46
ADABIY MATNDA XAT MOTIVINING BADIYIY-FUNKTSIONAL ROLI
Boltayeva Iroda
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogka instituti
Turkiy tillar fakulteti o‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi 2-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15379464
Annotatsiya:
Mazkur maqolada adabiy matnlarda xat (yozma murojaat) motivining badiiy-
funksional ahamiyati tahlil etilgan. Xat motivining syujet rivojida, qahramonlararo
munosabatlarda va psixologik chuqurlik berishda tutgan o‘rni adabiy misollar bilan ko‘rsatib
berilgan. Shuningdek, epistolyar janr va xat vositasidagi badiiy ifoda uslublari o‘zbek, rus va g‘arb
adabiyotlaridan namunalarda yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
xat motivi, epistolyar janr, ichki monolog, dramatizm, syujet, badiiy vosita,
psixologizm, maktub shakli, adabiy kommunikatsiya.
Adabiyotda muayyan badiiy vositalar orqali inson kechinmalari, ijtimoiy munosabatlar va
zamon ruhi aks ettiriladi. Shunday vositalardan biri bo‘lmish xat motivi, asrlar davomida turli
adabiy maktablar va yozuvchilar ijodida o‘ziga xos badiiy yuklama bilan xizmat qilib kelgan. Xat
motivi faqat syujet qurilishida yordamchi unsur bo‘lib qolmay, balki obrazlar ichki dunyosini
ochuvchi, dramatik ziddiyatlarni kuchaytiruvchi va ko‘p hollarda diqqat markazidagi
voqealarning asosi sifatida ham namoyon bo‘ladi. Xususan, bu motiv orqali muallif ichki
monologlar, yashirin his-tuyg‘ular va bevosita aytish imkoni bo‘lmagan fikrlarni ifodalaydi. Xat
motivining asosiy badiiy rollaridan biri uning hikoyaga sir va intriga elementini qo'shish
qobiliyatidir. Xatlardan hikoya qilish vositasi sifatida foydalanish orqali mualliflar yashirin
yozishmalar yoki belgilar o'rtasida o'tkaziladigan maxfiy xabarlar tuyg'usini yaratishi mumkin. Bu
o'quvchida keskinlik va taranglik hissi yaratadi, chunki ular xatlarning ma'nosini va syujetga
ta'sirini tushunish uchun qoldiriladi. Bundan tashqari, xat motivi matndagi asboblarni o'rnatish
yoki tiklash usuli sifatida foydalanish mumkin. O'quvchilarning yozgan yoki olgan maktublari
orqali qahramonlarning chiqishlari, his-tuyg'ulari va motivlari haqida bilishga ega bo'lishlari
mumkin. Xatlar qahramonning ichki qismlari va his-tuyg'ularini ochish oynasini taqdim etishi
mumkin, bu hujjat va qarorlarini chuqurroq qilishga imkon beradi.
Xat motivi badiiy roli bilan bir qatorda adabiyotda funksional maqsadi ham bor. Xatlar
hikoyani ilgari surish, harakatni oldinga siljitish yoki qahramonlarga asosiy ma'lumotlarni ochish
uchun syujet qurilmasi sifatida ishlatilishi mumkin. Xatlarni personajlar o'rtasidagi aloqa vositasi
sifatida ishlatib, mualliflar ziddiyatni keltirib chiqarishi, tushunmovchilikni keltirib chiqarishi
yoki hikoya ichidagi nizolarni hal qilishi mumkin.
Xat motivining adabiy jarayondagi o‘rni.
Xat motivi adabiy janrlar tarixida qadimdan
mavjud bo‘lib, epistolyar shakldagi asarlar (ya’ni xat shaklida yozilgan roman yoki hikoyalar) eng
qadimgi va samarali badiiy ifoda vositalaridan biridir. Jumladan, J. J. Russo, G. E. Lessing, S.
Richardson singari yozuvchilar asarlarida xat shakli butun roman kompozitsiyasining asosini
tashkil etgan.
Xat motivi orqali syujet va konflikt rivoji.
Xat qahramon fikrlarini ochiq-oydin ifodalash,
boshqa qahramon bilan vositali muloqot qilish vositasi. Bu o‘z navbatida syujetdagi asosiy
konfliktlarning ochilishi, yangi sirlarga yo‘l ochish, personajlararo ziddiyatlarni kuchaytirishga
xizmat qiladi. Misol uchun, Abdulla Qodiriyning “O‘tgan kunlar” romanida Umarbek va Otabek
o‘rtasidagi tushunmovchilikni bartaraf etishda xat vositasining ahamiyati katta.
47
Xat motivining psixologik yuklamasi.
Xatlar ko‘pincha ichki monolog vazifasini bajaradi.
Qahramon o‘z kechinmalarini yozma shaklda ifoda etganida, ular samimiyroq, ochiqroq bo‘ladi.
Bu o‘quvchiga obrazning ichki holatini, ruhiy kechinmalarini yanada chuqurroq tushunish
imkonini beradi. Masalan, Goethening “Yosh Verterning iztiroblari” asarida xat shaklidagi
monologlar qahramonning ruhiy holatini tasvirlashda asosiy badiiy vositadir.
Xat shaklidagi asarlarning janr xususiyatlari.
Epistolyar janrda yozilgan asarlar (maktub-
romanlar) o‘ziga xos kompozitsion va stilistik qurilishga ega. Bu asarlarda real vaqt va makon
qisqaradi, barcha voqea va hissiyotlar qahramon xotirasi va tasavvuri asosida rivojlanadi. Bu esa
muallifga sub’ektivlik va chuqur ichki tahlil imkonini beradi.
Milliy adabiyotlarda xat motivining o‘rni (qiyosiy yondashuv).
O‘zbek adabiyotida xat
motivi ko‘proq ijtimoiy, axloqiy va dramatik vazifani bajaradi. Oybek, Cho‘lpon, P. Qodirov
asarlarida xat ko‘pincha ma’naviy iztirob, ijtimoiy adolatsizlik yoki romantik ifodaning vositasi
sifatida namoyon bo‘ladi. G‘arb adabiyotida esa bu motiv ko‘proq shaxsiy psixologizm va
individual iztiroblarni aks ettiradi. Qozoq adabiyotida ham xat orqali tarixiy voqealarning badiiy
rekonstruksiyasi va xotira motivi ko‘zga tashlanadi.
Xatlar, shuningdek, hikoyada jismonan ajralib turadigan belgilarni bog'lash usuli sifatida
ham xizmat qilishi mumkin. Xat yozish orqali qahramonlar munosabatlarni saqlab qolishlari,
yangiliklarni baham ko'rishlari yoki bir-birlariga his-tuyg'ularini bildirishlari mumkin. Bu
hikoyaga chuqurlik va realizm qatlamini qo'shib, masofa va vaqtning qahramonlar va ularning
munosabatlariga ta'sirini ko'rsatadi. Bundan tashqari, xat motivi matni kattaroq mavzular va
g'oyalarni o'rganish uchun mumkin. Maktublarning mazmuni orqali mualliflar sevgi, xiyonat,
yo'qotish yoki tozalash kabi mavzularni o'rganish mumkin. Maktublar qahramonlarning ichki
kurashlarini aks ettirib, hikoyaga boylik va murakkablik qo'shishi mumkin. O'quvchining o'qishni
yozish uchun xatlarning formati va yaratishdan ijodiy yuklash mumkin. Mualliflar xatlarni chiziqli
bo'lmagan tarzda taqdim etishni mumkin, vaqt o'tishi bilan va orqaga sakrash yoki hikoyaning
turli tomonlarini ochish uchun turli nuqtai nazardan qarashlardan foydalanish mumkin. Ush
noan'naviy tuzilma hikoyaga intriga va chuqurlik qo'shib, o'quvchini yanada dinamik tarzda jalb
qiladi. Xatlarning strukturaviy ko'rinishi personajlar va uning his-tuyg'ularini vizual tasvirlash
mumkin. Maktublardagi qo'l yozuvi, ish yuritish buyumlari yoki muhrlar qahramonlarning
shaxsiyati, ijtimoiy mavqei yoki ruhiy holat haqida ma'lumot berishi mumkin. Ushqaraga e'tibor
qaratish orqali o'quvchilar hikoya olami va undagi qahramonlar haqida qo'shimcha ma'lumotga
ega bo'lishlari mumkin.
Xulosa qilib aytganda, adabiyotdagi xat motivi matnning badiiy va funksional tomonlarini
oshirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Xatlardan hikoya qilish vositasi sifatida foydalanish orqali
mualliflar sirni yaratishi, personajlarni rivojlantirishi, syujetni rivojlantirishi, mavzularni
o'rganishi va o'quvchilarni yanada chuqurroq o'qish tajribasiga jalb qilishi mumkin. Xat motivi
hikoyaga chuqurlik va murakkablik qo'shib, hikoyani boyitadi va qahramonlar va ularning
dunyosini chuqurroq tushunish imkonini beradi. at motivi adabiy matnning muhim badiiy
komponenti sifatida xizmat qiladi. U qahramonlarning ichki kechinmalarini ochish, dramatik
konfliktlarni kuchaytirish, syujetga aniqlik kiritish hamda o‘quvchini qahramon ichki dunyosiga
yaqinlashtirish imkonini beradi. Epistolyar shakldagi asarlar esa o‘ziga xos badiiy-estetik fazilatga
ega bo‘lib, o‘quvchida samimiyat, yaqinlik va ishonch hissini uyg‘otadi. Bu motiv hozirgi
zamonaviy adabiyotda ham o‘z aktual ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q, balki elektron xatlar, bloglar,
xotiralar shaklida yangi badiiy shakllarda davom etmoqda.
48
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Qodiriy, A.
O‘tgan kunlar
. Toshkent: G'. G'ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2018.
2.
Goethe, J.W.
The Sorrows of Young Werther
. Penguin Classics, 2005.
3.
Richardson, S.
Pamela or Virtue Rewarded
. Oxford University Press, 2001.
4.
Xudoyberganov, Q.
Adabiyotshunoslik asoslari
. Toshkent: O‘qituvchi, 2015.
5.
Nabokov, V.
Letters to Véra
. Vintage, 2016.
6.
Mamatov, Sh.
Adabiy janrlar tahlili
. Samarqand: SamDU nashriyoti, 2020.
7.
Karabayeva, S.
Qozoq adabiyotida dramatik vositalar
. Olmaota: Bilim, 2017.
