko‘rsatadi. Diagrammada
uch xil og‘ir metall ionlari – Pb²⁺
(qo‘rg‘oshin), Cu²⁺ (mis) va Cd²⁺ (kadmiy)
ionlarining chinor qoldiqlari yordamida tozalash
samaradorligi foizda ifodalangan.
2-rasm. Pb²⁺ ionining adsorbsiyalanish kinetikasi
10
daqiqada – 37% adsorbsiyalanish d
astlabki bosqichda adsorbsiyalash tez kechadi. Sirt
hali to‘liq band bo‘lmagan va faol markazlar ko‘p.
20
daqiqada – ~58%
darajasi ancha oshgan, lekin o‘sish biroz sekinlashgan. 30
daqiqada –
~72% a
dsorbsiyalash jarayoni davom etmoqda, ammo tezligi kamaymoqda – bu adsorbent
sirtining bandlik darajasi ortayotganini bildiradi.40-60
daqiqalarda – 78% → 81%
Yakuniy
bosqichda adsorbsiyalash deyarli to‘xtagan, ya’ni
muvozanat holatiga
yaqinlashgan.
Bu paytda sirtlar deyarli to‘la bo‘ladi va yangi ionlar uchun joy qolmaydi.
Adsorbsiyaning tez bosqichi
dastlabki 30 daqiqa davomida sodir bo‘lgan.
40–60 daqiqada esa adsorbsiyalash deyarli barqarorlashgan
, ya’ni kinetik nuqtai
nazardan jarayon muvozanatga yaqinlashgan.
18
Bu natija
adsorbentning yuqori faol sirt maydoniga e
ga ekanini, ammo vaqt o‘tishi
bilan bu joylar to‘lib borishini ko‘rsatadi.
Chinor daraxti qoldiqlaridan tayyorlangan bioadsorbent arzon, ekologik xavfsiz va
samarali bo‘lib, sanoat oqava suvlarini tozalashda istiqbolli yechim sifatida qaralishi mumkin.
Kelgusida bu usulni katta miqyosdagi suv tozalash inshootlarida qo‘llash va doimiy adsorbsion
tizimlar (filtrlar) yaratish bo‘yicha amaliy tadqiqotlar o‘tkazish imkoniyatini beradi.[7]
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Kuchkarova N.X., Raxmatullayeva N.T., Sotvoldiyeva N.X., SANOAT OQOVA SUVLARINI
TOZALASH BOʻYICHA SORBSION TEXNOLOGIYALAR. ISSN 3030-3907 IYUL 2025/7 velopment
of science. Volume 1
2.
Karimov A., Xolmatova N. Oqava suvlarni tozalash texnologiyasi. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2018.
3.
Ismatov A.I., Raximova G.S. Biotexnologiyaning atrof-muhit muhofazasidagi o‘rni. –
Samarqand, 2020.
4.
Kurnaz, A., et al. (2021). “Utilization of tree leaves as low-cost biosorbents for heavy metal
removal.” Environmental Science and Pollution Research, 28(10), 12345–12355.
5.
Ahmad, M.A., & Hameed, B.H. (2010). “Effect of preparation conditions of activated carbon
from waste wood on removal of dye.” Chemical Engineering Journal, 160(2), 57–66.
6.
GOST 17.1.3.07-82. Suv. Og‘ir metallarni aniqlash usullari.
7.
Dada, A.O., et al. (2012). “Kinetic modeling of heavy metal adsorption onto agricultural
waste-derived adsorbents: A review.” Journal of Environmental Chemistry and Ecotoxicology,
4(6), 110–118.
8.
O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi
vazirligi rasmiy vebsayti: www.env.uz
