55
BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISHNING FIZIOLOGIK ASOSLARI
Toshtemirova Muazzam Akmaljonovna
Farg‘ona davlat universiteti Zoologiya va umumiy biologiya kafedrasi
dotsenti pedagogika fanlari falsafa doktori (PhD)
https://doi.org/10.5281/zenodo.15104672
Annotatsiya:
Nutqning shakllanishi bolaning umumiy rivojlanishining asosiy
xususiyatlaridan biridir. Ijtimoiy jamiyatda bolaning muvaffaqiyatli rivojlanishi, hayot sifati
ko'plab omillarga bog'liq, ularning asosiysi nutqdir. Bir yilgacha bolalar nutqining asoslari
shakllanadi.
Kalit so’zlar:
miya, filogenetik, progressiv rivojlanish, ontogenez, fiziologik va
neyromorfologik.
Barcha psixik jarayonlar singari nutq ham juda aniq va ancha murakkab fiziologik asosga
ega. Uning asosi vaqtinchalik bog'lanishlarning murakkab va maxsus tizimi bo'lib, u miyaning
nutq belgilarini idrok etish va aqliy qayta ishlashga ixtisoslashganligi tufayli haqiqatning aksini
almashtirishga imkon beradi.Miyaning barcha tuzilmalaridan filogenetik jihatdan eng yosh
bo'lim - miya yarim sharlari eng katta progressiv rivojlanishni o’z ichiga oladi.
Miyaning bu yuqori qismida organizmga ta'sir etuvchi tashqi va ichki qo'zg'atuvchilarni
proyeksiyalash markazlari to'plangan, ularni tahlil qilish, sintez qilish va tegishli javoblarni
tashkil qilish mexanizmlari rivojlangan. Ontogenez davrida tug'ma va orttirilgan funktsiyalarga
asoslanib, bosh miya po’stlog’i tananing xatti-harakatlarini mukammal tashkil etishni
ta'minlaydi. Bosh miya po’stlog’i individual qo'zg'atuvchilarni ajratish, va farqlash qobiliyati,
ularni farqlash bosh miya po’stlog’ining analitik faoliyatining ko'rinishidir.
Dastlabki tahlili analiz retseptorlarda boshlanadi (ularning ba'zilari yorug'lik stimullarini,
boshqalari - tovushni, boshqalari - kimyoviy va boshqalarni sezadilar). Analizning yuqori
shakllari miya yarim po’stlog’ida paydo bo'ladi.
Miyaning analitik faoliyati atrof-muhit elementlarining alohida komponentlariga tanlab
javob berishdan iborat. Bir tomondan, ixtisoslashgan retseptorlar va analizatorlar atrof-
muhitning individual signallariga tanlab javob berishni ta'minlaydi (signallarni tahlil qilish,
farqlash), ikkinchidan, ular ta'sirlarning butun majmuasini (signallarni sintez qilish) yaxlit idrok
etishni ta'minlaydi.
Miya yarim korteksining analitik faoliyati bilan chambarchas bog'liq bo'lib, uning sintetik
faolligi turli xil qo'zg'atuvchilarning ta'siridan uning turli qismlarida paydo bo'lgan
qo'zg'alishning birlashishi va umumlashtirilishida namoyon bo'ladi.
Miya yarim korteksining sintetik faoliyatiga misol qilib, har qanday shartli refleksning
rivojlanishiga asos bo'lgan vaqtinchalik bog'lanishning shakllanishi mumkin. Miya doimiy
ravishda kiruvchi ma'lumotni ham, javoblarni ham tahlil qiladi va sintez qiladi. Natijada,
organizm atrof-muhitdan foydali ma'lumotlarni ajratib oladi, uni qayta ishlaydi, xotiraga yozadi
va vaziyat va ehtiyojlarga muvofiq javob harakatlarini shakllantiradi. Nutqning fiziologik va
neyromorfologik asoslari
Nutqning fiziologik asosi ikkinchi signal tizimi,
Tadqiqotchilar bolaning nutqini rivojlantirish jarayonida biologik asoslar va tashqi
muhitning modulyatsiya qiluvchi ta'siri o'rtasidagi munosabatni ko'rsatdilar. Nutqni
shakllantirish mexanizmlarini tushunishning muhim asosi L.S.Vigotskiy, D.B.Elkonin,
56
V.V.Davydovlarning aqliy rivojlanish kontseptsiyasidir. Bolalarda til va nutqning shakllanishi
fiziologik jarayonlar bilan bog'liq markaziy asab tizimi tomonidan boshqariladi. Psixofiziologik
tizimlarning normal shakllanishi, bolalarda nutq rivojlanishini ta'minlash, ularni o'z vaqtida
rag‘batlantiruvchi yoki unga to‘sqinlik qiluvchi kuchlami aniqlashdir. Nutq tizimining rivojlanishi
miyaning rivojlanayotgan sohalarining do'stona ierarxik o'zaro ta'siriga asoslanadi. Birinchidan,
nutqni shakllantirish uchun etuk sensor-motor asos kerak, shu jumladan miya yarim
korteksining ikkilamchi va uchinchi darajali kortikal maydonlari faoliyati.
Neyrofiziologik mexanizmlarni tahlil qilish uchun keng qo'llaniladigan usul nutqni
shakllantirish - ritmlar dinamikasini ro'yxatga olish va talqin qilish miyaning tebranish faoliyati,
elektr va shaklida qayd etilgan.
Bolalarda nutq buzilishlarini o'rganishning bir necha yo'nalishlari mavjud: klinik,
psixologik, lingvistik, psixolingvistik, tibbiy-psixologik-pedagogik.Muammo bo'yicha ko'plab
ishlarga qaramasdan, bolalarda nutq buzilishlarining tabiati va mexanizmlari haqida qarama-
qarshi fikrlar mavjud.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Berdichevskaya
E.M.
Ontogenezning
dastlabki
bosqichlarida
interhemisferik
munosabatlarning shakllanish dinamikasi / E.M. Berdichevskaya, N.V. Zaitseva, T.V. Ponomareva,
L.N. Ognerubova // J. Asimmetriya. - 2011. - 4-son. - B.4-14.
2.
Bekhterva, N. P. Sog'lom va kasal inson miyasi / N. P. Bekhtereva. - M.: AST; Sankt-
Peterburg: Owl, 2010. - 399 p.
3.
Wizel T.G. Nutq buzilishlarining patogenezida yarim sharning o'zaro ta'siri jarayonlarining
ahamiyati / T.G.Vizel // Asimmetriya. - 2010. - V. 5. 4-son. - FROM. 9-22.
