89
SHAXS QOBILIYATLARINI EKSPRIMENTAL PSIXOLOGIYADA O’RGANISH
Komilova Mohinur Sadullajon qizi
Toshkent Amaliy fanlar Universiteti Pedagogika fakulteti Pedagogika-psixologiya
ta’lim yo’nalishi 3-bosqich talabasi
Ilmiy raxbar:
Usmanova Sevara Akmalovna
https://doi.org/10.5281/zenodo.15220726
Annotatsiya.
Maqolada shaxs qobiliyatlarini eksperimental usullar yordamida o‘rganish
jarayoni ko‘rib chiqiladi. Eksperimental tadqiqotlar yordamida shaxsning turli qobiliyatlari,
ularning rivojlanishi va o‘zgarishi, shuningdek, bu qobiliyatlarning psixologik aspektlari
o‘rganiladi. Tadqiqotlar, shaxsning maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatida qanday qobiliyatlar muhim
rol o‘ynashini aniqlashga, shuningdek, eksperimentlar orqali shaxsning ichki potentsialini qanday
ochish mumkinligini ko‘rsatishga qaratilgan.
Kalit so’zlar
: Shaxs qobiliyatlari, eksprimental tadqiqotlar, psixologik ekspriment,
intelektual qobiliyatlar, shaxsning rivojlanishi, psixologik aspektlar, kognitiv qobiliyatlar.
Kirish
: Shaxs qobiliyatlari insonning turli faoliyatlarida muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun zarur
bo‘lgan psixologik jihatlar hisoblanadi. Ular kognitiv, emotsional va ijtimoiy jihatlardan iborat
bo‘lib, har biri turli omillar ta’sirida rivojlanadi. Shaxs qobiliyatlarini eksperimental usullar
yordamida o‘rganish psixologiyada muhim yo‘nalishlardan biridir, chunki bu usul orqali
qobiliyatlarning shakllanishi, rivojlanishi va ta’sir qiluvchi omillar aniqroq o‘rganilishi mumkin.
Tadqiqotlar, shuningdek, shaxs qobiliyatlarini baholash va ularga ta’sir ko‘rsatish usullarini ishlab
chiqish imkonini beradi.
Psixologiya fanining rivojlanishida eksperimental usullar muhim ahamiyat kasb etadi. XIX
asrning o‘rtalarida eksperimental psixologiya mustaqil fan sifatida shakllana boshladi. Nemis
olimi Vilgelm Vundt 1879-yilda Leypsig universitetida birinchi eksperimental psixologiya
laboratoriyasini tashkil etdi va bu orqali psixologiyani ilmiy asosda o‘rganishning yangi bosqichini
boshlab berdi. Vundtning tadqiqotlari asosan sezgi, idrok va diqqat kabi asosiy psixik jarayonlarni
o‘rganishga qaratilgan edi .
Eksperimental psixologiyaning asosiy maqsadi psixik hodisalarni ob’ektiv va
takrorlanadigan sharoitlarda o‘rganishdan iborat. Bu usul orqali psixologik jarayonlarning
qonuniyatlari aniqlanadi va ularning amaliyotdagi qo‘llanilishi o‘rganiladi. Eksperimental
psixologiya turli metodlarni, jumladan, kuzatish, testlash, intervyu va laboratoriya sharoitida
o‘tkaziladigan tajribalarni o‘z ichiga oladi .
Shaxs qobiliyatlarini o‘rganishda eksperimental yondashuvlar:
Shaxs qobiliyatlarini o‘rganishda eksperimental usullar muhim o‘rin tutadi. Bu usullar orqali
qobiliyatlarning tabiati, rivojlanish omillari va ularning shaxsiy xususiyatlar bilan bog‘liqligi
aniqlanadi. Eksperimental tadqiqotlar qobiliyatlarning o‘lchovlari, ularning rivojlanish
dinamikasi va turli omillar ta’sirida o‘zgarishini tahlil qilish imkonini beradi. Eksperimental
psixologiya shaxsning turli qobiliyatlarini aniq, ilmiy asosda o‘rganishni maqsad qiladi. Bunga
nafaqat aqliy (intellektual) qobiliyatlar, balki diqqat, xotira, emosional holatlar va boshqa ko‘plab
psixologik omillar ham kiradi.
Qobiliyat, shaxsning ma'lum bir faoliyatni muvaffaqiyatli bajarishga qodirligini belgilovchi
psixologik xususiyatdir. Bu insonning aniq bir sohadagi imkoniyatlarini ko‘rsatadi, masalan:
Intellektual qobiliyatlar (IQ)
90
Kreativ qobiliyatlar (yangi g‘oyalarni yaratish qobiliyati)
Motivatsiya (maqsadga erishish uchun ichki rag‘bat)
Ijtimoiy qobiliyatlar (boshqalar bilan samarali muloqotda bo‘lish)
Emotsional qobiliyatlar (hissiyotlarni boshqarish).
Eksperimental psixologiya ushbu qobiliyatlarni o‘rganish orqali, inson psixikasini va uning
o‘zgarishlarini yaxshiroq tushunishga harakat qiladi.
Eksperimentlar shaxs qobiliyatlarini o‘rganishda asosiy metodlardan biridir. Bu usulda,
ilmiy tadqiqotlar orqali aniq, qayd etilgan natijalar olinadi. Eksperimental psixologiyada quyidagi
metodlar qo‘llaniladi:
Shaxs qobiliyatlarini o‘lchash uchun maxsus testlar ishlab chiqilgan. Eksperimental
psixologiya ushbu qobiliyatlarni o‘rganish orqali, inson psixikasini va uning o‘zgarishlarini
yaxshiroq tushunishga harakat qiladi. Shaxsning qobiliyatlarini o‘lchashning turli usullari mavjud.
Ular orasida quyidagilarni keltirish mumkin:
Aql va Intellektual qobiliyatlar:
IQ testlari: Aql darajasini o‘lchash uchun mashhur testlar mavjud. Masalan, Bine-Simon testi
(IQ testining ilk versiyasi) yoki Raven matritsa testi.
Matematik va logik qobiliyatlar: Bu testlar orqali insonning mantiqiy tafakkuri va matematik
qobiliyatlari o‘lchanadi.
Diqqat va xotira:
Stroop testi: Bu test yordamida shaxsning diqqatini boshqarish qobiliyati o‘rganiladi. Misol
uchun, rangni yozuvchi so‘zlar va rangning o‘zi o‘rtasidagi qarama-qarshilikni yengish qobiliyati
o‘lchanadi.
Xotira testlari: Odatda, so‘zlarni yodlash yoki raqamlar ketma-ketligini eslab qolish kabi
testlar orqali xotira o‘lchanadi.
Emotsional qobiliyatlar:
Emotsional intellekt (EQ): Emosiyalarni aniqlash, boshqarish va ifodalash qobiliyati ham
eksperimentlarda o‘rganiladi. Masalan, yuz ifodalari va ovoz orqali hissiyotlarni aniqlash.
Ijtimoiy qobiliyatlar:
Kommunikativ qobiliyat: Boshqalar bilan samarali muloqot qilish, turli jamiyatdagi rolini
bilish, va boshqalar bilan ishlash qobiliyati
Galtonning eksperimentlari (19-asr): Sir Francis Galton genetik qobiliyatlarni o‘rganishga
katta e'tibor qaratgan. Ularning ishlarida sensorik va tezkor reaksiya o‘lchovlari ko‘plab
qobiliyatlarning irsiyatini o‘rganishga qaratilgan edi.
Bine Simonning IQ testi (1905): Bine Simon tomonidan ishlab chiqilgan test shaxslarning
aqliy rivojlanishini o‘lchash uchun juda mashhur bo‘lgan. Ular bolalarning ta'lim darajasini
aniqlashda yordam berish uchun bu testni ishlab chiqqan.
Stroop testi (1935): John Ridley Stroop tomonidan ishlab chiqilgan bu test diqqatni va
tafakkurni o‘lchaydi. Testda ranglarni so‘zlar sifatida ko‘rsatish orqali shaxslarning diqqatini
boshqarish qobiliyati aniqlanadi.
Goleman va emotsional intellekt: Daniel Goleman tomonidan ishlab chiqilgan Emotsional
Intellekt (EQ) tushunchasi shaxslarning o‘z hissiyotlarini boshqarish, boshqalar bilan
muvaffaqiyatli ishlashdagi qobiliyatlarini o‘rganadi.
Xulosa
: Shaxs qobiliyatlarini eksperimental o‘rganish psixologik tadqiqotlar sohasida
muhim yutuqlarni taqdim etadi. Eksperimentlar yordamida shaxsning intelektual, emotsional va
91
ijtimoiy qobiliyatlari haqidagi bilimlarimizni kengaytirish mumkin. Bu, o‘z navbatida, shaxsning
rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va ta’sir qilish imkoniyatlarini yaratadi. Shaxs qobiliyatlarini
rivojlantirish va ularga ta’sir ko‘rsatishning yangi usullari psixologik amaliyotda samarali natijalar
beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
"Eksperimental psixologiya" Toshkent-2006.
2.
L. S. Vygotsky, "Psixologiya va o‘qitish," Moskva, 1966.
3.
E. R. Hilgard, "Psixologiya," 11-bosqich, Prentice Hall, 2003.
4.
G. A. Kelly, "Personal Construct Theory," New York, 1955.
5.
R. C. Atkinson, E. E. Smith, "Introduction to Psychology," 14-bosqich, W.W. Norton &
Company, 2010.
6.
M. S. Reber, "The Penguin Dictionary of Psychology," 2-bosqich, Penguin Books, 1995.
7.
Усманова Севара Акмаловна. (2024). ЛЕВОРУКИЙ РЕБЕНОК — ОСОБЕННОСТИ
РАЗВИТИЯ. Международные научные и актуальные исследовательские конференции,
1(01), 11–14. Получено с https://orientalpublication.com/index.php/iscrc/article/view/1538
